جەزقازعاننىڭ قارا مىسىنا – 50 جىل

3144
Adyrna.kz Telegram

  جەزقازعاننىڭ قارا مىسىن العاشقى العان قازاق ازاماتتارى جايلى ۇزىك سىر.

  «1973 جىلى 21-اقپاندا اۋىسىم شەبەرى جامبىل ىبىراەۆ پەن اعا كونۆەرتەرشى سۇلتان ەلەمەسوۆ العاشقى جەزقازعان قارا مىسىن بەردى». جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودىنىڭ جىلناماسىندا بۇل ازاماتتار تۋرالى وسىلاي التىن ارىپتەرمەن جازىلعان. س.ەلەمەسوۆ كسرو-نىڭ  قۇرمەتتى مەتاللۋرگى، «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنى جانە بىرنەشى مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. جامبىل ىبىراەۆ ينجەنەر-مەتاللۋرگ، كسرو-نىڭ  قۇرمەتتى مەتاللۋرگى، 1990 جىلى العاشقى بالاما سايلاۋدا قاز سسر-ءنىڭ جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلانعان.

سوم تۇلعالى سۇلتان ەلەمەسوۆ

رەسپۋبليكا ءتۇستى مەتاللۋرگياسىنىڭ-الىبى جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودى تۋرالى اڭگىمەلەگەندە، ول باستاۋ العان قارساقباي مىس قورىتۋ زاۆودى ەرىكسىز ەسكە ورالادى. 1928 جىلدىڭ 19 قازانىندا قارساقباي مىس قورىتۋ زاۆودىندا تۇڭعىش مىس بالقىماسى الىندى.

سوكپ ورتالىق كوميتەتى مەن كسرو مينيستىرلەر كەڭەسىنىڭ 1959 جىلدىڭ قازان ايىندا قابىلدانعان قاۋلىسىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: «قاراعاندى سوۆنارحوزىنىڭ جەزقازعان كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتى قۇرىلىسى ەلدەگى مىس ءوندىرىسىن دامىتۋداعى مەملەكەتتىك ماڭىزدى مىندەت دەپ سانالسىن». جەزقازعاندا سالىناتىن زاۆود شيكىزاتتى كومپلەكستى پايدالانا وتىرىپ، مىس ءوندىرىسىن قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق تالاپتارعا ساي جۇرگىزۋگە ءتيىس بولعاندىقتان زاۆودتى جوسپارلاۋعا ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى گيپروتسۆەتمەت، پرومسترويپروەكت، سانتەحپروەكت، گيپروحيم جانە باسقالار، ال تەحنولوگيالىق جەلىلەردى تالداپ-جوسپارلاۋعا ۆنيتسۆەتمەت، نيحيمماش، گيدروتسۆەتمەت، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەتاللۋرگيا جانە بايىتۋ ينستيتۋتى قاتىستى.

1966 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، جەزقازعان قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى الاڭعا  تەحنيكالار كەلىپ، زاۆود قۇرىلىسى باستالدى. 1969 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جەزقازعان كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتى بويىنشا ارنايى بۇيرىق شىعارىلىپ، زاۆودتىڭ ديرەكتسياسى قۇرىلدى. ونى باسقارۋ جاس ينجەنەر-مەتاللۋرگ يگناتي ەۆگەنەۆيچ ليگە جۇكتەلدى. جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە قوسۋعا نوريلسك، پىشما، كراسنوۋرالسك، المالىق، بالحاش زاۆودتارىنان تاجريبەلى جۇمىسكەرلەر مەن ينجەنەر-تەحنيك قىزمەتكەرلەرى ارنايى شاقىرىلدى. قارساقباي زاۆودىنان كوپتەگەن جۇمىسكەرلەر مەن ينجەنەرلەر كەلىپ ىسكە كىرىستى.

سۇلتانبەك ەلەمەسوۆ 1926 جىلى 15 قاڭتاردا قاراعاندى وبلىسى، جەزقازعان اۋدانىنداعى «پيونەر» كولحوزىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون ءبىر جاسىندا اناسى دىلداگۇل دۇنيە سالادى. اكەسى ەلەمەس 1897 جىلى مايتوبەدە دۇنيەگە كەلگەن. ستاليندىك جاپپاي رەپرەسسيا كەزىندە 1937 جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ جەر اۋدارىلدى. سىبىردە ايداۋدا ءجۇرىپ ەلەمەس دۇنيەدەن وتەدى، ءسويتىپ اكە سۇيەگى ماڭگىلىككە جات جەردە قالادى. قىزىل يمپەريانىڭ قۋعىن-سۇرگىنى ەلەمەسوۆ سۇلتانبەكتىڭ ومىرىندە اۋىر ءىز قالدىردى. 1956 جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ماگادان وبلىسىنان ەلەمەس «حالىق جاۋى» دەگەن جالادان اقتالدى دەگەن حابار كەلەدى.

