فەنومەن ەدىگە تۋرسۋنوۆا: وتكرىتيە درەۆنەگو زنانيا چەلوۆەچەستۆا

1964
Adyrna.kz Telegram

                                                                                          جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى.                                                                                          عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى.                                                                                                              بۇقار جىراۋ

ۆ ەتوم گودۋ ناۋچنايا وبششەستۆەننوست رەسپۋبليكي وتمەتيلا 80-لەتيە ۆىدايۋششەگوسيا كازاحسكوگو فولكلوريستا، ەتنوگرافا ي ەپوسوۆەدا، دوكتورا فيلولوگيچەسكيح ناۋك تۋرسۋنوۆا ەدىگە داريگۋلوۆيچا (10.08.1942 – 24.12.2016).

ەگو ترۋدى پولۋچيلي پريزنانيە نە تولكو ۆ سسسر، نو ي زا رۋبەجوم، ي ۆوشلي ۆ كلاسسيكۋ كازاحسكوي ي ميروۆوي ناۋكي و فولكلورە ەششە پري جيزني اۆتورا. ۆ نيح يزۋچەنى منوگوۆەكوۆىە تراديتسي، وبىچاي، ەپوس، فولكلور، ۋستنايا ليتەراتۋرا، يازىك، مۋزىكا، پوحوروننىە ي سۆادەبنىە وبريادى تيۋركو-مونگولسكيح نارودوۆ.

       درەۆنەە زنانيە – چەرەز فولكلور ي ەپوس

ناسلەديە ەدىگە تۋرسۋنوۆا پريمەچاتەلنو تەم، چتو ۆپەرۆىە ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا بىلو يزۋچەنو ي پودانو وبششەستۆەننوستي درەۆنەە زنانيە ستەپي چەرەز فولكلور، ميفى ي ەپوس. ەسلي ولجاس سۋلەيمەنوۆ چەرەز «ارحەولوگيۋ سلوۆا ي زناكا»، ەتيمولوگيۋ سلوۆ ي تەرمينوۆ يسسلەدوۆال سلەدى درەۆنيح پروتوتيۋركوۆ ۆ رازنىح چاستياح ميرا، تو ەدىگە تۋرسۋنوۆ تاكۋيۋ كارتينۋ درەۆنەيشەگو ميرا پوكازىۆاەت چەرەز ميفى ي ميفولوگيۋ، چەرەز كوتورۋيۋ موجنو يزۋچات ي درەۆنيۋيۋ يستوريۋ.

تەپەر پونياتنو، پو كاكوي پريچينە ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا ۋپورنو بوروليس س تيۋركسكيم ەپوسوم – ۆ سسسر بىلو ۆرەميا، كوگدا حوتەلي «زاكرىت» تيۋركسكي ەپوس كاك «رەاكتسيوننىي پەرەجيتوك فەودالنىح وتنوشەني».

كازاحسكي يازىك – ودين يز درەۆنەيشيح يازىكوۆ. ۆوت كاك پروۆوديت پاراللەل مەجدۋ يازىكوم ي ەپوسوم پيساتەل تورەگالي كازيەۆ: «ۆسپومنيم ۆىراجەنيە كۇن كورۋ سو سمىسلوم جيت پري بۋكۆالنوم پەرەۆودە – سولنتسە ۆيدەت – ەتو جە سلوۆا ليۋدەي، كوتورىە جيلي توگدا پري لەدنيكە، ۆ پەششەراح گور! دليا نيح ۆىيتي يز پەششەرى ي ۆيدەت سولنتسە وزناچالو – جيت. ەتو پونياتيە ۆوزنيكلو ۆ لەدنيكوۆىە ۆرەمەنا، كوگدا كرومە سولنتسا ي وگنيا نە بىلو نيچەگو دوروجە دليا ليۋدەي. يلي ۆوزميتە ەپوس «كوزى كورپەش – بايان سۋلۋ»، و گلۋبوكوي درەۆنوستي كوتوروگو پيسالي فيلولوگ ر.بەرديباەۆ، يستوريك ج.ارتىكباەۆ ي در. تام كاراباي ي سارىباي زناكومياتسيا نا وحوتە، سارىباي پوگيباەت وتتوگو، چتو زاسترەليل مات-ولەنيحۋ: ەتو جە و توتەمنوم ۆرەمەني، ت.ە. وب ەپوحە وحوتنيكوۆ! كاراباي نارۋشاەت وبىچاي سۆاتوۆستۆا – ەتو و دۋالنوي ورگانيزاتسي، كوتورايا سوزدانا ەششە ۆ سرەدنەم پالەوليتە، ت.ە. ۆ پرومەجۋتكە 40-300 تىسياچ لەت نازاد، وب ەتوم پيسال ەدىگە تۋرسۋنوۆ ۆ كنيگە «پرويسحوجدەنيە نوسيتەلەي كازاحسكوگو فولكلورا». دۋالنوست – كوگدا دۆا پلەمەني وبمەنيۆايۋتسيا نەۆەستامي، وتسيۋدا وبىچاي جەتى اتا».

