Tıldegı ūlttyq elementterdıŋ zamanǧa sai berıluı, jaŋaşa qoldanyluy ūlttyq tıldıŋ jahandyq tolqynǧa jūtylyp ketpeuıne, halyqaralyq tılderdıŋ köleŋkesınde qalyp qoimauyna septıgın tigızıp, halyqtyŋ ūlttyq, tarihi, tıldık jadysynyŋ jandanuyna, sözdık qordaǧy söz maǧynalarynyŋ jaŋǧyruyna serpın beredı, ūltsyzdanǧan adamdardyŋ tipınen qūralǧan qoǧamnyŋ auruyna daua bolmaq.
Tıldegı ūlttyq elementterdıŋ qoldanysy jaiynda professor N.Uäli, J.Mankeeva, Z.Ahmetjanova, B.Momynova t.b. ǧalymdardyŋ eŋbekterınde jan-jaqty taldau jasalady.
Bız būl maqalada baspasöz qūraldarynyŋ saitynda kezdesetın saiasi taqyryptaǧy publisistikalyq maqalalarda kezdesetın könergen nemese passiv sözderdıŋ qoldanysy, olardyŋ jaŋa maǧynaǧa ie boluy, jaŋaşa maǧynalyq reŋk alyp, jaŋǧyryp qoldanuy jäne būrynǧy jyr-dastandardan mysaldar keltıru arqyly oqyrmanǧa belgılı bır sözdıŋ būrynǧy jäne qazırgı qoldanysy turaly mälımet beremız. Mäselen qazaq tılınde «sauǧa» degen söz bar. Būl söz qazırgı tıl tūtynuşylarynyŋ bärıne tüsınıktı söz emes. Bırınşı topqa būl sözdıŋ maǧynasyn, qoldanysyn anyq, jaqsy bıletın, äsırese jas şamasy eresek, aqyn, jazuşy, qazaq tılın ana tılı därejesınde, tereŋ tüsınetın adamdar, ekınşı top būl sözdı būryn estıgen, bıraq maǧynasyn döp basyp, däl aita almaityndar, ädette būlar orta jastaǧy adamdar, üşınşı topqa būl sözdı būryn-soŋdy estıp körmegen, maǧynasyn tüsınbeitın jas top ökılderı dep üş topqa böluge bolady.
«Qazaqtyŋ etnografiialyq kategoriialar, ūǧymdar men ataularynyŋ dəstürlı jüiesı» ensiklopediiasynda sauǧa sözınıŋ soǧysta tüsken äskeri oljanyŋ besten bır bölıgı; soǧysqa qatysqan jauyngerlerge berıletın äskeri olja; soǧysqa qatysa almaǧan adamdarǧa berıluge tiıs bölık; özıne qalaǧan ülestı sūrap aluyna qūqyly boluy; el ışınde kemtar, asyrauşysy joq, jarly adamdarǧa äskeri oljadan berıletın qamqorlyqtyŋ türı; tūtqynnyŋ bas bostandyǧyn sūrap, ömırın saqtap qaluǧa mümkındık beru; aŋ aulaǧannan tüsken olja, syilyq sekıldı bırneşe maǧynasy berılgen.
