Búgin ustazymyz, akademık, kórnekti ádebıettanýshy, synshy, Abaı atyndaǵy QazPI men M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń damýyna, S.Kóbeıuly, S.Seıfýllın, J.Aımaýytuly t.b. tulǵalardyń murasyn jınaý hám taldaý, Alash tulǵalaryn aqtaý, "Ádebıet tarıhy" akademııalyq kóptomdyǵyn jańasha jazý isine ólsheýsiz úles qosqan Serik Smaıyluly Qırabaevtyń (1927-2021) týǵan kúni.
Jaratqan Ie ıman baılyǵyn bersin. Rýhy shat bolsyn! Tómende oı-tolǵamdarynan úzindi usyndyq.
Akademık Serik Qırabaev:
«IZGI QASIET - ADAMGERShILIK PEN AQYLDAN»
Qazaq – qashannan alysty jaqyn tutyp, baýyr etken erekshe dástúri bar halyq.
* * *
Bizdiń ultta týystyqty aıalaý adamdy adamǵa jaqyn tutýdyń jolyna aınalǵan. Qazirgi jastar osyndaı adamdyq jyly sezimnen turatyn dástúrdiń syry men qyryn bile bermeıdi, sondyqtan qazir alysty jaqyn tutýdyń ornyna, jaqynyńdy jat kórý etek alyp barady.
* * *
Ustazdyq qyzmettiń ǵıbaratty úzikteri bolady. Qatarlas oqyp júrgen shákirttiń ishinen bireýleri úzilip shyǵady. Ustaz baqytyn asyratyn da – osylar.
* * *
Men ómirde bireýdiń ala jibin attaǵan adam emespin. Qyzmet babyn paıdalynyp ta paıda kórgem joq. Tipti bireýden birdeńe surap barýǵa da joqpyn. Solaı tárbıelengem. Ákem marqum: «Qolyńynan kelse, tilenshilep eshkimniń aldyna barma. «Suraýshynyń bir beti qara, bermeýshiniń eki beti qara», bermese kóńiliń qalady. Sypaıy syılastyǵyńnan aırylyp qalasyń» deýshi edi. Osy minezime oraı, qudaı taǵala jeıtin nanymdy jetkilikti ǵyp berdi.
* * *
50-jyldardyń basynda «ultshyldyq» naýqany Jazýshylar odaǵyn da, onyń tóraǵasy Sábıt Muqanovty da qysyp tastaǵan. Burynǵydaı keń, shalqyp júrgen bastyqty da, jazýshyny da kóre alǵam joq. Kúnde urys, sógis estip, súmireıip kelip, búrisip otyryp qaıtatyn. Aqyry ornynan bosatty.
* * *
Ýaqyt ótedi, zaman ózgeredi. Sonymen baılanysty adam da qatygezdigi jumsaryp, jańarady.
* * *
Jazýshylar qudaıdyń erekshe jaratqan adamy ǵoı. Olardyń tabıǵaty da, ómirdi tanýy men beıneleýi de, ózderiniń ómir súrýi de – bári qyzyq. Biraq ony qyzyqtaýdyń keregi joq, túsiný kerek. Sonda ǵana qansha qaıshylyqty bolǵanmen, olardyń tirshiligi de úlken ómirdiń bir bóligi, ómir degenniń ózi de osyndaı qym-qýyt dúnıeden turatynyn baıqaısyń. Bárine de tózim kerek. Men sonyń bárine úırendim. Aqyndar ... birdeńe búldirip qoısa, men: «Aqyn ǵoı, qaıtesińder!» dep ara túsetin boldym.
* * *
Syn degen – ádebıettiń abyroısyz janry. Qaı zamanda bolsa da synshyny eshkim maqtaǵan emes. Maqtaý bylaı tursyn, moıyndaǵan da emes. Ózi týraly jazbaǵan jazýshynyń bári «syn joq» deýmen keledi. Biraq onymen syn ómirin toqtatqan joq.
* * *
Ózin syılaı bilgenge Muhtar Áýezovtiń qushaǵy keń, meıirimi mol edi. Úıine barǵanda, esigin qınalmaı ashyp, «bárekeldi, jaqsy keldiń!» dep qarsy alatyn. Sózge sengishitigi sondaı – keıde bala minezdi bolatyn. Kim buryn baryp aıtsa, sonyń aıtqanyna senip, keıin barǵan onyń qarsylasyna qyryn qarap otyratyn kezi de bolatyn. Biraq jany kúımeı qatty sóz aıtpaıtyn. Sypaıy, mádenıetti, boqtaý degendi bilmegen kisi. Eń qatty aıtqany (óziniń bir qarsylasy boqtaǵanda): «Ózińniń barlyq boqtyq sózderińdi ózińe qaıtardym!» degenin estigenbiz.