ناشە ناتسيونالنوە ساموسوزنانيە سۋجەنو دو كاتاستروفيچەسكيح پرەدەلوۆ، ونو ناحوديتسيا ۆ سوستوياني انابيوزا، پوەتومۋ درەۆنەە ناسلەديە سپوسوبنو پروبۋديت ناس يز منوگوۆەكوۆوي سپياچكي، راسشيريت سوزنانيە نارودا دو تەح پرەدەلوۆ، وتكۋدا موجەت ناچاتسيا ۆوزروجدەنيە يازىكا ي ناتسي.

ي دليا بولەە پولنوگو پونيمانيا فەنومەنا درەۆنەگو زنانيا، ۆ توم چيسلە ناسلەديا ەدىگە داريگۋلوۆيچا، سلوۆو پرەدوستاۆيم كايراتۋ جاناباەۆۋ، پيساتەليۋ، پەرەۆودچيكۋ، كانديداتۋ فيلولوگيچەسكيح ناۋك، دوتسەنتۋ كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا يمەني ال-فارابي.

كايرات جاناباەۆ – نە تولكو ۋچەنيك ەدىگە تۋرسۋنوۆا، ون سوراتنيك ي دوستوينىي پرودولجاتەل ناۋچنوگو دەلا سۆوەگو ۋچيتەليا – ۆمەستە رازراباتىۆال س نيم نەسكولكو پروەكتوۆ، ناپيسال و نەم نەسكولكو ناۋچنىح ستاتەي، پروۆوديت ۆ سترانە بولشۋيۋ رابوتۋ پو پوپۋلياريزاتسي ەگو ناسلەديا.

ناپريمەر، ك.جاناباەۆ بىل مودەراتوروم كرۋگلوگو ستولا پو تەمە «ناۋچنايا كارتينا ميرا ي ناتسيونالنىە وبرازى ۆ تۆورچەستۆە ە.د. تۋرسۋنوۆا» 31 مايا 2022 گودا ۆ ەۆرازيسكوم ناتسيونالنوم ۋنيۆەرسيتەتە يمەني ل.ن. گۋميلەۆا. مەروپرياتيە ورگانيزوۆانو ينستيتۋتوم يازىكوزنانيا يمەني ا. بايتۋرسۋنوۆا ۆ رامكاح ناۋچنوگو پروەكتا «يسسلەدوۆانيە وپرەدەليتەلنوي سيستەمى، «فورمۋلنوي» ستيليستيكي ي گرامماتيكي پوەزي جىراۋ XV-XVIII ۆۆ. چاستوتنىي سلوۆار» (پو پروگراممە گرانتوۆوگو فينانسيروۆانيا ناۋچنىح ي ناۋچنو-تەحنيچەسكيح پروەكتوۆ نا 2021-2023 گودى مينيستەرستۆوم وبرازوۆانيا رەسپۋبليكي كازاحستان)».

10 اۆگۋستا ۆ تيۋركسكوم سەمينارە (حاكيم ومار) ۆ الماتى پروشەل ۆەچەر پامياتي ەدىگە داريگۋلوۆيچا تۋرسۋنوۆا، ۆەليكوگو ۋچەنوگو، ورگانيزوۆاننىي ەگو ۋچەنيكوم ي سپودۆيجنيكوم كايراتوم جاناباەۆىم (مودەراتور الەكسەي نيكونوۆ).

8 نويابريا ۆ الماتى وبششەستۆەننىي فوند «اسپانداۋ» پروۆەل كرۋگلىي ستول «بەسسمەرتنى پروسۆەششەننىح پيسمەنا بەسسمەرتنى پوسۆياششەننىح يمەنا...» ك 80-لەتيۋ ۆىدايۋششەگوسيا ۋچەنوگو-فولكلوريستا، گدە گلاۆنىم دوكلادچيكوم ۆىستۋپيل كايرات جاناباەۆ.

ۋچەنىي، ۆەرنۋۆشي نارودۋ گەنەالوگيچەس­كۋيۋ پاميات  

كايرات، راسسكاجيتە، كاك ۆى پوزناكوميليس س ۋچەنىم، كوتورىي پوۆليال نا ۆاشە ستانوۆلەنيە كاك يسسلەدوۆاتەليا.

– لەتوم 1993 گودا يا ۆسترەتيلسيا س بۋدۋششيم مويم درۋگوم، ستارشيم توۆاريششەم، مۋدرىم ەدىگە تۋرسۋنوۆىم. پوزناكوميلا ناس ۋچەنىي، اۆتور كنيگي «كوسموس كازاحسكوي كۋلتۋرى»، جەنيسكۋل كاراگۋزوۆا، پرەكراسنىي يسسلەدوۆاتەل ي دوبرەيشەي دۋشي چەلوۆەك.

ەششە ۆ ستۋدەنچەسكيە گودى، پروۆوديا دولگيە مەسياتسى ۆ بيبليوتەكە يمەني ا.پ. چەحوۆا، يا پروچەل ەگو چۋدنىي «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي»، ا زاتەم – ۆسيو، چتو بىلو يم ناپيسانو. پوراجەننىي پروچيتاننىم، يا دولگو سيدەل ۆ توت ۆەچەر، دو ساموگو زاكرىتيا بيبليوتەكي، پىتاياس پرەدستاۆيت سەبە ەتوگو ۋچەنوگو. منە ون پرەدستاۆليالسيا بولشيم، ۆىسوكيم، سوۆسەم نە تاكيم، كاكيم يا ۋۆيدەل ەگو پوزجە، سولنەچنىم لەتوم، نا داچە. ون وكازالسيا نەبولشوگو روستا، پودتيانۋتىي، زاگورەلىي، وچەن پروستوي ي ۆەسەلىي.

