"قورشاعان ورتا اتوم ستانتسياسىنان زيان شەگە مە؟", "اەس جوسپارلانىپ وتىرعان ايماق تۇرعىندارىنا قانداي اسەرى بولادى؟", تاعىسىن-تاعى ەكولوگياعا قاتىستى ساۋالدارىمىزدى "Ecology Consulting" ۇيىمىنىڭ باسشىسى، ەكولوگ سادىبەكوۆا بوتاكوز نۇرجانقىزىنان سۇراپ بىلدىك.
- بوتاگوز حانىم، اەس ەكولوگياعا قاي جاعىنان ءتيىمدى، قاي جاعىنان ءتيىمسىز؟
- وتە اۋقىمدى ساۋال. جان-جاقسى قاراستىرۋ كەرەك. اسىرەسە ەكونوميكالىق جاعىنان دا ەكولوگيالىق جاعىنان دا نە بەرە الادى دەپ قاراستىرعانىمىز ءجون.
ەكولوگياعا تيىمدىلىگى - شىعارىندىلار ياعني قالدىقتار ءسوزسىز اەس-تا از بولادى. مۇلدەم جوقتىڭ قاسى دەسەك تە بولادى. ەكولوگياعا ءتيىمدى ەنەرگيا كوزى - اەس قانا. ال قازىرگى تاڭداعى كومىرمەن، گازبەن ەنەرگيا الۋ - كوپتەگەن قالدىقتاردىڭ بولۋىنا، ونىڭ ىشىندە اۋاعا تارالاتاىن كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوعادى. كوزگە كورىنبەيتىن بولعاسىن كوبىمىز بايقامايمىز. الايدا، كومىرقىشقىل گازى ادام اعزاسىنا وتە جاعىمسىز اسەر ەتەدى جانە كانتسەروگەن بولىپ تابىلادى. CO2 جوعارى كونتسەنتراتسياسى بار اۋانى جۇتۋ السىزدىكتى، ۇيقىشىلدىقتى، باس اۋرۋىن، زەيىننىڭ بۇزىلۋىن نەمەسە قانداعى جاعىمسىز وزگەرىستەردى تۋدىرۋى مۇمكىن. جەو-لاردىڭ الماتىداعى اۋانىڭ لاستانۋىنان-اق، قورشاعان ورتاعا بەرىپ جاتقان زيانىن اڭعارا الامىز.
- راديواكتيۆتى قالدىقتار قايدا كەتەدى؟ ولار سول ايماقتاعى فلورا مەن فاۋناعا كەرى اسەرىن تيگىزبەي مە؟
- راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ شىعارىلۋى تەحنولوگياعا بايلانىستى. قاي ەلدىڭ تەحنولوگياسى تاڭدالادى، سول ايماقتىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. ولاردى زالالسىزداندىرادى. راديواكتيۆتى قاۋىپسىزدىكتى بىلەتىن ماماندار جۇمىس ىستەۋدە البەتتە ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىككە باسا نازار اۋدارۋى ءتيىس. سول كەزدە عانا قورشاعان ورتا ءۇشىن قاۋىپتى بولمايدى.
راديواكتيۆتى قالدىقتار ماسەلەسىن شەشۋدىڭ بىرنەشە جولى بار. ولاردىڭ نەگىزگىلەرى وڭدەۋ، ساقتاۋ جانە كادەگە جاراتۋ. ەگەر بۇل دۇرىس ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرسە، كەيدە ولار كەز كەلگەن كومبيناتسيادا قولدانۋعا بولاتىن ارالاس ادىستەرگە جۇگىنەدى.