3 س. ەلەمەسوۆ وتباسىمەن

جاستايىنان جەتىم قالعان سۇلتانبەك ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. 1942 جىلى قارساقباي تەمىرجولىنا ماشينيست بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. 1950-1969 ج.ج قارساقباي مىس زاۆودىندا كونۆەرتەرشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. قارساقباي مىس قورىتۋ زاۆودىندا اعا كونۆەرتەرشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ول بالالارىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ جەزقازعان قالاسىنا قونىس اۋدارادى.

جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودى تۋرالى قانداي دا ءبىر اڭگىمە قوزعالعاندا سۇلتان اعاعا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودىنىڭ تاريحىندا سۇلتانبەك ەلەمەسوۆ ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلۋى ورىندى. سول ءبىر جىلدارداعى س.ەلەمەسوۆتىڭ  وسى زاۆودقا العاش رەت جۇمىسقا تۇرۋعا كەلگەندە بولعان ءبىر وقيعا ەل ىشىندە كەيىندە ءازىل-شىنى ارالاس «تۇلعانى تۇلعا عانا تانيدى» دەپ ادەمى اڭگىمەگە وزەك بولعان ەدى. ول اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي باستالاتىن.

جاڭادان سالىنىپ جاتقان جەزقازعان مىس زاۆودىنىڭ ديرەكتورىنىڭ قابىلداۋىنا كەلگەن سۇلتانبەك ەلەمەسوۆ ەكى ءوتىنىشتى بىردەن ۇسىنادى. ارىزىن قولىنا الىپ قاراپ شىققان ديرەكتور «التىنشى رازريادتى كونۆەرتەرشى ەتىپ قابىلداي المايمىن، ويتكەنى، سالىنىپ جاتقان كونۆەرتورلاردىڭ قۋاتى قارساقبايدىكىنەن ون ەسە ۇلكەن جانە تەحنولوگياسى جاڭا، سەن ونى يگەرە المايسىڭ، سوندىقتان بەسىنشى رازريادقا ريزا بول» - دەپ ءوتىنىشتىڭ بۇرىشىنا «جۇمىسقا بەسىنشى رازريادپەن قابىلدانسىن»-دەپ قول قويادى. ەكىنشى وتىنىشىنە «كوتتەدج سۇرايسىڭ، ال مەن سەن تۇگىلى ارنايى شاقىرتىلىپ كەلگەن نوريلسكىلىك ماماندارعا دا كوتتەدج بەرە الماي وتىرمىن. رەنجىمە، ءۇي جوق»-دەپ تىكە قايىرادى. وعان سۇلتەكەڭ «جارايدى» دەپ شىعىپ كەتىپ، كومبيناتتىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى ۆيكتور گۋربانىڭ وزىنە بارادى. وعان بولعان جايدى ايتىپ بەرەدى. سۇلتانبەكتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ بولعان ۆ.گۋربا الدىنداعى قالامسابىمەن ونىڭ بۇرىشتاماسىن بەلىنەن ءبىر-اق سىزىپ، «مىس زاۆودىنا التىنشى رازريادپەن قابىلدانسىن» دەپ قول قويادى. «ەكىنشى ماسەلەم» دەگەندە كومەكشىسىن شاقىرىپ الىپ، «سالىنىپ جاتقان كوتتەدجدەردىڭ جاقىندا بىتەتىنى قايسى؟» دەپ سۇرايدى. اناۋ تاق ەتكىزىپ ايتىپ بەرەدى. سوندا:-ول ءۇيدى مىنا ەلەمەسوۆكە بەر،- دەيدى. اڭگىمە وسىمەن اياقتالدى. ماسەلەسى شەشىلدى. سۇلتەكەڭ جاڭادان سالىنعان كوتتەدجگە كىرىپ، التىنشى رازريادپەن زاۆودقا كونۆەرتەرشى بولىپ جۇمىسقا قابىلداندى.

