بۇگىن ۇستازىمىز، اكادەميك، كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اباي اتىنداعى قازپي مەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ دامۋىنا، س.كوبەيۇلى، س.سەيفۋللين، ج.ايماۋىتۇلى ت.ب. تۇلعالاردىڭ مۇراسىن جيناۋ ءھام تالداۋ، الاش تۇلعالارىن اقتاۋ، "ادەبيەت تاريحى" اكادەميالىق كوپتومدىعىن جاڭاشا جازۋ ىسىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان سەرىك سمايىلۇلى قيراباەۆتىڭ (1927-2021) تۋعان كۇنى.
جاراتقان يە يمان بايلىعىن بەرسىن. رۋحى شات بولسىن! تومەندە وي-تولعامدارىنان ءۇزىندى ۇسىندىق.
اكادەميك سەرىك قيراباەۆ:
«ىزگى قاسيەت - ادامگەرشىلىك پەن اقىلدان»
قازاق – قاشاننان الىستى جاقىن تۇتىپ، باۋىر ەتكەن ەرەكشە ءداستۇرى بار حالىق.
* * *
ءبىزدىڭ ۇلتتا تۋىستىقتى ايالاۋ ادامدى ادامعا جاقىن تۇتۋدىڭ جولىنا اينالعان. قازىرگى جاستار وسىنداي ادامدىق جىلى سەزىمنەن تۇراتىن ءداستۇردىڭ سىرى مەن قىرىن بىلە بەرمەيدى، سوندىقتان قازىر الىستى جاقىن تۇتۋدىڭ ورنىنا، جاقىنىڭدى جات كورۋ ەتەك الىپ بارادى.
* * *
ۇستازدىق قىزمەتتىڭ عيباراتتى ۇزىكتەرى بولادى. قاتارلاس وقىپ جۇرگەن شاكىرتتىڭ ىشىنەن بىرەۋلەرى ءۇزىلىپ شىعادى. ۇستاز باقىتىن اسىراتىن دا – وسىلار.
* * *
مەن ومىردە بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاعان ادام ەمەسپىن. قىزمەت بابىن پايدالىنىپ تا پايدا كورگەم جوق. ءتىپتى بىرەۋدەن بىردەڭە سۇراپ بارۋعا دا جوقپىن. سولاي تاربيەلەنگەم. اكەم مارقۇم: «قولىڭىنان كەلسە، تىلەنشىلەپ ەشكىمنىڭ الدىنا بارما. «سۇراۋشىنىڭ ءبىر بەتى قارا، بەرمەۋشىنىڭ ەكى بەتى قارا»، بەرمەسە كوڭىلىڭ قالادى. سىپايى سىيلاستىعىڭنان ايرىلىپ قالاسىڭ» دەۋشى ەدى. وسى مىنەزىمە وراي، قۇداي تاعالا جەيتىن نانىمدى جەتكىلىكتى عىپ بەردى.
* * *
50-جىلداردىڭ باسىندا «ۇلتشىلدىق» ناۋقانى جازۋشىلار وداعىن دا، ونىڭ توراعاسى ءسابيت مۇقانوۆتى دا قىسىپ تاستاعان. بۇرىنعىداي كەڭ، شالقىپ جۇرگەن باستىقتى دا، جازۋشىنى دا كورە العام جوق. كۇندە ۇرىس، سوگىس ەستىپ، سۇمىرەيىپ كەلىپ، ءبۇرىسىپ وتىرىپ قايتاتىن. اقىرى ورنىنان بوساتتى.
* * *
ۋاقىت وتەدى، زامان وزگەرەدى. سونىمەن بايلانىستى ادام دا قاتىگەزدىگى جۇمسارىپ، جاڭارادى.
* * *
جازۋشىلار قۇدايدىڭ ەرەكشە جاراتقان ادامى عوي. ولاردىڭ تابيعاتى دا، ءومىردى تانۋى مەن بەينەلەۋى دە، وزدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى دە – ءبارى قىزىق. بىراق ونى قىزىقتاۋدىڭ كەرەگى جوق، ءتۇسىنۋ كەرەك. سوندا عانا قانشا قايشىلىقتى بولعانمەن، ولاردىڭ تىرشىلىگى دە ۇلكەن ءومىردىڭ ءبىر بولىگى، ءومىر دەگەننىڭ ءوزى دە وسىنداي قىم-قۋىت دۇنيەدەن تۇراتىنىن بايقايسىڭ. بارىنە دە ءتوزىم كەرەك. مەن سونىڭ بارىنە ۇيرەندىم. اقىندار ... بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويسا، مەن: «اقىن عوي، قايتەسىڭدەر!» دەپ ارا تۇسەتىن بولدىم.
* * *
سىن دەگەن – ادەبيەتتىڭ ابىرويسىز جانرى. قاي زاماندا بولسا دا سىنشىنى ەشكىم ماقتاعان ەمەس. ماقتاۋ بىلاي تۇرسىن، مويىنداعان دا ەمەس. ءوزى تۋرالى جازباعان جازۋشىنىڭ ءبارى «سىن جوق» دەۋمەن كەلەدى. بىراق ونىمەن سىن ءومىرىن توقتاتقان جوق.
* * *
ءوزىن سىيلاي بىلگەنگە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قۇشاعى كەڭ، مەيىرىمى مول ەدى. ۇيىنە بارعاندا، ەسىگىن قينالماي اشىپ، «بارەكەلدى، جاقسى كەلدىڭ!» دەپ قارسى الاتىن. سوزگە سەنگىشىتىگى سونداي – كەيدە بالا مىنەزدى بولاتىن. كىم بۇرىن بارىپ ايتسا، سونىڭ ايتقانىنا سەنىپ، كەيىن بارعان ونىڭ قارسىلاسىنا قىرىن قاراپ وتىراتىن كەزى دە بولاتىن. بىراق جانى كۇيمەي قاتتى ءسوز ايتپايتىن. سىپايى، مادەنيەتتى، بوقتاۋ دەگەندى بىلمەگەن كىسى. ەڭ قاتتى ايتقانى ء(وزىنىڭ ءبىر قارسىلاسى بوقتاعاندا): «ءوزىڭنىڭ بارلىق بوقتىق سوزدەرىڭدى وزىڭە قايتاردىم!» دەگەنىن ەستىگەنبىز.
* * *
ءىلياس وماروۆ وتانىن، ەلىن قالىتقىسىز سۇيگەن پاتريوت ادام ەدى. ونىڭ ۇرانى – حالىققا قىزمەت ەتۋ بولدى. «مەن ءبىر نارسەنى بەرىك ۇستايمىن. ول – حالىققا ساتىلماي تولىق بەرىلۋ. بۇل جولدان ەشقاشان، قانداي قيىندىق بولسا دا بۇرىلماسىما سەنىمدىمىن» دەۋشى ەدى.
* * *
50-60 جىلدارى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ ۇلكەن ءبىر ولقىلىعى – ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەردى جەتىلدىرۋ تۋرالى ناقتى باعدارلامانىڭ بولماعانى. ول كەزدە پارتيا دا ونداي كوزقاراس ۇستانعان جوق.
* * *
ادامدى جازعىرۋ وڭاي. ماسەلە ونىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنە بىلۋدە. جاڭساق باسپايتىن اياق جوق. ول نەگە ءويتتى؟ سوعان ويلانا قاراساق، ەشكىمدى جازىقسىز جازعىرمايتىن بولامىز.
* * *
«اعا» دەپ قازاقتار قاراپايىم تىلدە جاسى ۇلكەن ادامدى ايتادى. ال، ەگەر وسى ءسوزدىڭ بەينەلى ماعىناسىنا ۇڭىلسەڭ، وندا قانشاما ءمان مەن مازمۇن جاتقانىن كورەسىڭ. اعالىق ادامنىڭ تەك قانا جاس مولشەرىن عانا اڭعارتىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ بويىنداعى كوپتى كورگەن دانالىقتىڭ، كوڭىل-وي سارالىعىنىڭ، اينالاسىنا جانە ىنىلەرىنە دەگەن پەيىلدىڭ كەڭدىگىن، ەلىنە ىستەگەن دارقان قىزمەتى مەن توككەن تەرىننىڭ ارقاسىندا بەرىلگەن اتاق سياقتى كورىنەدى ماعان.