نا ۆوپروس، س چەگو ناچالوس ەگو ۋۆلەچەنيە فولكلوروم، ەتوت رادوستنىي چەلوۆەك، گولۋبوگلازىي كازاحسكي ينتەلليگەنت، پود­بيرايا سلوۆا، بۋدتو ۆزۆەشيۆايا يح نا لادوني، پوۆەدال منە يس­توريۋ سۆوەي جيزني، تاك پوحو­جەي نا سكازكۋ يلي لەگەندۋ، ۆ كوتوروي بىلي پو زاكونام جانرا ي دوبرو، ي زلو، ي سمەرت، ي ۆوسكرەسەنيە، ي سۆەت پوبەجدايۋششەي يستينى!

ۆ چەم زاكليۋچاەتسيا فەنومەن ەگو تۆورچەستۆا؟

– نا ساموم دەلە ۆ ەتوي يستوري، كوتورۋيۋ راسسكازال منە ەدىگە تۋرسۋنوۆ، بىلا زالوجەنا وگرومنايا پوترەبنوست كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي پەرۆوي ۆولنى 60-ح گودوۆ ۆوسستانوۆيت تراديتسي سۆوەي كۋلتۋرى ۆ كونتەكستە توگو ۆرەمەني، كوگدا نا كورنيۋ پرەسەكاليس ليۋبىە پوپىتكي ناتسيونالنوگو ساموسوزنانيا ي وسمىسلەنيا، ۆرەميا ۆىدۆينۋلو يمەننو ەتوگو چەلوۆەكا، كوتورىي سدەلال  نەۆوزموجنوە.

ون، ۆ كوم پۋلسيروۆالا كروۆ درەۆنەگو ي زناتنوگو رودا، بەرۋششەگو سۆوە ناچالو ۆ گلۋبينە ۆەكوۆ، سۆويمي ترۋدامي پوموگ ۆەرنۋت نارودۋ نە ستولكو ەتنوگرافيچەسكي اسپەكت يستوري ي كۋلتۋرى، ا، پرەجدە ۆسەگو، گەنەالوگيچەسكۋيۋ پاميات، پودروبنو پروسلەديۆ ەتنوگەنەز كازاحسكوگو نارودا زا منوگو تىسياچەلەتي دو ەگو ۆوزنيكنوۆەنيا ي وبرازوۆانيا كاك ەتنوسا.

ەدىگە تۋرسۋنوۆ – وسنوۆاتەل تسەلوگو ريادا ناۋچنىح ناپراۆلەني، رازرابوتچيك ۋنيكالنوي كومپلەكسنو-كونتسەنتريچەسكوي سيستەمى يزۋچەنيا تيۋركسكيح كۋلتۋر. ەگو وريگينالنىي ناۋچنىي مەتود ۋسپەشنو يسپولزۋيۋت ەپوسوۆەدى، ەتنومۋزىكوۆەدى، ەتنوگرافى، ەتنوپسيحولوگي، فولكلوريستى، ليتەراتۋروۆەدى، ا ترۋدى ۆوشلي ۆ زولوتوي فوند كۋلتۋرنوگو ناسلەديا ناتسي. ناۋچنىي تالانت ۋچەنوگو ي ەگو ياركايا پودۆيجنيچەسكايا دەياتەلنوست سپوسوبستۆوۆالي نەزاۆيسيموستي ي پروگرەسسۋ وتەچەستۆەننوي ناۋكي.

سوكروۆيششە نادو يزۋچيت يزنۋتري، چتوبى ۋۆيدەت، ۆىچلەنيت زالوجەننۋيۋ ۆ ميفاح، لەگەنداح، پوەتيچەسكيح سكازانياح يزناچالنۋيۋ پروگراممۋ پوۆەدەنيا چەلوۆەچەستۆا، يزناچالنوە زنانيە ي سلوۆو.

كوگدا ەدىگە تۋرسۋنوۆ، ناش ۆىدايۋششيسيا فولكلوريست، وتنوسيت سلوجەنيە تيپا پەۆتسا-جىراۋ ك I تىسياچەلەتيۋ دو ن. ە.، تو مى نەۆولنو زادۋمىۆاەمسيا و توم، كاكوە گرومادنوە يستوريچەسكوە پروسترانستۆو وحۆاتىۆاەت يستوريا تيۋركسكوي ەپيچەسكوي پوەزي. پوەتومۋ جىراۋ نادو راسسماتريۆات ۆ سيستەمە ميروۆوي كۋلتۋرى، پوتومۋ چتو توت جە ەۆروپەيسكي فولكلور – ەتو مولودوە پوكولەنيە پو سراۆنەنيۋ س تيۋركسكيم.

وت «وسلەپلەنيا» – ك «گەنەزيسۋ»

كاكۋيۋ رابوتۋ ەدىگە تۋرسۋنوۆا موجەتە ۆىدەليت؟

– ترۋدنو ۆىدەليت ودنۋ رابوتۋ، پوتومۋ چتو يسسلەدوۆانيا ەدىگە داريگۋلوۆيچا سوستاۆليايۋت تسەلوستنۋيۋ كازاحسكۋيۋ ميفولوگيچەسكۋيۋ كارتينۋ ميرا. تۋرسۋنوۆ يسپولزوۆال مەتوديكۋ رەكونسترۋكتسي گەنەتيچەسكوي يستوري فولكلورنىح جانروۆ، كوتورايا پودروبنو يزلوجەنا ۆ بلەستياششەي رابوتە «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي: ۆ اسپەكتە سۆيازي س پەرۆوبىتنىم فولكلوروم» (1973), ۆ كوتوروي ميفولوگيا كاك ناۋكا پولۋچيلا پولنوە سۆوە وبوسنوۆانيە.

سلەدۋەت زامەتيت، چتو ۆ ەتوي رابوتە ۆپەرۆىە ۆ يستوري كازاحسكوي فولكلوريستيكي وسۆەششەنى يستوكي ميفا ۆ اسپەكتە سۆيازي س دۋالنىمي ۆوززرەنيامي پەرۆوبىتنىح ليۋدەي، ا تاكجە س يح پرەدستاۆلەنيامي و ميرە مەرتۆىح; پوەتاپنو وتسلەجەنا سۆياز گەروەۆ كازاحسكيح سكازوك س توتەميچەسكيمي كۋلتامي، يسسلەدوۆانى تاكجە درۋگيە اسپەكتى ميفا. تاك، مونوگرافيا «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي» ستالا نە تولكو ۆىدايۋششيمسيا وبرازتسوم ناتسيونالنوي فولكلوريستيكي ۆ سوۆەتسكۋيۋ ەپوحۋ، نو ي پوسلۋجيلا بلاگوداتنوي پوچۆوي دليا روستا، رازۆيتيا، ستانوۆلەنيا ميفولوگي كاك ناۋكي.

سۋدبا راسپورياديلاس تاك، چتو ميفولوگيا نە سموگلا ستات ساموستوياتەلنوي ناۋكوي پو يدەولوگيچەسكيم پريچينام ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا. رەۆنيتەلي گوسپودستۆۋيۋششەي يدەولوگي پونيمالي، چتو ونا – سرەدوتوچيە نەزاۆيسيموگو، سۆوبودوليۋبيۆوگو دۋحا ناتسي، يح نەيزمەننىي ي گروزنىي، ينتەللەكتۋالنىي وپپونەنت.

ەگو ترۋدى دو سيح پور وستايۋتسيا نەدوسياگا­ەمىمي پو شيروتە وحۆاتا ي پو ناۋچنوي مەتودولوگي: ۋچەنىي ۆزيال لۋچشيە دوستيجەنيا وتە­چەستۆەننوي كلاسسيكي ا.ف.لوسەۆا، ە.م.مەلەتينسكوگو، ۆ.يا.پروپپا ي، سووتنەسيا يح س وتەچەستۆەننى­مي، ناتسيونالنىمي دوستيجە­نيامي، سوزدال سۆويۋ نوۆۋيۋ كونتسەپتسيۋ پرويسحوجدەنيا ۆي­دوۆ ي جانروۆ فولكلورا.

كاكيمي ستاتيامي ە.تۋرسۋنوۆ ۆوشەل ۆ ناۋكۋ؟

– يارچايشيم سوبىتيەم ۆ سوۆەتسكوي فولكلوريستيكە ي تيۋركولوگي كونتسا 60-ح – ناچالا 70-ح گودوۆ ستالي ستاتي «وسلەپلەنيە تسيكلوپا» ي «و گريفاح، ستەرەگۋششيح زولوتو» مولودوگو تۋرسۋنوۆا. ۆ تو ۆرەميا ون رابوتال ۆ ينستيتۋتە ليتەراتۋرى ي يسكۋسستۆا يمەني م. و. اۋەزوۆا ان كازسسر.

ەتو بىلا پەرۆايا سمەلايا پوستانوۆكا ۆوپروسا و تيۋركاح، يح ۆاجنوي رولي ۆ فورميروۆاني يستوكوۆ ميروۆوگو ەپيچەسكوگو يسكۋسستۆا. ۆپەرۆىە پوسلە گ. ن. پوتانينا، يسسلەدوۆاتەليا سەرەدينى XIX ۆەكا، ۆ ناۋكە ۋۆەرەننو بىلو سكازانو و زناچيموستي تيۋركسكيح ميفولوگيچەسكيح موتيۆوۆ، سيۋجەتوۆ ي وبرازوۆ، لەجاششيح ۆ وسنوۆە ۆسەميرنو يزۆەستنىح درەۆنەگرەچەسكيح پوەم.

70-ە گودى بىلي دليا نەگو نايبولەە پلودوتۆورنىمي. ۋچەنىي زاۆەرشيل ي يزدال كاپيتالنۋيۋ مونوگرافيۋ «قازاق اۋىز ادەبيەتىن جاساۋشىلاردىڭ بايىرعى وكىلدەرى» (1976) س پەرەۆودوم ەە نا رۋسسكي يازىك دليا پوسلەدۋيۋششەي زاششيتى دوكتورسكوي ديسسەرتاتسي «پرويسحوجدەنيە درەۆنيح تيپوۆ نوسيتەلەي كازاحسكوي ۋستنو-پوەتيچەسكوي تراديتسي».

