Akademik Serık Qirabaev: «IZGI QASİET - ADAMGERŞILIK PEN AQYLDAN»
Qazaq – qaşannan alysty jaqyn tūtyp, bauyr etken erekşe dästürı bar halyq.
* * *
Bızdıŋ ūltta tuystyqty aialau adamdy adamǧa jaqyn tūtudyŋ jolyna ainalǧan. Qazırgı jastar osyndai adamdyq jyly sezımnen tūratyn dästürdıŋ syry men qyryn bıle bermeidı, sondyqtan qazır alysty jaqyn tūtudyŋ ornyna, jaqynyŋdy jat köru etek alyp barady.
* * *
Ūstazdyq qyzmettıŋ ǧibaratty üzıkterı bolady. Qatarlas oqyp jürgen şäkırttıŋ ışınen bıreulerı üzılıp şyǧady. Ūstaz baqytyn asyratyn da – osylar.
* * *
Men ömırde bıreudıŋ ala jıbın attaǧan adam emespın. Qyzmet babyn paidalynyp ta paida körgem joq. Tıptı bıreuden bırdeŋe sūrap baruǧa da joqpyn. Solai tärbielengem. Äkem marqūm: «Qolyŋynan kelse, tılenşılep eşkımnıŋ aldyna barma. «Sūrauşynyŋ bır betı qara, bermeuşınıŋ ekı betı qara», bermese köŋılıŋ qalady. Sypaiy syilastyǧyŋnan airylyp qalasyŋ» deuşı edı. Osy mınezıme orai, qūdai taǧala jeitın nanymdy jetkılıktı ǧyp berdı.
* * *
50-jyldardyŋ basynda «ūltşyldyq» nauqany Jazuşylar odaǧyn da, onyŋ töraǧasy Säbit Mūqanovty da qysyp tastaǧan. Būrynǧydai keŋ, şalqyp jürgen bastyqty da, jazuşyny da köre alǧam joq. Künde ūrys, sögıs estıp, sümıreiıp kelıp, bürısıp otyryp qaitatyn. Aqyry ornynan bosatty.
* * *
Uaqyt ötedı, zaman özgeredı. Sonymen bailanysty adam da qatygezdıgı jūmsaryp, jaŋarady.
* * *
Jazuşylar qūdaidyŋ erekşe jaratqan adamy ǧoi. Olardyŋ tabiǧaty da, ömırdı tanuy men beineleuı de, özderınıŋ ömır süruı de – bärı qyzyq. Bıraq ony qyzyqtaudyŋ keregı joq, tüsınu kerek. Sonda ǧana qanşa qaişylyqty bolǧanmen, olardyŋ tırşılıgı de ülken ömırdıŋ bır bölıgı, ömır degennıŋ özı de osyndai qym-quyt dünieden tūratynyn baiqaisyŋ. Bärıne de tözım kerek. Men sonyŋ bärıne üirendım. Aqyndar ... bırdeŋe büldırıp qoisa, men: «Aqyn ǧoi, qaitesıŋder!» dep ara tüsetın boldym.
* * *
Syn degen – ädebiettıŋ abyroisyz janry. Qai zamanda bolsa da synşyny eşkım maqtaǧan emes. Maqtau bylai tūrsyn, moiyndaǧan da emes. Özı turaly jazbaǧan jazuşynyŋ bärı «syn joq» deumen keledı. Bıraq onymen syn ömırın toqtatqan joq.
* * *
Özın syilai bılgenge Mūhtar Äuezovtıŋ qūşaǧy keŋ, meiırımı mol edı. Üiıne barǧanda, esıgın qinalmai aşyp, «bärekeldı, jaqsy keldıŋ!» dep qarsy alatyn. Sözge sengışıtıgı sondai – keide bala mınezdı bolatyn. Kım būryn baryp aitsa, sonyŋ aitqanyna senıp, keiın barǧan onyŋ qarsylasyna qyryn qarap otyratyn kezı de bolatyn. Bıraq jany küimei qatty söz aitpaityn. Sypaiy, mädeniettı, boqtau degendı bılmegen kısı. Eŋ qatty aitqany (özınıŋ bır qarsylasy boqtaǧanda): «Özıŋnıŋ barlyq boqtyq sözderıŋdı özıŋe qaitardym!» degenın estıgenbız.
