Soŋǧy kezderı būqaralyq aqparat qūraldarynda memlekettık tıldı zamanǧa sai reformalau kerektıgı jaily jiı aitylyp jür. Būl keşendı şara qalai jüzege asuy kerek? Atalmyş sūraqqa Adyrna ūlttyq portalynyŋ tılşısı jauap ızdep körgen edı.
Jalpy, reforma degen ne? Būl ūǧymǧa qarapaiym tılmen tüsınık bere ketsek. Reforma – belgılı bır salanyŋ qyzmet etuı, jaŋa qarqynda alǧa jyljyp damuy üşın arnaiy normalyq talaptar qoiyp, sol arqyly atalǧan salaǧa tüpkılıktı özgerıs jasau degendı bıldıredı. Qazaq tılınıŋ grammatikasy, fonetikasy, jalpy ǧylymi tūrǧyda barlyq ışkı häm syrtqy jüiesı äbden jetılgen. Ol tıl teoriialyq jäne täjıribelık qoldanysta özındık sara jolyn tapqan. Sonymen qatar, memlekettık tılımızdıŋ teoriialyq tūrǧyda özgertuge kelmeitın qataŋ häm būljymas zaŋdary bar. Mūnyŋ syrtynda tılımızdıŋ ornyqqan erejelerın de özgertuge bolmaitynyn basa aituǧa tiıspız. «Sonda reforma nege jasalu kerek?» degen saual özdıgınen tuady. Tıl reformasy qazaq tılınıŋ qoǧamdaǧy qyzmetın arttyru baǧytynda jasaluy kerek. Ol reforma tıldı qoldanu örısın keŋeituge baǧyttalady. Qazaq tılı memlekettık tıl retındegı özıne tiesılı memleket keŋıstıgınde keŋ qoldanuy üşın tıl saiasatyna qatysty tüsınıkterdı qaita saralap, būl salaǧa batyl özgerıster jasaǧan dūrys. Būl qadam memlekettık tıldıŋ erkın tynystatyp, tıldıŋ ışıne emes, tıldıŋ syrtqy qoǧamdaǧy qyzmetın rettep beruı tiıs. Iаǧni, reforma tılge emes, tıl saiasatyna jasalady.
Endı sol tıl saiasatyna qatysty mäselelerdı jılıktep körsek. Äŋgımenıŋ tızgının tıl salasy boiynşa eŋ soŋǧy qabyldanǧan 2020-2025 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamaǧa qarai būryp körelık. Baǧdarlama «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl saiasatyn ıske asyrudyŋ 2020-2025 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy» dep atalady
Būl baǧdarlamanyŋ auqymy öte keŋ. Bıraq, sol keŋ auqymdy baǧdarlamany jüieleu, baǧdarlamanyŋ tūla-boiyna qan jügırtu ısı qolǧa alynbai keledı. Tıl saiasatyn reformalau üşın zaŋdyq-qūqyqtyq tūrǧyda talap qoiu tıtıgı qarastyrylmaǧan. Bızde är azamat memlekettık tıldı bıluge mındettı. Söite tūra kei memlekettık qyzmetkerdıŋ özı memlekettık tıldı bılmeitın faktılerden aiaq alyp jüre almaisyz. Memlekettık tıldı bılmeitın azamattardy bylai qoiyp, tıldı jete bılmeitın memlekettık qyzmetkerler jeterlık. Iаǧni, zaŋ bolǧanymen talap etu tetıgı müldem qarastyrylmaǧan. Būl – bır.
Ekınşıden, Qazaqstanda jüz eluge juyq etnos ökılderı tūrady. Olarǧa qazaq tılı memlekettık tıl ekenın moiyndatu, nasihatau jūmysy kenjelep qalǧan. Basqa etnos ökılderınıŋ memlekettık tıldı bılmei-aq erkın ömır süruıne barlyq jaǧdai jasalǧan. Iаǧni, Qazaqstan atty bır būlaqtan su ışıp otyrǧan aǧaiyn memlekettık tıldı üirenudı özıne paryz sanamaidy. Memlekettık tıldı bılu är azamattyŋ patriottyǧyn bıldıretın nyşanǧa ainalmai, osy baǧytta ideologiialyq nasihat jürmei bız aityp otyrǧan reforma jasalmaidy.