ۆ ەتو جە ۆرەميا ە.تۋرسۋنوۆ ۋچاستۆوۆال نا سوۆمەستنىح ۆسەسويۋزنىح كونفەرەنتسياح. ەمۋ وتكرىلسيا ۆەس سوۆەتسكي سويۋز. ون يزەزديل نە تولكو سرەدنيۋيۋ ازيۋ، نو ۆسيۋ سترانۋ، ۆەس تيۋركو-مونگولسكي مير. ي تەپەر ەتو نە بىلي گودى ستراحا، گونەني ي سكيتاني. ەتو بىلي لۋچشيە گودى، گودى ەكسپەديتسي، ۆسترەچ س ۆىدايۋششيميسيا ۋچەنىمي، گودى وسترىح سپوروۆ ي ديسكۋسسي، ياركايا، پولنايا ناۋچنوگو رومانتيزما، جيزن، ۆسەتسەلو وتداننايا ليۋبيمومۋ دەلۋ، يزۋچەنيۋ فولكلورا. ۆسە لەتو، ۆەس سۆوي وتپۋسك ون تەپەر پروۆوديل ۆ ەكسپەديتسياح.

پولنىم وتراجەنيەم زاروجدايۋششيحسيا نوۆىح تەندەنتسي ۆ كازاحستانسكوي فولكلوريستيكە ستالي تاكيە گلۋبوكيە يسسلەدوۆانيا ۋچەنوگو، كاك «كازاحسكي فولكلور ۆ سوبراني گ. ن. پوتانينا // ارحيۆنىە ماتەريالى ي پۋبليكاتسي» (1972), «ەرتەگىلەر. «قازاق فولكلوريستيكاسى» // سكازكي. «كازاحسكايا فولكلوريستيكا» (1972), «سىنشى، باقسىلار تۋرالى. قازاقتىڭ قازىرگى حالىق پوەزياسى» // و سىنشى ي شاماناح. «سوۆرەمەننايا كازاحسكايا پوەزيا» (1973), «تيۋركو-مونگولسكيە ۆەرسي سكازانيا وب وسلەپلەني تسيكلوپا» (1975), «فولكلور ۆ ەپوحۋ ال-فارابي» (1975), «و ەدينستۆە ەستەتيچەسكوگو وپىتا كوچەۆىح ي نەكوچەۆىح نارودوۆ» (1976) ي ت. د.

منوگيە يز ەتيح ستاتەي بىلي وپۋبليكوۆانى نا سترانيتساح سامىح اۆتوريتەتنىح ۆ تو ۆرەميا ناۋچنىح يزداني – «سوۆەتسكايا ەتنوگرافيا» ي «سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا».

كاكيە ەگو ترۋدى يزۆەستنى ۆ گودى نەزاۆيسيموستي؟

– ۆ 2001 گودۋ ۆىحوديت نوۆايا مونوگرافيا «كوركىت. – يستوكي تيۋركسكوگو ميفا». ۆ نەم ۆپەرۆىە نايبولەە پودروبنو راسسموترەنى دۆا اسپەكتا رازۆيتيا ەپوسوگەنەزا، سپەتسيفيچەسكيە پروبلەمى فورميروۆانيا ەپيچەسكوگو جانرا ۆ دۋحە نوۆىح دليا فولكلوريستيكي تەوري.

ۆ 2004 گودۋ نامي سوۆمەستنو بىلا ناپيسانا پوەما «زۆيوزدنايا پەسن سەرەبريستوي ۆولچيتسى». وتدەلنىە ەە گلاۆى پۋبليكوۆاليس ۆ جۋرنالە «رۋح-ميراس». لەتوم 2010 گودا ونا پولۋچيلا II مەستو ۆ كونكۋرسە نا لۋچشەە پرويزۆەدەنيە دليا دەتەي ي يۋنوشەستۆا.

تاكيە ترۋدى، كاك «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي»، «درەۆنيە تيپى نوسيتەلەي كا­زاحسكوگو ۋستنوگو تۆورچەستۆا»، ستالي كلاسسيكوي ناتسيو­نالنوي ناۋكي وب ۋستنوم نا­رودنوم تۆورچەستۆە.

 سكيتانيا ۆ يۋنوستي ي تراگەديا ۆ زرەلوستي

چتو يزۆەستنو و سەمە ە.تۋرسۋنوۆا؟

– يزۆەستنو، چتو رود تۋرسۋنوۆىح دو رەۆوليۋتسي وتليچالسيا وچەن زنايۋششيمي ي ۆىسوكووبرازوۆاننىمي ليۋدمي. نەكوتورىە يز نيح حوروشو ۆلادەلي نە تولكو ارابسكوي گراموتوي، نو ي رۋسسكيم يازىكوم ي كۋلتۋروي، ك كوتورىم يح پريوبششالي سسىلنىە رۋسسكيە دەموكراتى XIX ۆەكا.

ەگو دەد ابەن بىل يزۆەستەن سكازوچنىم بوگاتستۆوم. ۆسە بوگاتستۆو رودا تۋرسۋنوۆىح بىلو بەسسمىسلەننو ۋنيچتوجەنو ۆو ۆرەميا راسكۋلاچيۆانيا، گولودا ي بەسپوششادنوي كلاسسوۆوي بوربى ۆ اۋلە، ا ەششە چەرەز نەكوتوروە ۆرەميا راسسترەلۋ پودۆەرگسيا ي سام يح اۋل. سپەشنو پريشلوس پوكينۋت رودنوي كراي. بەگستۆو تسەلوگو رودا س رودنىح كوچەۆي – تيپيچنىي دليا توگو ۆرەمەني سلۋچاي. پودوبنىە سكيتانيا كازاحسكيح اۋلوۆ ياركو وپيسانى ۆ رومانە س. ەليۋباەۆا «اق بوز ءۇي».