* * *
Ilııas Omarov Otanyn, elin qalytqysyz súıgen patrıot adam edi. Onyń urany – halyqqa qyzmet etý boldy. «Men bir nárseni berik ustaımyn. Ol – halyqqa satylmaı tolyq berilý. Bul joldan eshqashan, qandaı qıyndyq bolsa da burylmasyma senimdimin» deýshi edi.
* * *
50-60 jyldary ıdeologııalyq jumystyń úlken bir olqylyǵy – ulttyq ádebıet pen ónerdi jetildirý týraly naqty baǵdarlamanyń bolmaǵany. Ol kezde partııa da ondaı kózqaras ustanǵan joq.
* * *
Adamdy jazǵyrý ońaı. Másele onyń kim ekenin túsine bilýde. Jańsaq baspaıtyn aıaq joq. Ol nege óıtti? Soǵan oılana qarasaq, eshkimdi jazyqsyz jazǵyrmaıtyn bolamyz.
* * *
«Aǵa» dep qazaqtar qarapaıym tilde jasy úlken adamdy aıtady. Al, eger osy sózdiń beıneli maǵynasyna úńilseń, onda qanshama mán men mazmun jatqanyn kóresiń. Aǵalyq adamnyń tek qana jas mólsherin ǵana ańǵartyp qoımaıdy, sonymen birge onyń boıyndaǵy kópti kórgen danalyqtyń, kóńil-oı saralyǵynyń, aınalasyna jáne inilerine degen peıildiń keńdigin, eline istegen darqan qyzmeti men tókken terinniń arqasynda berilgen ataq sııaqty kórinedi maǵan.
* * *
El basqarǵan adamnyń taza, adal bolǵanyna ne jetsin!
* * *
Ýaqytty qurmetteý, dáldik – úlken mádenıettiliktiń belgisi. Bul – jınaqylyqtan, ózin-ózi syılaýdan, eldi qadirleýden, ýaqytty baǵalaýdan týǵan minez. Qazirgi is basyndaǵy adamdar osyǵan kóńil aýdarsa, artyq emes.
* * *
Ómir boıy halqyna adal qyzmet istep, qalyń jurtymen betpe-bet kelip, aralasyp ishinde bolý, onyń qýanysh-qaıǵysyn bólsiý, el nazarynan bir sát syrt qalmaý qandaı baqyt!
* * *
Memýar jazýǵa árkim-aq umtylady. Biraq solardyń bári birdeı quqyly emes. Týǵan halqymen bite qaınasyp ósken, qoǵamdyq ózgerister men el tarıhyna eleýli iz qaldyrǵan, ómiri men isiniń keıingi urpaqqa tárbıelik, tálimdik máni zor ómirbaıan ıesi ǵana jazsa, jarasady.
* * *
Akademık Qajym Jumalıev bar aǵalyq meıirimin mol tógip, qushaǵyn keń asha biletin, ádebıettiń arǵy-bergisin, tarıhyn jetik meńgerip, mátinderdi kez kelgen jerinen jatqa aıta beretin. Bilimdar adam shákiritterinen de osyny talap etetin. Bárimiz de ustaz úlgisimen izdendik, sóz jattadyq, onyń ózine tán shákirt bolýǵa tyrystyq.
* * *
Asqan erlikti úlken adamgershilik qana týǵyzady. Óz ortasynda, óz qoǵamynda óz joldastary boıyna adamdyq izgi qasıetter egetin minezdi de sol adamgershilik, aqyldylyq beredi. Jaqsylyq úshin, ádildik úshin kúres – sol adamdyqtyń basty baǵyty.
* * *
Buryn mektep oqýlyqtaryn jazyp júrgen ǵalym aǵalarymyz qýdalanyp, synǵa ushyrap jatqan. Ádı Sháripov osy jaıynda áńgimelep, olar jazǵan oqýlyqtardyń mektepte qoldanýdan shyǵyp qalǵanyn, mektep oqýlyqsyz otyrǵanyn jetkizdi. «Bárińdi de bilem, jazǵandaryńdy oqyp júremin. Senderden ultshyldyq taba qoımas» dedi. Bizge 9-klastyń oqýlyǵyn jazýdy usyndy. Biz: «Tájirıbemiz joq, qalaı bolar eken» dep kúdik aıtyp edik, ol: «Kóz - qorqaq, qol - batyr», isteýge shamalaryń keledi. Bárimiz qaraımyz, kómektesemiz, tek tezirek kirisý kerek» dep jedeldetti.
* * *
Ómir degen – osy. Bul keshegi totalıtarlyq júıe úshin syıymdy da bolatyn. Keńes zamany adamdy aıaý degendi bilmedi, tarıhtyń dúrbeleń tartysyna salyp, qatal synnan ótkize otyryp, adam taǵdyryn oıynshyq etti. