Jezqazǧannyŋ qara mysyn alǧaşqy alǧan qazaq azamattary jaily üzık syr.
«1973 jyly 21-aqpanda auysym şeberı Jambyl Ybyraev pen aǧa konverterşı Sūltan Elemesov alǧaşqy Jezqazǧan qara mysyn berdı». Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ jylnamasynda būl azamattar turaly osylai altyn ärıptermen jazylǧan. S.Elemesov KSRO-nyŋ Qūrmettı metallurgı, «Eŋbek Qyzyl Tu» ordenı jäne bırneşı medaldarmen marapattalǧan. Jambyl Ybyraev injener-metallurg, KSRO-nyŋ Qūrmettı metallurgı, 1990 jyly alǧaşqy balama sailauda Qaz SSR-nıŋ Joǧarǧy Keŋesıne deputat bolyp sailanǧan.
Respublika tüstı metallurgiiasynyŋ-alyby Jezqazǧan mys qorytu zavody turaly äŋgımelegende, ol bastau alǧan Qarsaqbai mys qorytu zavody erıksız eske oralady. 1928 jyldyŋ 19 qazanynda Qarsaqbai mys qorytu zavodynda tūŋǧyş mys balqymasy alyndy. SOKP Ortalyq Komitetı men KSRO Ministırler Keŋesınıŋ 1959 jyldyŋ qazan aiynda qabyldanǧan qaulysynda bylai dep atap körsetıldı: «Qaraǧandy Sovnarhozynyŋ Jezqazǧan ken-metallurgiia kombinaty qūrylysy eldegı mys öndırısın damytudaǧy memlekettık maŋyzdy mındet dep sanalsyn». Jezqazǧanda salynatyn zavod şikızatty komplekstı paidalana otyryp, mys öndırısın qazırgı zamanǧy tehnologiialyq talaptarǧa sai jürgızuge tiıs bolǧandyqtan zavodty josparlauǧa elımızdıŋ eŋ ırı ǧylymi-zertteu instituttary Giprosvetmet, Promstroiproekt, Santehproekt, Giprohim jäne basqalar, al tehnologiialyq jelılerdı taldap-josparlauǧa VNİİsvetmet, Nİİhimmaş, Gidrosvetmet, Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ metallurgiia jäne baiytu instituty qatysty. 1966 jyldyŋ nauryz aiynda, Jezqazǧan qalasynyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy alaŋǧa tehnikalar kelıp, zavod qūrylysy bastaldy. 1969 jyldyŋ qaŋtar aiynda Jezqazǧan ken-metallurgiia kombinaty boiynşa arnaiy būiryq şyǧarylyp, zavodtyŋ direksiiasy qūryldy. Ony basqaru jas injener-metallurg İgnatii Evgenevich Lige jükteldı. Jezqazǧan mys qorytu zavodyn kezeŋ-kezeŋımen ıske qosuǧa Norilsk, Pyşma, Krasnouralsk, Almalyq, Balhaş zavodtarynan täjribelı jūmyskerler men injener-tehnik qyzmetkerlerı arnaiy şaqyryldy. Qarsaqbai zavodynan köptegen jūmyskerler men injenerler kelıp ıske kırıstı. Sūltanbek Elemesov 1926 jyly 15 qaŋtarda Qaraǧandy oblysy, Jezqazǧan audanyndaǧy «Pioner» kolhozynda düniege kelgen. On bır jasynda anasy Dıldägül dünie salady. Äkesı Elemes 1897 jyly Maitöbede düniege kelgen. Stalindık jappai repressiia kezınde 1937 jyly «halyq jauy» atanyp jer audaryldy. Sıbırde aidauda jürıp Elemes dünieden ötedı, söitıp äke süiegı mäŋgılıkke jat jerde qalady. Qyzyl imperiianyŋ quǧyn-sürgını Elemesov Sūltanbektıŋ ömırınde auyr ız qaldyrdy. 1956 jyly Resei Federasiiasynyŋ Magadan oblysynan Elemes «halyq jauy» degen jaladan aqtaldy degen habar keledı.Som tūlǧaly Sūltan Elemesov