1-ىي كۋرس كازپي، يۋن 1960 گ.

نو يستوريا – ۋديۆيتەلنايا ۆەشش. ۆو يزبەجانيە زوركوگو وكا رەتيۆىح اكتيۆيستوۆ، نەدرەمليۋششيح چەكيستوۆ ي منوگوچيسلەننىح زاۆيستنيكوۆ سەميا يزەزديلا ۆسيۋ سرەدنيۋيۋ ازيۋ. زا گودى پرەسلەدوۆاني ي سكيتاني ودارەننىي وت پريرودى يۋنوشا پوزنال منوگو يازىكوۆ، كۋلتۋر، تراديتسي، رەليگي، گلۋبوكو پوستيگايا ميروۆوززرەنيە نارودوۆ سرەدنەي ازي.

نەۋديۆيتەلنو، چتو تالانتليۆوگو ستۋدەنتا ۆ كازاحسكوم پەداگوگيچەسكوم ينستيتۋتە سرازۋ زامەتيلي. كاك ۆسپومينال سام ەدىگە داريگۋلوۆيچ: «پوسلە توگو كاك يا سدال ۆسە ەكزامەنى نا «وتليچنو»، مەنيا زامەتيلا زاۆەدۋيۋششايا كافەدروي رۋسسكوگو يازىكا نينا سەرگەەۆنا سميرنوۆا، پرينيماۆشايا ەكزامەنى. ونا پرەدلوجيلا منە زانيماتسيا فولكلوروم ي دالا تەمۋ. پوسكولكۋ يا ۋچيلسيا نا رۋسسكو-كازاحسكوم وتدەلەني، تو، يزۋچايا سكازكي وبويح نارودوۆ، وبنارۋجيل ۆ نيح سحودستۆو، تولكو يمەننو كازاحسكيە ۋديۆيلي مەنيا سۆويم بوگاتستۆوم ي رازنووبرازيەم. يا ناپيسال سۆوي پەرۆىي ناۋچنىي ترۋد «كازاحسكايا ساتيريچەسكايا سكازكا»، ۆ كوتوروم س پىلكوستيۋ يۋنوشەسكوگو ماكسيماليزما دوكازىۆال نا پريمەرە فولكلورا پرەيمۋششەستۆو كازاحسكيح سكازوك پەرەد درۋگيمي. دوكازىۆال، چتو كازاحي — نە مەنەە رازۆيتىي نارود، چەم درۋگيە، ەسلي نە بولشە. ەتۋ رابوتۋ يا وتنەس توگدا سميرنوۆوي. چەرەز مەسياتس، ۆسترەتيۆ مەنيا ۆ ينستيتۋتە، ونا راسسمەيالاس».

ي تەپەر دەتستۆو، وتروچەستۆو ي يۋنوست مالچيكا بىلي پولنى نە تولكو ترەۆوگ. بىت موجەت، زدەس دال زاۆياز پەرۆىي جيۆوي ينتەرەس ك ەتنوگرافي، فولكلورۋ، يستوري ي يسكۋسستۆۋ رازنىح نارودوۆ. تاك، ۆ سكيتانياح ي پوزناني ميرا، پروشلا يۋنوست كازاحسكوگو گەنيا.

كەم بىلي ەگو روديتەلي؟

– كاك ي ۆسياكي كازاحسكي رود، ۆوسپيتاننىي نا درەۆنيح تراديتسياح، تۋرسۋنوۆى (ابەنوۆى) بەرەجنو حرانيلي ي پەرەداۆالي وت پوكولەنيا ك پوكولەنيۋ، يز ۋست ۆ ۋستا سۆوي ۋديۆيتەلنىە سەمەينىە حرونيكي، لەگەندى، سوكروۆەننىە شەجىرە (يستوري رودوۆ ي پلەمەن). ەتا ۋستنايا تراديتسيا پريۆيلا مالچيكۋ ليۋبوۆ ك سلوۆۋ، يستوري، چيستىم رودنيكام نارودنوي كۋلتۋرى.

نوسيتەلەم نارودنوي تراديتسي، تاينوي سۆوبودى بىل ي دوكتور پەداگوگيچەسكيح ناۋك داريگۋلتۋرسۋنوۆ، وتەتس بۋدۋششەگو ۋچەنوگو، پروفەسسور ودنوگو يز الما-اتينسكيح ۆۋزوۆ. ۆپەرۆىە يز ەگو ۋست يۋنوشا ۋسلىشال ۋديۆيتەلنىە پو كراسوتە، زاپرەششەننىە رەجيموم ستيحي لۋچشەگو يز پوەتوۆ ناچالا حح ۆەكا، ماگجانا جۋماباەۆا، راسسكازى وب احمەتە بايتۋرسىنوۆە ي ۆسەي الاشوردينسكوي ينتەلليگەنتسي.