* * *
ەل باسقارعان ادامنىڭ تازا، ادال بولعانىنا نە جەتسىن!
* * *
ۋاقىتتى قۇرمەتتەۋ، دالدىك – ۇلكەن مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. بۇل – جيناقىلىقتان، ءوزىن-ءوزى سىيلاۋدان، ەلدى قادىرلەۋدەن، ۋاقىتتى باعالاۋدان تۋعان مىنەز. قازىرگى ءىس باسىنداعى ادامدار وسىعان كوڭىل اۋدارسا، ارتىق ەمەس.
* * *
ءومىر بويى حالقىنا ادال قىزمەت ىستەپ، قالىڭ جۇرتىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ارالاسىپ ىشىندە بولۋ، ونىڭ قۋانىش-قايعىسىن ءبولسىۋ، ەل نازارىنان ءبىر ءسات سىرت قالماۋ قانداي باقىت!
* * *
مەمۋار جازۋعا اركىم-اق ۇمتىلادى. بىراق سولاردىڭ ءبارى بىردەي قۇقىلى ەمەس. تۋعان حالقىمەن بىتە قايناسىپ وسكەن، قوعامدىق وزگەرىستەر مەن ەل تاريحىنا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان، ءومىرى مەن ءىسىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا تاربيەلىك، تالىمدىك ءمانى زور ءومىربايان يەسى عانا جازسا، جاراسادى.
* * *
اكادەميك قاجىم جۇماليەۆ بار اعالىق مەيىرىمىن مول توگىپ، قۇشاعىن كەڭ اشا بىلەتىن، ادەبيەتتىڭ ارعى-بەرگىسىن، تاريحىن جەتىك مەڭگەرىپ، ماتىندەردى كەز كەلگەن جەرىنەن جاتقا ايتا بەرەتىن. ءبىلىمدار ادام شاكىرىتتەرىنەن دە وسىنى تالاپ ەتەتىن. ءبارىمىز دە ۇستاز ۇلگىسىمەن ىزدەندىك، ءسوز جاتتادىق، ونىڭ وزىنە ءتان شاكىرت بولۋعا تىرىستىق.
* * *
اسقان ەرلىكتى ۇلكەن ادامگەرشىلىك قانا تۋعىزادى. ءوز ورتاسىندا، ءوز قوعامىندا ءوز جولداستارى بويىنا ادامدىق ىزگى قاسيەتتەر ەگەتىن مىنەزدى دە سول ادامگەرشىلىك، اقىلدىلىق بەرەدى. جاقسىلىق ءۇشىن، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەس – سول ادامدىقتىڭ باستى باعىتى.
* * *
بۇرىن مەكتەپ وقۋلىقتارىن جازىپ جۇرگەن عالىم اعالارىمىز قۋدالانىپ، سىنعا ۇشىراپ جاتقان. ءادي ءشارىپوۆ وسى جايىندا اڭگىمەلەپ، ولار جازعان وقۋلىقتاردىڭ مەكتەپتە قولدانۋدان شىعىپ قالعانىن، مەكتەپ وقۋلىقسىز وتىرعانىن جەتكىزدى. «ءبارىڭدى دە بىلەم، جازعاندارىڭدى وقىپ جۇرەمىن. سەندەردەن ۇلتشىلدىق تابا قويماس» دەدى. بىزگە 9-كلاستىڭ وقۋلىعىن جازۋدى ۇسىندى. ءبىز: «تاجىريبەمىز جوق، قالاي بولار ەكەن» دەپ كۇدىك ايتىپ ەدىك، ول: «كوز - قورقاق، قول - باتىر»، ىستەۋگە شامالارىڭ كەلەدى. ءبارىمىز قارايمىز، كومەكتەسەمىز، تەك تەزىرەك كىرىسۋ كەرەك» دەپ جەدەلدەتتى.
* * *
ءومىر دەگەن – وسى. بۇل كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە ءۇشىن سىيىمدى دا بولاتىن. كەڭەس زامانى ادامدى اياۋ دەگەندى بىلمەدى، تاريحتىڭ دۇربەلەڭ تارتىسىنا سالىپ، قاتال سىننان وتكىزە وتىرىپ، ادام تاعدىرىن ويىنشىق ەتتى. تالاي اسىل ەرلەردىڭ وسى جولدا مەرت بولىپ، باتىرلارى سىنىپ، ەزىلىپ قالعانى تاريحتان ءمالىم.