Üşınşıden, täuelsızdık alǧaly memlekettık tılge qatysty şaralardy qarjylyq qoldau ısı bırjaqty ǧana jürıp keledı. Memleket jylyna

Törtınşıden, tıl saiasatyna qatysty jūmystar jüiesız jasaluda. Naqty jospar, naqty alǧa qoiǧan maqsat joq. Memlekettık tıl saiasatyn ıske asyru baǧdarlamasynda qanşa jylda qanşa adamnyŋ memlekettık tıldı üirenuı kerektıgı anyq körsetıluı tiıs. Jäne ol jospar oryndaldy ma, joq pa, bärı tekserılıp otyruy tiıs. Eger de bölıngen qarjy dūrys igerılmese, sala mamandary naqty maqsatyna qol jetkıze almasa, zaŋ aldynda jauap beruı qajet.
Besınşıden, tıl saiasatyna qatysty reformany jedel jasauǧa tıl turaly zaŋymyz kedergı bolyp otyrǧanyn aitpai ketuge bolmaidy. Tıl zaŋynyŋ eskırıp ketkendıgı turaly baspasöz betterınde jiı aitylyp jür. Tılge qatysty zaŋdardyŋ bärı de erterekte qabyldandy. Ol zaŋdardy jazǧan azamattar sol kezeŋdegı demografiialyq ahualymyzben sanasuǧa tura kelgenı jasyryn emes. Qazaqstan memleketındegı qazaq ūltynyŋ üles salmaǧy az, qazaq tılınıŋ jaiy mäz bolmaǧandyqtan orys tılıne basymdyq berıldı. Qazır ol basymdyq «resmi tıl» degen ataumen qazaq tılınıŋ aiaǧyna tūsau bolyp otyr. Bız osylai orys tılın ekınşı memlekettık tıl deŋgeiıne köterıp jıberdık. Barlyq salada qazaq tılı men orys tılınıŋ teŋ qoldanyluy qazaq tılıne degen sūranysty azaityp jıberdı. Būl jaǧdai taza qazaq tıldı qauymnyŋ jäne memlekettık tıldı bıletın 82 paiyz halyqtyŋ qūqyǧyn aiaq asty etude.
Bızge memlekettıŋ tūtastyǧy qajet. Bız aitqan 82 paiyz halyqtyŋ qūqyǧy qazır tıl ainalasynan şu şyǧaryp, ūpai jinaǧysy keletın är belsendınıŋ közırıne ainalyp barady. Äldebır mekemege baryp, telefondy qosyp alyp, qazaq tılınde söileudı talap etetınderdıŋ köbeiuı sonyŋ aiqyn körınısı. Būl ekınşı jaǧynan tıl turaly zaŋnyŋ eskırgenın, būdan ary qoldanuǧa jaramaitynyn körsetedı. Nege? Qazaq tılın talap etuşı «resmi tılde jauap beruge qūqym bar» degen jauap alary anyq. Būl bır memlekettıŋ azamattaryn ekıge qoǧamǧa bölıp, tıl turaly zaŋ sol ekı qoǧamnyŋ arasyn alşaqtatyp jatqanyn moiyndaǧanymyz jön. Būl jaǧdai jalǧasa beretın bolsa, ūlttyq qauıpsızdıkke qauıp tönuı mümkın ekenın eskermei otyrmyz.
Tıl – qarym-qatynas qūraly. Ol memlekettıŋ saiasatynda da, qoǧamda da bıreu ǧana boluy tiıs. Memleket – bıreu. Onyŋ tılı de, tıldık ortasy da ortaq bolmai, bır ideologiiaǧa ūiysu mümkın emes. Osyny tereŋ tüsıner kez jettı.
Qanat Bırlıkūly
Adyrna ūlttyq portaly