* * *
Iliias Omarov Otanyn, elın qalytqysyz süigen patriot adam edı. Onyŋ ūrany – halyqqa qyzmet etu boldy. «Men bır närsenı berık ūstaimyn. Ol – halyqqa satylmai tolyq berılu. Būl joldan eşqaşan, qandai qiyndyq bolsa da būrylmasyma senımdımın» deuşı edı.
* * *
50-60 jyldary ideologiialyq jūmystyŋ ülken bır olqylyǧy – ūlttyq ädebiet pen önerdı jetıldıru turaly naqty baǧdarlamanyŋ bolmaǧany. Ol kezde partiia da ondai közqaras ūstanǧan joq.
* * *
Adamdy jazǧyru oŋai. Mäsele onyŋ kım ekenın tüsıne bılude. Jaŋsaq baspaityn aiaq joq. Ol nege öittı? Soǧan oilana qarasaq, eşkımdı jazyqsyz jazǧyrmaityn bolamyz.
* * *
«Aǧa» dep qazaqtar qarapaiym tılde jasy ülken adamdy aitady. Al, eger osy sözdıŋ beinelı maǧynasyna üŋılseŋ, onda qanşama män men mazmūn jatqanyn köresıŋ. Aǧalyq adamnyŋ tek qana jas mölşerın ǧana aŋǧartyp qoimaidy, sonymen bırge onyŋ boiyndaǧy köptı körgen danalyqtyŋ, köŋıl-oi saralyǧynyŋ, ainalasyna jäne ınılerıne degen peiıldıŋ keŋdıgın, elıne ıstegen darqan qyzmetı men tökken terınnıŋ arqasynda berılgen ataq siiaqty körınedı maǧan.
* * *
El basqarǧan adamnyŋ taza, adal bolǧanyna ne jetsın!
* * *
Uaqytty qūrmetteu, däldık – ülken mädeniettılıktıŋ belgısı. Būl – jinaqylyqtan, özın-özı syilaudan, eldı qadırleuden, uaqytty baǧalaudan tuǧan mınez. Qazırgı ıs basyndaǧy adamdar osyǧan köŋıl audarsa, artyq emes.
* * *
Ömır boiy halqyna adal qyzmet ıstep, qalyŋ jūrtymen betpe-bet kelıp, aralasyp ışınde bolu, onyŋ quanyş-qaiǧysyn bölsıu, el nazarynan bır sät syrt qalmau qandai baqyt!
* * *
Memuar jazuǧa ärkım-aq ūmtylady. Bıraq solardyŋ bärı bırdei qūqyly emes. Tuǧan halqymen bıte qainasyp ösken, qoǧamdyq özgerıster men el tarihyna eleulı ız qaldyrǧan, ömırı men ısınıŋ keiıngı ūrpaqqa tärbielık, tälımdık mänı zor ömırbaian iesı ǧana jazsa, jarasady.
* * *
Akademik Qajym Jūmaliev bar aǧalyq meiırımın mol tögıp, qūşaǧyn keŋ aşa bıletın, ädebiettıŋ arǧy-bergısın, tarihyn jetık meŋgerıp, mätınderdı kez kelgen jerınen jatqa aita beretın. Bılımdar adam şäkırıtterınen de osyny talap etetın. Bärımız de ūstaz ülgısımen ızdendık, söz jattadyq, onyŋ özıne tän şäkırt boluǧa tyrystyq.
* * *
Asqan erlıktı ülken adamgerşılık qana tuǧyzady. Öz ortasynda, öz qoǧamynda öz joldastary boiyna adamdyq ızgı qasietter egetın mınezdı de sol adamgerşılık, aqyldylyq beredı. Jaqsylyq üşın, ädıldık üşın küres – sol adamdyqtyŋ basty baǧyty.