* * *
سىناق جولى – قاشان دا شىنىعۋدىڭ جولى. ءبىزدىڭ سول الاساپىراننان امان وتكەن ۇرپاعىمىزدىڭ بويىندا ومىرگە دەگەن سەنىم، ادالدىق، شىنشىلدىق، تىرشىلىككە تۋرا قاراي الاتىن ەرلىك بار ەدى. ولار بولاشاققا سەندى، حالقىنا قىزمەت ەتۋگە ۇمتىلدى، ەلىن ءبىلىم، ونەر، دامۋ جولىنا جەتەلەدى.
* * *
ءومىر ءبىر قالپىندا تۇرا ما؟ 70-جىلداردان باستاپ بۇرىنعى كۇرەسكەرلىك، ادالدىق پرينتسيپتەردىڭ بۇرامالانىپ، جاعىمپازدىق، تورەشىلدىك، جەمقورلىققا جول اشىلعانىن، ارىزقويلىق، جالاقورلىق دەگەندەردىڭ بىرتىندەپ ورىن تەبە باستاعانىن كوردىك.
* * *
عىلىم ءۇشىن، ادىلدىك، ادالدىق ءۇشىن ءومىرىن ارناعان، جانىن پيدا ەتكەن ءبىر ادام سالىق زيمانوۆتاي-اق بولار. توقسانعا كەلگەن جاسىندا ول ءىس ۇستىندە وتىردى. ۇيىنە كىرە قالعانىمىزدا، الدى تولعان قاعاز ەكەنىن كورەتىنبىز. مىنەزى دە، پەيىلى دە كەڭ، ادامدىق، ادامگەرشىلىك، قاسيەتتەرى مول ازامات ماڭىنا شۋاعىن شاشىپ تۇرعان قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ بىرىنە اينالدى. حالقىنىڭ ايتار ءسوزى، ەستىر قۇلاعى، كورەر كوزى بولعان ابىزى ەدى. جولىندا جۇك قالمايتىن نارى-تىن.
* * *
بەردىبەك – تابيعاتى ادال، ءومىردى سۇيگەن، اقكوڭىل، جارقىن جان ەدى. كەزدەسكەندە قالجىڭداسىپ، ستۋدەنتتىك كەزدى ەسكە الىپ، كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ قالاتىن. بىردە بىرگە وقىعان جولداسىمىز كارىباي شامەنوۆتى جەرلەۋگە كەڭسايعا باردىق. جەرلەپ بولعان سوڭ، مەن تايانىپ: «ءاي، سوقپاقباەۆ، سەنىڭ وسى جەردە داچاڭ بار دەيدى. قايدا، كورسەتشى!» دەدىم. ول سايدىڭ ارعى بەتىندەگى توبەنى نۇسقادى. «ءوي، مىناۋ ولگەندەردىڭ ورتاسىندا قورىقپاي قالاي جاتاسىڭ؟» دەدىم تاعى دا. ول: «ولگەندەر نە ىستەيدى؟ تىرىلەردەن قورقۋ كەرەك...» دەدى.
* * *
بيلىكتە ماڭگى وتىرعان ادام جوق. ولمەي ءتىرى قالساڭ، ەرتە مە، كەش پە كەلەتىنىڭ – سول حالىق ورتاسى. سوندا بەتىنە تۋرا قاراپ، حالىقتىڭ كەڭ قۇشاعىنا كىرىپ كەتكەننەن ارتىق باقىتتى كۇتۋ دە كەرەك بولماس.
* * *
جاقسى ادامنىڭ ءبارى ءىرى، كەسەك بولا بەرمەيدى. ىرىلىك ادامعا ءتان رۋحاني بيىكتىكتەن، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتەن تۋىندايدى. ءجۇرىس-تۇرىسى، ادامگەرشىلىگى، مەيىرباندىعى، جان تازالىعى ونسىز دا نار تۇلعالى، كەلبەتتى، كەسەك ادامدى بيىكتەن كورسەتەدى.
ديحان قامزابەكۇلى