سۋدبا وتتسا ەدىگە تۋرسۋنوۆا توجە دوستوينا ۆنيمانيا ناشەي وبششەستۆەننوستي. نەسموتريا نا سكيتانيا، ون سۋمەل پولۋچيت حوروشەە وبرازوۆانيە. نو ەمۋ نەلزيا بىلو زانيماتسيا نيچەم، كرومە رۋسسكوگو يازىكا، چتوبى نە ناۆلەكات نا سەبيا يزليشنەگو ۆنيمانيا. ك تومۋ جە ون سۋمەل زاششيتيتسيا ۆ موسكۆە. توگدا جە ون ۆپەرۆىە سوزدال مەتوديكۋ رۋسسكوگو يازىكا دليا كازاحوۆ. ەگو ترۋد وكازال وگرومنوە ۆليانيە، ي تولكو پوسلە نەگو ۆ سسسر ۆسپىحنۋلا ۆولنا يسسلەدوۆاني، پودوبنىح يزىسكانيام تۋرسۋنوۆا. پري ەتوم ون كاك ۋچەنىي وسوزنال زناچەنيە رودنوگو يازىكا.

ودناكو بىل زامەتنىي پەرەرىۆ – ەتو ۆيدنو داجە پو پەرەچيسلەننىم ۆامي ناۋچنىم رابوتام. چتو-تو سلۋچيلوس س ەدىگە داريگۋلوۆيچەم ۆ 80-ىە گودى؟

– و سۆوەي تراگەدي ون پوۆەدال ۆ كنيگە «ارت-اتموسفەرا الما-اتى»، ي سەيچاس منە بولنو ي ترۋدنو گوۆوريت وب ەتوم ۋجاسنوم سوبىتي ۆ جيزني ۋچەنوگو، تەم بولەە چتو ۆسە پوكرىتو مراكوم نەيزۆەستنوستي، دو كونتسا نيچەگو نە ياسنو، ني ۆ ليتساح، ني ۆ كونكرەتنىح فاكتاح: بىلا لي ەتو اۆتوكاتاستروفا؟ ودني پرەدپولوجەنيا… سلۋچيلوس ەتو ۆ ناچالە 1984 گودا. دوستاتوچنو سكازات، چتو بولشە مەسياتسا لەجال بەز سوزنانيا، ي نيكتو يز ۆراچەي نە گارانتيروۆال، كاكيم جە موجەت بىت يسحود.

كوگدا يا پوزناكوميلسيا س تۋرسۋنوۆىم ۆ 1993 گودۋ، ون ەششە وچەن پلوحو رازگوۆاريۆال ي نيچەگو نە موگ ۆسپومنيت يز پروشلوگو. ي ەمۋ بىلو نەوبحوديمو وبششەنيە، چتوبى ۆوسستانوۆيت پاميات پوسلە ۋجاسنوي تراگەدي.

ي ەدىگە داريگۋلوۆيچ ۆەرنۋلسيا ك ناۋچنوي دەياتەلنوستي؟

– ۆتورايا ديسسەرتاتسيا ۋچەنوگو «قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىن جاساۋشىر بايىرعى وكىلدەرى»، كاك ي پەرۆايا ەگو مونوگرافيا «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي»، ترۋد، بەزۋسلوۆنو، ۆىسوكوگو، ميروۆوگو ناۋچنوگو زناچەنيا ي كاچەستۆا. نو وكولو دەسياتي راز ەە نە دوپۋسكالي دو وبسۋجدەنيا. تو ۆ مونوگرافي وتسۋتستۆوۆالي ۆىدەرجكي يز ترۋدوۆ ستولپوۆ ماركسيزما ي لەنينيزما، تو ونا نە سووتۆەتستۆوۆالا شيفرۋ سپەتسيالنوستي…

تاك يلي يناچە، نو تۋرسۋنوۆا نە دوپۋسكالي ك زاششيتە دوكتورسكوي ديسسەرتاتسي. ي نە دوپۋستيلي... ۆپوسلەدستۆي ۆ ناشيح دولگيح بەسەداح ون س گرۋستيۋ ۆسپومينال توت تياجەلىي ي ۋنيزيتەلنىي پەريود بوربى س يدەولوگيەي ي سو سۆويمي زاۆيستنيكامي. نو ۋچەنىي مۋدرو پروستيل ۆسەح سۆويح وبيدچيكوۆ، پولوجيۆشيس نا ۆوليۋ نەبا.

ۋجە س 1994 گودا ون ۆنوۆ ناچال رەگۋليارنو يز نومەرا ۆ نومەر پۋبليكوۆات سۆوي ناۋچنىە ستاتي ۆ رەسپۋبليكانسكيح گازەتاح ي جۋرنالاح: «اي» (رەداكتور م. كوجاحمەتوۆا) ي «ديدار».

پونيمايا، چتو پەرەجيل ەتوت ۆەليكي چەلوۆەك، ۆيديا نەپرەحودياششۋيۋ تسەننوست ەگو رابوت، پو-چەلوۆەچەسكي پرونيكاياس ك نەمۋ سوچۋۆستۆيەم ي ليۋبوۆيۋ، ۆسە شلي ناۆسترەچۋ ك نەمۋ. ون بىل سوگرەت پويستينە نارودنوي ليۋبوۆيۋ. ەتو بىل نارودنىي ۋچەنىي.