* * *
Būryn mektep oqulyqtaryn jazyp jürgen ǧalym aǧalarymyz qudalanyp, synǧa ūşyrap jatqan. Ädi Şärıpov osy jaiynda äŋgımelep, olar jazǧan oqulyqtardyŋ mektepte qoldanudan şyǧyp qalǧanyn, mektep oqulyqsyz otyrǧanyn jetkızdı. «Bärıŋdı de bılem, jazǧandaryŋdy oqyp jüremın. Senderden ūltşyldyq taba qoimas» dedı. Bızge 9-klastyŋ oqulyǧyn jazudy ūsyndy. Bız: «Täjıribemız joq, qalai bolar eken» dep küdık aityp edık, ol: «Köz - qorqaq, qol - batyr», ısteuge şamalaryŋ keledı. Bärımız qaraimyz, kömektesemız, tek tezırek kırısu kerek» dep jedeldettı.
* * *
Ömır degen – osy. Būl keşegı totalitarlyq jüie üşın syiymdy da bolatyn. Keŋes zamany adamdy aiau degendı bılmedı, tarihtyŋ dürbeleŋ tartysyna salyp, qatal synnan ötkıze otyryp, adam taǧdyryn oiynşyq ettı. Talai asyl erlerdıŋ osy jolda mert bolyp, batyrlary synyp, ezılıp qalǧany tarihtan mälım.
* * *
Synaq joly – qaşan da şynyǧudyŋ joly. Bızdıŋ sol alasapyrannan aman ötken ūrpaǧymyzdyŋ boiynda ömırge degen senım, adaldyq, şynşyldyq, tırşılıkke tura qarai alatyn erlık bar edı. Olar bolaşaqqa sendı, halqyna qyzmet etuge ūmtyldy, elın bılım, öner, damu jolyna jeteledı.
* * *
Ömır bır qalpynda tūra ma? 70-jyldardan bastap būrynǧy küreskerlık, adaldyq prinsipterdıŋ būramalanyp, jaǧympazdyq, töreşıldık, jemqorlyqqa jol aşylǧanyn, aryzqoilyq, jalaqorlyq degenderdıŋ bırtındep oryn tebe bastaǧanyn kördık.
* * *
Ǧylym üşın, ädıldık, adaldyq üşın ömırın arnaǧan, janyn pida etken bır adam Salyq Zimanovtai-aq bolar. Toqsanǧa kelgen jasynda ol ıs üstınde otyrdy. Üiıne kıre qalǧanymyzda, aldy tolǧan qaǧaz ekenın köretınbız. Mınezı de, peiılı de keŋ, adamdyq, adamgerşılık, qasietterı mol azamat maŋyna şuaǧyn şaşyp tūrǧan qazaqtyŋ jaryq jūldyzdarynyŋ bırıne ainaldy. Halqynyŋ aitar sözı, estır qūlaǧy, körer közı bolǧan abyzy edı. Jolynda jük qalmaityn nary-tyn.
* * *
Berdıbek – tabiǧaty adal, ömırdı süigen, aqköŋıl, jarqyn jan edı. Kezdeskende qaljyŋdasyp, studenttık kezdı eske alyp, köŋılımız köterılıp qalatyn. Bırde bırge oqyǧan joldasymyz Kärıbai Şämenovtı jerleuge Keŋsaiǧa bardyq. Jerlep bolǧan soŋ, men taianyp: «Äi, Soqpaqbaev, senıŋ osy jerde dachaŋ bar deidı. Qaida, körsetşı!» dedım. Ol saidyŋ arǧy betındegı töbenı nūsqady. «Öi, mynau ölgenderdıŋ ortasynda qoryqpai qalai jatasyŋ?» dedım taǧy da. Ol: «Ölgender ne ısteidı? Tırılerden qorqu kerek...» dedı.
* * *
Bilıkte mäŋgı otyrǧan adam joq. Ölmei tırı qalsaŋ, erte me, keş pe keletınıŋ – sol halyq ortasy. Sonda betıne tura qarap, halyqtyŋ keŋ qūşaǧyna kırıp ketkennen artyq baqytty kütu de kerek bolmas.
* * *
Jaqsy adamnyŋ bärı ırı, kesek bola bermeidı. Irılık adamǧa tän ruhani biıktıkten, şyǧarmaşylyq belsendılıkten tuyndaidy. Jürıs-tūrysy, adamgerşılıgı, meiırbandyǧy, jan tazalyǧy onsyz da nar tūlǧaly, kelbettı, kesek adamdy biıkten körsetedı.
Dihan QAMZABEKŪLY