اكەسى ىبىراي اسكەر قاتارىنا الىنىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانعاننان كەيىن ەكى ايدان كەيىن جامبىل دۇنيەگە كەلەدى. ارادا ءبىر جىل وتەر-وتپەستە فاشيستەرمەن بولعان كەسكىلەسكەن ۇرىستا ىبىراي ەرلىكپەن قازا تابادى. اناسى اجار ءۇش بالامەن ەڭبەك مايدانىنا ارالاستى. كىشكەنتاي جامبىلدى بەسىگىمەن ەگىنجايدىڭ جيەگىنە قويىپ، تىزە بۇكپەي ەڭبەك ەتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ وسىرگەن جامبىلى ەل كادەسىنە جاراعان ازامات بولىپ ءوستى. ول قارساقبايداعى №1 قازاق ورتا مەكتەبىن بىتىرىسىمەن ەڭبەك جولىن مىس زاۆودىندا ەلەكترومونتەر بولىپ باستايدى. جەزقازعان تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ جولداماسىمەن الماتىداعى قازاق پولتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ينجەنەر-مەتاللۋرگ ماماندىعىن الىپ جەزقازعانعا ورالدى. بۇكىلوداقتىق ەكپىندى قۇرىلىس اتانعان جەزقازعان مىس زاۆودىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىناستى. مەتاللۋرگيا تسەحىنىڭ باس كورپۋسىن سالۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى.

1971 جىلدىڭ باسىندا مىستى ەلەكتوروليزدەۋ جانە بالقىتۋ ءوندىرىسىنىڭ العاشقى كەزەگىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ەكى انود پەشى، ەلەكتروليز تسەحىنىڭ ءبىرىنشى كەزەگى ىسكە قوسىلدى. سول جىلدىڭ 23 اقپانىندا، تاڭەرتەڭگى ساعات 10-دا اسپالى كران ءماشينيسى كلاۆديا ياكۋشەۆا ماستەر ۆيكتور ازانوۆتىڭ اۋسىمىندا كەزەكتى ەلەكتروليزشىلەر الەكساندر پيانكوۆ، حاريس زايناگۋتدينوۆ جانە لەونيد فيرسوۆ تازارتىپ، دايىنداعان كاتود مىسىنىڭ العاشقى پارياسى ۆاننادان الىندى. تۇڭعىش رەت جاڭا زاۆودتا جاڭا تەحنولوگيامەن حالىقارالىق ستاندارتقا ساي كاتود مىسى الىندى. انود پەشى پايدالانۋعا بەرىلۋگە دايىندالىپ جاتتى.

1971 جىلدىڭ 24 اقپانىندا انود پەشى قىزدىرىلعاننان كەيىن ماستەر س.جەلدىباەۆتىڭ اۋىسىمىندا اعا بالقىتۋشى ۆ.ناگورنوۆ پەشكە قارساقبايدىڭ قارا مىسىن سالدى، 01 ناۋرىزدا تاڭەرتەڭگى ساعات 10-دا العاشقى انود مىسى الىندى.

العاشقى كاتود مىسىن العاننان كەيىن، تۋرا ەكى جىل وتكەندە، 1973 جىلدىڭ 21 اقپانىندا №1-ءشى ەلەكتر پەشى ىسكە قوسىلىپ، كارىبوز سايرانوۆتىڭ اۋىسىمىندا اعا بالقىتۋشى ا.كيچاليۋك  ءبىرىنشى رەت شتەين  الدى.

زاۆود، تسەح باسشىلارى كونۆەرتەردە العاشقى قارا مىستى الۋ پروتسەسسىن  باسقا زاۆودتتاردان ارنايى شاقىرىلعان ماماندارعا تاپسىردى، وسى قالاي دەگەن كىل مىقتىلار قارا مىستى بالقىتىپ الۋدىڭ ناقتى تەتىگىن تابا الماي قينالادى. سول ساتتە ينجەنەر- مەتاللۋرگ جامبىل ىبىراەۆ باسشىلىق جاسايتىن اۋىسىم جۇمىسقا كىرىسەدى. اعا كونۆەرتەرشى سۇلتانبەك ەلەمەسوۆ اۋىسىم شەبەرى جامبىلعا قاراپ: «مىنالار قولدارىنان كەلگەنىن ىستەپ باقتى، بىراق پروتسەستى جۇرگىزە المادى. ەندى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءتاسىلىمىزدى قولدانايىق» دەپ، قارساقبايدا بىرگە ىستەگەن ارىپتەسىمەن ەكەۋى ىسكە كىرىسەدى. ديرەكتور باستاعان ءبىر توپ ادام «شىنىمەن وسى ەكەۋى ءبىز بىلمەگەندى، ءبىز الا الماعاندى الايىن دەپ تۇر ما؟» دەپ تاڭدانىستارىن جاسىرا المايدى. ە.سۇلتانبەك جانە قاسىنداعى جولداسى ەكەۋى كونۆەرتەر پروتسەسىن تولىعىمەن جۇرگىزىپ ساپالى قارا مىستىڭ بالقىماسىن الادى. قازاقتىڭ قاراپايىم ەكى ۇلىنىڭ مىنا كۇردەلى تەحنولوگيانى ەشقانداي ارنايى وقۋ بىتىرمەي-اق مەڭگەرىپ العاندارىنا ابىروي-اتاقتارى دارداي بولعان نوريلسكىلىك جانە باسقا زاۆودتاردان ارنايى شاقىرىلعان ماماندار تاڭداي قاعۋدان باسقا ەشتەڭە دەي المايدى. سوندا زاۆود ديرەكتورى قۋانعانىنان ە.سۇلتانبەكتىڭ قولىن الىپ:

- سۇلتەكە، راقمەت سىزگە كەزىندە مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن، ەڭبەگىڭىزگە ءتانتىمىن- دەپ وعان ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.

بۇل وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن بولعان اڭگىمە ەدى دەسەك تە، مىس زاۆودىنداعى مەتاللۋرگتەردىڭ ەسىندە ءالى ساقتاۋلى. مۇنداعى نەبىر مايتالمان مەتاللۋرگتەر «سۇلتانبەك ەلەمەسوۆ ءبىزدىڭ جانە بىزدەن بۇرىنعىلاردىڭ دا ماقتان تۇتاتىن ۇستازى بولعان» دەگەندى شىنايى كوڭىلدەن ايتادى. ءبىر كەزدەرى وسى مىس قورىتۋ زاۆودىندا رەسمي تۇردە تىركەلمەسە دە «س.ەلەمەسوۆ مەكتەبى»  دەگەن تاجريبە تاراتۋ ورتالىعى بولعانىن مەتاللۋرگتەر ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ كەلەدى.

جمز ديرەكتورى ي.ە.لي، بالقىتۋ تسەح باستىعى ي.ف.وۆچيننيكوۆ

مايتالمان مەتاللۋرگ جامبىل ىبىراەۆ 1989 جىلى سوكپ-ءنىڭ باس حاتشىسى م.س.گورباچەۆتىڭ ماسكەۋدە وتكىزگەن بۇكىلوداقتىق ورتا بۋىندى ءوندىرىس باسشىلارىنىڭ جينالىسىنا جەزقازعان وبلىسىنان دەلەگات بولىپ قاتىناستى. ول 1990 جىلى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. اتتەڭ سۇم اجال جۇرەك تالماسىنان اردا ازاماتتى ورتاسىنان ەرتە الىپ كەتتى. ول تۋرالى سوناۋ ءبىر جىلدارداعى رەسپۋبليكالىق «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە «1990 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 29-جۇلدىزىندا 49 جاسقا قاراعان شاعىندا قازاق سسر حالىق دەپۋتاتى، رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستاردى ۇتىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ باسقا جۇمىستاردان بوساتىلعان مۇشەسى جامبىل ىبىراەۆ كەنەتتەن قايتىس بولدى» دەگەن قازاناما جاريالاندى. مىنە، سودان بەرى جامبىل ەسىمى وتكەن شاقپەن ەسكە ءتۇسىپ تۇرادى. ومىردەن ءوزى وتسە دە، ارتىندا ونىڭ اتقارعان ءىسى قالدى. ارينە، ونىڭ اتقارام دەگەن ىستەرى، السام دەگەن اسۋلارى كوپ بولاتىن. اتقارعان جۇمىستارى دا از ەمەس-ءتىن. ايتسە دە، ناعىز كەمەلىنە كەلىپ، شارىقتاعان شاعىندا جۇرەگى قۇرعىر سىر بەردى. كىلت توقتادى. ءومىر ءۇزىلدى. بىراق ونىڭ ءىسى توقتاعان جوق. تاۋەلسىز ەلدىڭ كوك تۋى كوكتەن جەلبىرەدى.

جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودىندا، كونۆەرتەر بولىمشەسىندە ەرەن ەڭبەكتەرىمەن ەستە قالعان، ءوز ىستەرىنىڭ  مايتالماندارىن ايتا كەتۋدى ءجون كوردىم، ولار: كەزىندە بولىمشە باستىعى بولعان مۇحانبەتقالي (بوكەن) سۇلتانباەۆ، اعا شەبەر ۆلاديمير دەنيسوۆ، اۋىسىم شەبەرلەرى بوريس دەمەنكو، وراز بەكباۋوۆ، ءىزباسار سادىقوۆ، ۆاديم پلۋشكوۆ، سالاۋات بۋلتاشەۆ،  اعا كونۆەرتەرشىلەر ورازالى مەيراموۆ، ۆلاديمير دولگوۆ، ايتماعانبەت بيتەنوۆ، سەرىك قونارباەۆ، بايزاق ناۋانوۆ، مەيىرمان يگىباەۆ، كونۆەرتەرشىلەر كوشەرباي بەكماعانبەتوۆ، ناۋپىك وماروۆ، نۇرپان جاكۋپوۆ، جالعاس ۇنگىتباەۆ، قۇلاتاي قورداشەۆ، مۇحانبەت ايتەنوۆ، اسپالى كران ماشينيستەرى ج.ديۋمقۇلوۆ، ت. ابىلقايىروۆ، ا. بەكتاسوۆ، ۆ بولشاكوۆ. ەڭبەك ءوتىلىمىنىڭ 40 جىلدان اسا ۋاقىتىن بالقىتۋ تسەحىندا ءار دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان، سونىڭ ىشىندە 30 جىل كونۆەرتەر بولىمشەسىن باسقارعان كسسرو-نىڭ قۇرمەتتى مەتاللۋرگى، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى، «قازاقمىس كورپوراتسياسىنىڭ قۇرمەتتى ەڭبەك ارداگەرى» تاعى باسقا دا ماراپاتتار يەسى تولقىنبەك ايماعانبەتۇلى نۇرماعانبەتوۆ. ەسىمدەرى اتالعان ابزال جانداردىڭ كوپشىلىگى بۇگىندەرى ورتامىزدا جوق، قايرىمسىز اجال ولاردى ارامىزدان ەرتە الىپ كەتكەنى وكىنىشتى-اق. ولارعا:– «ماڭگىلىك ورىندارىڭىز جايلى بولعاي، جاراتۋشى اللا جۇماقتان ورىن بەرسىن، ۇرپاقتارىڭىز عۇمىرلى بولسىن»-دەيمىز.

ينجەنەر-مەتاللۋرگ جامبىل ىبىراەۆ جانە اعا كونۆەرتەرشى سۇلتانبەك ەلەمەسوۆتەر  باستاۋىندا تۇرعان جەزقازعان مىس زاۆودى سارى التىنداي سارى مىستى ساپىرىپ جاتىر. ولاردىڭ ءتالىم-تاربيەسىن العان جاستار جاڭا بيىكتەردى باعىندىرۋدا. «جاقسىنىڭ ارتىندا جاقسى ءىز قالادى» دەگەن ەمەس پە ؟! مايتالمان مەتاللۋرگتەردىڭ «ەڭبەگىم ەلىمە بولسىن، توككەن تەرىم جەرىمە تامسىن» دەيتىن سوزدەرى بۇگىنگى جاستاردىڭ ۇنىمەن ۇندەسە تۇسكەندەي. جۇيتكىگەن جۇيرىكتەي ءالى تالاي جىلدار وتەر، ومىرگە تالاي جاس مەتاللۋرگتەر كەلەر، بىراق جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودىنىڭ تاريحىندا 21 اقپان 1973 جىل التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالاتىنى انىق.

2017 جىلى سوناۋ جىلداعى كەزدەسۋدەگى دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە جازۋشى-دراماتۋرگ توكەن الجانتەگى التى كورىنىستەن تۇراتىن «عۇمىرعا تەڭ ءبىر كۇن» اتتى پەساسى جازىلدى. بۇل دراماداعى باستى كەيىپكەرلەر جەزقازعان مىس قورىتۋ زاۆودىندا العاشقى قارا مىستى العان -سۇلتانبەك ەلەمەسوۆ، اۋىسىم شەبەرى جامبىل ىبراەۆ.

س.قوجامقۇلوۆ اتىنداعى جەزقازعان تەاترى پەسانى ساحناعا شىعارۋعا دايىن ەكندىگىن مالىمدەدى، بىراق وعان شامالى قاراجات كەرەك ەكەندىگىن العا تارتۋدا. بۇل پەسا ولكە تاريحى، كورپوراتسيا تاريحى ەكەنىنە كۇمان جوق، سوندىقتان «قازاقمىس كورپوراتسياسى» جشس-ءنىڭ باسشىلارى قارجىلاي قولدايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

تولەگەن بۇكىروۆ، ت.ع.ك، جەزقازعان قالاسىنىڭ جانە
قاراعاندى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى مەتاللۋرگى

 

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى 

پىكىرلەر