3 S. Elemesov otbasymen
Jastaiynan jetım qalǧan Sūltanbek eŋbekke erte aralasady. 1942 jyly Qarsaqbai temırjolyna maşinist bolyp jūmysqa tūrady. 1950-1969 j.j Qarsaqbai mys zavodynda konverterşy bolyp jūmys ısteidı. Qarsaqbai mys qorytu zavodynda aǧa konverterşı bolyp jūmys ıstep jürgen ol balalarynyŋ keleşegın oilap Jezqazǧan qalasyna qonys audarady. Jezqazǧan mys qorytu zavody turaly qandai da bır äŋgıme qozǧalǧanda Sūltan aǧaǧa soqpai ketu mümkın emes. Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ tarihynda Sūltanbek Elemesov esımı altyn ärıppen jazyluy oryndy. Sol bır jyldardaǧy S.Elemesovtyŋ osy zavodqa alǧaş ret jūmysqa tūruǧa kelgende bolǧan bır oqiǧa el ışınde keiınde äzıl-şyny aralas «Tūlǧany tūlǧa ǧana tanidy» dep ädemı äŋgımege özek bolǧan edı. Ol äŋgımenıŋ ūzyn-yrǧasy bylai bastalatyn. Jaŋadan salynyp jatqan Jezqazǧan mys zavodynyŋ direktorynyŋ qabyldauyna kelgen Sūltanbek Elemesov ekı ötınıştı bırden ūsynady. Aryzyn qolyna alyp qarap şyqqan direktor «altynşy razriadty konverterşı etıp qabyldai almaimyn, öitkenı, salynyp jatqan konvertorlardyŋ quaty Qarsaqbaidıkınen on ese ülken jäne tehnologiiasy jaŋa, sen ony igere almaisyŋ, sondyqtan besınşı razriadqa riza bol» - dep ötınıştıŋ būryşyna «jūmysqa besınşı razriadpen qabyldansyn»-dep qol qoiady. Ekınşı ötınışıne «kottedj sūraisyŋ, al men sen tügılı arnaiy şaqyrtylyp kelgen norilskılık mamandarǧa da kottedj bere almai otyrmyn. Renjıme, üi joq»-dep tıke qaiyrady. Oǧan Sūltekeŋ «jaraidy» dep şyǧyp ketıp, kombinattyŋ sol kezdegı direktory Viktor Gurbanyŋ özıne barady. Oǧan bolǧan jaidy aityp beredı. Sūltanbektıŋ äŋgımesın tyŋdap bolǧan V.Gurba aldyndaǧy qalamsabymen onyŋ būryştamasyn belınen bır-aq syzyp, «mys zavodyna altynşy razriadpen qabyldansyn» dep qol qoiady. «Ekınşı mäselem» degende kömekşısın şaqyryp alyp, «salynyp jatqan kottedjderdıŋ jaqynda bıtetını qaisy?» dep sūraidy. Anau taq etkızıp aityp beredı. Sonda:-ol üidı myna Elemesovke ber,- deidı. Äŋgıme osymen aiaqtaldy. Mäselesı şeşıldı. Sūltekeŋ jaŋadan salynǧan kottedjge kırıp, altynşy razriadpen zavodqa konverterşy bolyp jūmysqa qabyldandy. Äkesı Ybyrai äsker qataryna alynyp, Ūly Otan soǧysyna attanǧannan keiın ekı aidan keiın Jambyl düniege keledı. Arada bır jyl öter-ötpeste faşistermen bolǧan keskılesken ūrysta Ybyrai erlıkpen qaza tabady. Anasy Ajar üş balamen eŋbek maidanyna aralasty. Kışkentai Jambyldy besıgımen egınjaidyŋ jiegıne qoiyp, tıze bükpei eŋbek ettı. Söitıp jürıp ösırgen Jambyly el kädesıne jaraǧan azamat bolyp östı. Ol Qarsaqbaidaǧy №1 qazaq orta mektebın bıtırısımen eŋbek jolyn mys zavodynda elektromonter bolyp bastaidy. Jezqazǧan tau-ken metallurgiia kombinatynyŋ joldamasymen Almatydaǧy Qazaq poltehnikalyq institutyna oquǧa tüsıp, injener-metallurg mamandyǧyn alyp Jezqazǧanǧa oraldy. Bükılodaqtyq ekpındı qūrylys atanǧan Jezqazǧan mys zavodynyŋ qūrylysyna qatynasty. Metallurgiia sehynyŋ bas korpusyn saluǧa öz ülesın qosty. 