- قازاقستاننىڭ دەكاربونيزاتسياعا ءوتۋى قالاي جۇزەگە اسادى؟
- دەكاربونيزاتسيانىڭ وزىندىك پەريودتارى بار. سوعان بايلانىستى كوپ شىعارىندىلار جاسايتىن وندىرىستەرگە ارنايى ليميت قويىلادى. بەلگىلى ءبىر مولشەرگە دەيىن ازايتۋ قاجەت دەگەن سىندى شەكتەۋلەر قويىلاتىن بولادى. ماسەلەن، فيلترلار قويىپ، ءتۇتىندى زالالسىزداندىرۋ، باسقا تەحنولوگيا بويىنشا جۇمىس جاساۋدى ۇسىنۋ سىندى شارالار جاسالاتىن بولادى. پرەزيدەنتتىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى جوسپارلارىنىڭ ءبىرى وسى كومىرتەكتى شىعارىندىلاردى ازايتۋ. جاھاندىق دەڭگەيدە ارنايى كەلىسىمدەر بار. سول بويىنشا جۇمىستار دا جۇرگىزىلەدى. ەڭ ءتيىمدى جۇزەگە اسۋىنىڭ بىردەن-ءبىر جولى ليميتتەردى شەكتەۋ. ماسەلەن، بەلگىلى ءبىر وندىرىستىك ورىندا شىعارىندىلار سانى 100 توننا بولاتىن بولسا، شەكتەۋ قويىلعان جاعدايدا ولار ول مولشەردەن ازايتۋى ءتيىس بولادى.
- اپاتتى جاعداي ورىن السا زاردابى قانداي بولادى؟
- وتە قورقىنىشتى بولادى. اپاتتى جاعداي قانداي دەڭگەيدە بولماسىن اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. دەسە دە، اپاتتى جاعداي ورىن المايتىنداي دۇرىس ەلدىڭ تەحنولوگياسىن الۋ كەرەك. ماسەلەن، كوپ مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە جاپونيا مەملەكەتىنىڭ تەحنولوگياسى ەڭ دۇرىسى بولىپ سانالادى. مەنىڭ پىكىرىمدە دە وسى. كوپتەگەن مامانداردىڭ پىكىرىنشە دە جاپونيانىڭ تەحنولوگياسى ەڭ قولايلى نۇسقا دەپ قاراستىرادى.
- جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىنە اەس اسەر ەتە مە؟
- ارينە اسەر ەتەدى. ەگەر دە جاپپاي كومىرمەن، گازبەن ەنەرگيا الا بەرەتىن بولساق ەكولوگيا ءۇشىن وراسان زور زيان كەشەمىز. قازىردىڭ وزىندە زيانىن تيگىزىپ تە وتىر. ال اەس اتومنان الىناتىن ەڭ تازا ەنەرگيا كوزى، سونىمەن قاتار ارزان ءتۇرى بولىپ سانالادى. جەل، كۇن تاعى باسقالارىنىڭ ىشىنەن ۇتىمدى قولدانا الساق ەڭ ءتيىمدىسى - اەس.
- قازاقستاننىڭ ەكولوگياسىنداعى باستى ماسەلە نە؟ ونىمەن قالاي كۇرەسەمىز؟
- ماسەلە وتە كوپ. قالدىقتار بولسىن، شىعارىندىلار بولسىن، سۋ ماسەلەسى بولسىن ءىرى پروبلەمالارعا تولى. ەكولوگيانىڭ قاي ماسەلەسى بولماسىن ونىمەن جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. جۇيەلى تۇردە ادامداردى اقپاراتتاندىرىپ وتىرۋ كەرەك. باق وكىلدەرى ارقىلى دا، اسىرەسە قازاق ءتىلدى اۋديتوريانىڭ ەكولوگيالىق ساۋاتىن اشۋىمىز كەرەك. جاۋاپتى مەكەمەلەر، وقۋ ورىندارى ارقىلى جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەسە ەكولوگيالىق زارداپ تيگىزەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبارىن شەشۋگە بولادى. مىندەتتى تۇردە ونىڭ ارقايسىسىن بىلەتىن ماماندار جاناشىرلىقپەن جۇمىس ىستەپ، سول پروبلەمالاردى شەشۋگە ات سالىسۋ كەرەك.
ەڭ باستىسى - ەكولوگيالىق تازا قوعام قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە سىلتەمەي، ءبىرىنشى كەزەكتە ادام وزىنەن باستاۋ كەرەك. سۋدى ۇنەمدەپ، قالدىقتاردى تاستاماي، اينالاعا بەي-جاي قاراماسا ول تىكەلەي ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەدى دەپ ۇعىنۋ كەرەك. قورشاعان ورتامىزدىڭ تازالىعىنا ءاربىر جان ۇلەس قوسۋ قاجەت.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان:
دينا ليتپين