«Sauǧa sūrau, sauǧa beru, sauǧa saldy, sauǧalau, sauǧaşy adam, sauǧa sūrauşy adam, basyn sauǧalau, jan sauǧa, bas sauǧa, janyn sauǧalau, sauǧaǧa äkesınıŋ süiegın, özınıŋ bas bostandyǧyn sūrau, bır qasyq qandy sauǧaǧa sūrau,» söz tırkesterı men «Aŋşydan – syralǧy, batyrdan – sauǧa» maqaly, «Sauda jürgen jerde sauǧa kem» mätelı, «Sauǧa berseŋ özıŋ ber, Söilep bır tūrǧan sözıŋ ber» dep öleŋdetıp sözın bastau söz etiketı «Babalar sözınıŋ» 100 tomdyǧyndaǧy jyr-dastandarda köptep kezdesedı: «Sauǧa» dep myna ekeuı ekeuın ap, Qazanǧa qazy qosyp salyp edı («Biler turaly aŋyzdar». BS. 86-tom. 16-b.). Qyzdy alǧanyn bılgen soŋ, – Qarlyǧajan, sauǧa, - dep, Qarlyǧanyŋ aldynan, Qaraman ketıp barady («Qobylandy batyr». BS. 35-tom. 95-b.). Bır qasyqtai qanymdy, Sauǧaǧa endı ber, - dedı («Alpamys jyry». BS. 33-tom. 140-b.). Qazaq batyrlarynan, onyŋ ışınde Qabanbaidan arnap sauǧa sūraidy: – Sauǧa berseŋ özıŋ ber, Söilep bır tūrǧan sözıŋ ber! - dep sauǧaǧa äkesınıŋ süiegın, özınıŋ bas bostandyǧyn sūraidy («Daŋqty qolbasşylar men batyrlar jönındegı aŋyzdar». BS. 86-tom. 278-b.).
Dästürlı äleumettık instituttardyŋ joǧaluymen, ūrys-şabys, soǧystyŋ toqtauymen būl sözdıŋ köp maǧynasy eskırıp, qoldanys aiasy tarylyp, bügıngı tılımızde adamnyŋ öz basyn, janyn ölımnen saqtauǧa tyrysuy» degen maǧynasy ǧana saqtalǧanyn baiqaimyz. Būl maǧynadaǧy qoldanysty BAQ saittarda kezdestıremız: «Sot Saakaşvilige sauǧa bermedı...» nemese «QR Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtan Marǧūlan Boranbaiǧa sauǧa sūraimyn»; Jaŋa sailanatyn Prezidentke sauǧa «Qara nar kerek bızdıŋ būl ıske!», «Nege» saitynda berılgen «Sauǧa sūraǧan sūhbat» degen jaŋa qoldanysty «sūhbat beruşınıŋ bas amandyǧyn, janyna sauǧa sūrau üşın berılgen sūhbat nemese jurnalistıŋ sūhbat beruşıden qatty qalap sūraǧan, ekskliuzivtı sūhbaty» degen ekı türlı maǧynada berılgen bolu kerek degen oidamyz.
Qazırgı baspasözderde kezdesetın būl mysaldarda «janyn sauǧalau, basyn aman saqtap qalu» maǧynasynda qoldanylyp tūr.
Būqaralyq baspasöz qūraldarynda ūlttyq tıldık bırlıkterdıŋ, etnografizmderdıŋ, dästürlı bılımder jüiesındegı sözderdıŋ qoldanyluy öz oqyrmandaryna qalyptasqan etnostyq sana-sezımın damytyp; etnostyŋ qūndylyqtaryn, dünietanymyn tüsınıktı ärı etene jaqyn etıp, ana tıldıŋ būlaǧymen susyndatady.
Saiasi mätınderdıŋ ışınde kezdesetın könergen söz etnografizmderdıŋ bırı «sauyn aitu» sözı. «Qazaq ädebi tılınıŋ 15 tomdyq sözdıgınde» «a) Ülken as, ūly toi siiaqty ülken jiyndar turaly el-elge jariialap habar beru; ä) Joryq, attanys jaiynda aldyn ala elge habar beru»; b) Jūrtqa jariia salyp, jaǧdaiyn aitu» degen bırneşe maǧynasyn köruge bolady.
Akademik R.Syzdyq «Sözder söileidı» degen eŋbegınde sauyn sözınıŋ tübırı köne türkı tılderındegı sab/sap (sab) degennıŋ «söz, söileu, habar aitu, baiandau» maǧynasynda qoldanylyp, būl maǧyna bügıngı «sauyn aitu, söz saptau» degendegı tūraqty söz tırkesterınıŋ qūramynda saqtalǧan degen däiek keltıredı. Demek, sauyn aitu sözınıŋ mänı – habarlau. Sauyndy kez kelgen adamǧa aitpaidy, betke ūstar, bedeldı igı jaqsylarǧa aitylatyn bolǧan. F.A.Fielstruptyŋ adailar men arǧyndardyŋ, jalaiyr rularynyŋ ışındegı sauyn aitu dästürı jaiynda jazbalary bar.