1971 jyldyŋ basynda mysty elektorolizdeu jäne balqytu öndırısınıŋ alǧaşqy kezegınıŋ qūrylysy aiaqtaldy. Ekı anod peşı, elektroliz sehynyŋ bırınşı kezegı ıske qosyldy. Sol jyldyŋ 23 aqpanynda, taŋerteŋgı saǧat 10-da aspaly kran maşinisı Klavdiia Iаkuşeva master Viktor Azanovtyŋ ausymynda kezektı elektrolizşıler Aleksandr Piankov, Haris Zainagutdinov jäne Leonid Firsov tazartyp, daiyndaǧan katod mysynyŋ alǧaşqy pariiasy vannadan alyndy. Tūŋǧyş ret jaŋa zavodta jaŋa tehnologiiamen halyqaralyq standartqa sai katod mysy alyndy. Anod peşı paidalanuǧa berıluge daiyndalyp jatty. 1971 jyldyŋ 24 aqpanynda anod peşı qyzdyrylǧannan keiın master S.Jeldıbaevtyŋ auysymynda aǧa balqytuşy V.Nagornov peşke Qarsaqbaidyŋ qara mysyn saldy, 01 nauryzda taŋerteŋgı saǧat 10-da alǧaşqy anod mysy alyndy. Alǧaşqy katod mysyn alǧannan keiın, tura ekı jyl ötkende, 1973 jyldyŋ 21 aqpanynda №1-şı elektr peşı ıske qosylyp, Kärıboz Sairanovtyŋ auysymynda aǧa balqytuşy A.Kichaliuk bırınşı ret ştein aldy. Zavod, seh basşylary konverterde alǧaşqy qara mysty alu prosessın basqa zavodttardan arnaiy şaqyrylǧan mamandarǧa tapsyrdy, osy qalai degen kıl myqtylar qara mysty balqytyp aludyŋ naqty tetıgın taba almai qinalady. Sol sätte injener- metallurg Jambyl Ybyraev basşylyq jasaityn auysym jūmysqa kırısedı. Aǧa konverterşı Sūltanbek Elemesov auysym şeberı Jambylǧa qarap: «Mynalar qoldarynan kelgenın ıstep baqty, bıraq prosestı jürgıze almady. Endı bız özımızdıŋ täsılımızdı qoldanaiyq» dep, Qarsaqbaida bırge ıstegen ärıptesımen ekeuı ıske kırısedı. Direktor bastaǧan bır top adam «Şynymen osy ekeuı bız bılmegendı, bız ala almaǧandy alaiyn dep tūr ma?» dep taŋdanystaryn jasyra almaidy. E.Sūltanbek jäne qasyndaǧy joldasy ekeuı konverter prosesın tolyǧymen jürgızıp sapaly qara mystyŋ balqymasyn alady. Qazaqtyŋ qarapaiym ekı ūlynyŋ myna kürdelı tehnologiiany eşqandai arnaiy oqu bıtırmei-aq meŋgerıp alǧandaryna abyroi-ataqtary dardai bolǧan norilskılık jäne basqa zavodtardan arnaiy şaqyrylǧan mamandar taŋdai qaǧudan basqa eşteŋe dei almaidy. Sonda zavod direktory quanǧanynan E.Sūltanbektıŋ qolyn alyp: - Sūlteke, raqmet sızge kezınde men qatelesken ekenmın, eŋbegıŋızge täntımın- dep oǧan özınıŋ rizaşylyǧyn bıldıredı. Būl osydan jarty ǧasyr būryn bolǧan äŋgıme edı desek te, mys zavodyndaǧy metallurgterdıŋ esınde älı saqtauly. Mūndaǧy nebır maitalman metallurgter «Sūltanbek Elemesov bızdıŋ jäne bızden būrynǧylardyŋ da maqtan tūtatyn ūstazy bolǧan» degendı şynaiy köŋılden aitady. Bır kezderı osy mys qorytu zavodynda resmi türde tırkelmese de «S.Elemesov mektebı» degen täjribe taratu ortalyǧy bolǧanyn metallurgter älı künge deiın aityp keledı.
JMZ direktory İ.E.Li, balqytu seh bastyǧy İ.F.Ovchinnikov
Maitalman metallurg Jambyl Ybyraev 1989 jyly SOKP-nıŋ Bas hatşysy M.S.Gorbachevtıŋ Mäskeude ötkızgen bükılodaqtyq orta buyndy öndırıs basşylarynyŋ jinalysyna Jezqazǧan oblysynan delegat bolyp qatynasty. Ol 1990 jyly Qazaq SSR Joǧarǧy Keŋesıne deputat bolyp sailandy. Ätteŋ sūm ajal jürek talmasynan arda azamatty ortasynan erte alyp kettı. Ol turaly sonau bır jyldardaǧy Respublikalyq «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde «1990 jyldyŋ qaraşa aiynyŋ 29-jūldyzynda 49 jasqa qaraǧan şaǧynda Qazaq SSR halyq deputaty, Respublika Joǧarǧy keŋesınıŋ ekologiia jäne tabiǧi resurstardy ūtymdy paidalanu mäselelerı jönındegı komitetınıŋ basqa jūmystardan bosatylǧan müşesı Jambyl Ybyraev kenetten qaitys boldy» degen qazanama jariialandy. Mıne, sodan berı Jambyl esımı ötken şaqpen eske tüsıp tūrady. Ömırden özı ötse de, artynda onyŋ atqarǧan ısı qaldy. Ärine, onyŋ atqaram degen ısterı, alsam degen asulary köp bolatyn. Atqarǧan jūmystary da az emes-tın. Äitse de, naǧyz kemelıne kelıp, şaryqtaǧan şaǧynda jüregı qūrǧyr syr berdı. Kılt toqtady. Ömır üzıldı. Bıraq onyŋ ısı toqtaǧan joq. Täuelsız eldıŋ kök Tuy kökten jelbıredı. Jezqazǧan mys qorytu zavodynda, konverter bölımşesınde eren eŋbekterımen este qalǧan, öz ısterınıŋ maitalmandaryn aita ketudı jön kördım, olar: kezınde bölımşe bastyǧy bolǧan Mūhanbetqali (Böken) Sūltanbaev, aǧa şeber Vladimir Denisov, auysym şeberlerı Boris Demenko, Oraz Bekbauov, Izbasar Sadyqov, Vadim Pluşkov, Salauat Bultaşev, aǧa konverterşıler Orazaly Meiramov, Vladimir Dolgov, Aitmaǧanbet Bitenov, Serık Qonarbaev, Baizaq Nauanov, Meiırman İgıbaev, konverterşıler Köşerbai Bekmaǧanbetov, Näupık Omarov, Nūrpan Jakupov, Jalǧas Üngıtbaev, Qūlatai Qordaşev, Mūhanbet Aitenov, aspaly kran maşinisterı J.Diumqūlov, T. Äbılqaiyrov, A. Bektasov, V Bolşakov. Eŋbek ötılımınıŋ 40 jyldan asa uaqytyn balqytu sehynda är deŋgeide qyzmet atqarǧan, sonyŋ ışınde 30 jyl konverter bölımşesın basqarǧan KSSRO-nyŋ Qūrmettı metallurgı, «Eren eŋbegı üşın» medalınıŋ iegerı, «Qazaqmys Korporasiiasynyŋ Qūrmettı eŋbek ardagerı» taǧy basqa da marapattar iesı Tolqynbek Aimaǧanbetūly Nūrmaǧanbetov. Esımderı atalǧan abzal jandardyŋ köpşılıgı bügınderı ortamyzda joq, qairymsyz ajal olardy aramyzdan erte alyp ketkenı ökınıştı-aq. Olarǧa:– «mäŋgılık oryndaryŋyz jaily bolǧai, Jaratuşy Alla jūmaqtan oryn bersın, ūrpaqtaryŋyz ǧūmyrly bolsyn»-deimız. İnjener-metallurg Jambyl Ybyraev jäne aǧa konverterşı Sūltanbek Elemesovter bastauynda tūrǧan Jezqazǧan mys zavody sary altyndai sary mysty sapyryp jatyr. Olardyŋ tälım-tärbiesın alǧan jastar jaŋa biıkterdı baǧyndyruda. «Jaqsynyŋ artynda jaqsy ız qalady» degen emes pe ?! Maitalman metallurgterdıŋ «eŋbegım elıme bolsyn, tökken terım jerıme tamsyn» deitın sözderı bügıngı jastardyŋ ünımen ündese tüskendei. Jüitkıgen jüirıktei älı talai jyldar öter, ömırge talai jas metallurgter keler, bıraq Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ tarihynda 21 aqpan 1973 jyl altyn ärıptermen jazylyp qalatyny anyq. 2017 jyly sonau jyldaǧy kezdesudegı derekterdıŋ negızınde jazuşy-dramaturg Töken Äljantegı alty körınısten tūratyn «Ǧūmyrǧa teŋ bır kün» atty pesasy jazyldy. Būl dramadaǧy basty keiıpkerler Jezqazǧan mys qorytu zavodynda alǧaşqy qara mysty alǧan -Sūltanbek Elemesov, auysym şeberı Jambyl Ybraev. S.Qojamqūlov atyndaǧy Jezqazǧan teatry pesany sahnaǧa şyǧaruǧa daiyn ekndıgın mälımdedı, bıraq oǧan şamaly qarajat kerek ekendıgın alǧa tartuda. Būl pesa ölke tarihy, korporasiia tarihy ekenıne kümän joq, sondyqtan «Qazaqmys Korporasiiasy» JŞS-nıŋ basşylary qarjylai qoldaidy dep ümıttenemın.Tölegen Bükırov, t.ǧ.k, Jezqazǧan qalasynyŋ jäne Qaraǧandy oblysynyŋ Qūrmettı azamaty, Qazaqstannyŋ Qūrmettı metallurgı
"Adyrna" ūlttyq portaly