ۆتورايا جيزن ۋچەنوگو

كاك سلوجيلاس دالنەيشايا ەگو سۋدبا؟

– پۋبليكاتسي نۋجنى بىلي ەمۋ كاك دليا زاششيتى دوكتورسكوي ديسسەرتاتسي، تاك ي دليا ۆوسستانوۆلەنيا ۆ ناۋكە سۆوەگو يمەني. ون گەرويچەسكي پرەودولەۆال سۆوە زابۆەنيە، نەۋكلوننو ي ۋپريامو ۆنوۆ ي ۆنوۆ شەل ك سۆەتۋ ناۋكە. ي ۆسە، كتو چيتال ەگو ستاتي، پونيمالي، چتو ەتو – نەۆەروياتنىي ترۋد، ەتو – پودۆيگ ۋچەنوگو، چتو ەتو – سپلاۆ جەلەزنوي ۆولي ي پلامەننوي مىسلي ۋچەنوگو-گەرويا. تاك ناچالاس ۆتورايا جيزن ۋچەنوگو، نو تەپەر ۋجە بەز گلۋپىح يدەولوگي ي جەستكيح داۆلەني سۆەرحۋ.

ۆ 2003 گودۋ ون، بلاگوداريا سۆويم كوللەگام پو ينستيتۋتۋ، كوتورىە ەگو ەششە حوروشو زنالي، ون پودگوتوۆيل ك زاششيتە سۆويۋ زاۆەتنۋيۋ ديسسەرتاتسيۋ «درەۆنيە تيپى نوسيتەلەي كازاحسكوگو فولكلورا (گەنەزيس ي تيپولوگيا)». 13 يۋنيا 2003 گودا ون ۋسپەشنو زاششيتيل ەە.

س ەتوگو ۆرەمەني دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك ە. تۋرسۋنوۆ يز نومەرا ۆ نومەر پۋبليكۋەت سۆوي ماتەريالى ۆ سامىح لۋچشيح جۋرنالاح الما-اتى: «SHAHAR-كۋلتۋرا» (كۋراتور ل. ۋرازبەكوۆا), «تامىر» (رەداكتور ا. كودار), «رۋح-ميراس» (رەداكتور ز. ناۋرزباەۆا), «ايت» (رەداكتور ا. مۋحامبەتوۆا), ۆ گازەتاح «نوۆوە پوكولەنيە»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» ي ت.د.

ە. تۋرسۋنوۆ بىل (ي وستاەتسيا دليا ناس سەگودنيا) ودنيم يز وسنوۆنىح ۋچاستنيكوۆ ناۋچنوگو پروەكتا مون رك «كومپلەكسنوە يزۋچەنيە ينستيتۋتا جىراۋ XV-XVIII ۆەكوۆ: ستاتۋس، فۋنكتسي، كۋلتۋرا، ميروۆوززرەنيە». ۆ رامكاح پروەكتا ون ۋسپەل زاكونچيت سۆويۋ مونوگرافيۋ.

ون تاكجە ودين يز ينيتسياتوروۆ پروەكتا پو پودگوتوۆكە ي يزدانيۋ دۆۋحتومنيكا «سلوۆار تيۋركسكوي ميفولوگي»، پوەتومۋ پري پەرۆوي جە ۆوزموجنوستي مى پوستاراەمسيا رەاليزوۆات ەتوت پروەكت، ۋچيتىۆايا گرومادنىي وپىت ي ينيتسياتيۆۋ ناشەگو ۆەليكوگو ي سكرومنوگو ترۋجەنيكا ناۋكي.

ي تەپەر، ۆ سيلۋ يسكليۋچيتەلنوي زناچيموستي دۆۋح مونوگرافي «گەنەزيس كازاحسكوي بىتوۆوي سكازكي» ي «پرويسحوجدەنيا…»، يمەەتسيا وسترايا نەوبحوديموست ۆ يح يزداني نا كازاحسكوم يازىكە. نەوبحوديمو تاكجە يزدانيە پولنوگو سوبرانيا سوچينەني ە. تۋرسۋنوۆا نا رۋسسكوم، كازاحسكوم ي انگليسكوم يازىكاح. سەيچاس گوتوۆيتسيا پولنوە بيبليوگرافيچەسكوە وپيسانيە ترۋدوۆ ۋچەنوگو، ناۋچنايا بيوگرافيا ي پوەما «زۆيوزدنايا پەسن سەرەبريستوي ۆولچيتسى»…

ۆەليكي ۋچەنىي وستاۆيل مير 24 دەكابريا 2016 گودا. 

ي ۆ زاكليۋچەنيە ۆاشي پرەدلوجەنيا.

– ۆ يۋبيلەينىي گود ناۋچنايا وبششەستۆەننوست كازاحستانا پرەدلاگاەت پەرەيزدات ەگو وسنوۆنىە ناۋچنىە ترۋدى س پەرەۆودوم يح نا كازاحسكي، رۋسسكي ي انگليسكي يازىكي، وتكرىت مەموريالنۋيۋ دوسكۋ نا دومە، گدە ون جيل، ي پريسۆويت ودنوي يز ۋليتس الماتى يميا ەدىگە تۋرسۋنوۆا يلي تۋرسۋنوۆىح (وتتسا ي سىنا).

كايرات، بولشوە سپاسيبو زا ينتەرەسنوە ينتەرۆيۋ!

                                                                                         داستان ەلدەسوۆ              

 

پىكىرلەر