Mūsa Şormanūlynyŋ asynda ekı oblysqa sauyn aityp, ekı oiaznai men on bes bolys qatysqan ülken as bergen. «Qozy Körpeş jyrynda» «Sarybai jūrt asqan bai saltanatty, Qūdai oǧan köp qyldy qolǧanatty. Ormanbet bi
noǧaidyŋ bır tap elı, At şaptyrǧan as bar dep sauyn aitty» degen jyr joldarynan eldıŋ abyroiyn asqaqtatyn ülken şara bolǧanyn köremız. Endı būl sözdıŋ bügıngı saiasi mätınderdegı qoldanysyn kezdestıre alamyz: «Älemnıŋ 110 elıne sauyn aitylǧan ūly jiynǧa bız «äskeri derjava», «aspan asty elı» dep därıpteitın ekı dökei körşımız şaqyrylmady».
«Soǧys bastalǧan soŋ olardyŋ betperdesı aiparadai boldy» degen söilemdegı «aiparadai» sözın bügıngı oqyrmannyŋ bärı tüsıne bermeuı mümkın. Būl eskı, jergılıktı sözdıŋ «tırılıp» jaŋaşa qoldanylyp, saiasi maqalada «jaŋǧyryp» qoldanys tauyp otyr. Būl sözdıŋ maǧynasyn «Qyz Jıbek» jyryndaǧy «Aiparadai bolypty, Bärı de anyq körıptı» («Babalar sözı». 26-tom. 236-b.) qoldanysta «anyq körınu» maǧynasynda, «Qazaq tılınıŋ aimaqtyq sözdıgınde» aipara sözınıŋ «äşkere, körnektı, ädemı» degen maǧynalary bar ekenın köremız (2005 jyl, 29-bet).
Aqtamberdı jyraudyŋ Küldır-küldır kısınetıp, Küreŋdı mıner me ekemız?! Küderıden bau taǧyp, Aq kıreuke kier me ekemız? degen jyr şumaǧyn «Küldır-küldır kısınetıp, «kresloǧa» mıner me ekenbız?!» dep ūiqastyryp keltırıp, metaforalyq qoldanyspen oqyrmannyŋ nazaryn babalar tılımen tartu, oqyrman sanasynda tarihi-poetikalyq säule şaşyp, eskı sözderdıŋ jaŋǧyruyna, qoldanys aiasynyŋ keŋeiuıne serpın beredı.
Qoryta aitqanda, būqaralyq aqparat qūraldarynda ūltqa tän bırlıkterdıŋ qoldanyluy, eskı sözderdıŋ «tırıluı», keŋ qoldanys tauyp, maǧynasynyŋ keŋeiıp, jaŋǧyruy tıl ömırşeŋdıgınıŋ, tıl bıregeilıgınıŋ, odan keiın ūlttyŋ bıregeilıgınıŋ saqtaluyna, damuyna äser etedı. Ūlttyq tıldık bıregeilıktıŋ özegı ūltqa tän sana-sezımdı, dästürdı bıldıretın sözder men söz oramdary. Tıldı tūtynuşylary etnosqa tän tıl bırlıkterın tüsınıp, kommunikasiiada, söileskende qoldanyp, oǧan jaŋaşa maǧynalyq reŋk berıp, zamanaui mätınderde qoldanys tauyp jatsa tıldıŋ imunitetı küşeiıp, ūlttyq qalyby nyǧaiyp, zaman aǧymyna ılesıp, dami bermek.
Güljihan KÖBDENOVA,
Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty
«Tıl tarihy jäne türkıtanu» bölımınıŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı, f.ǧ.k.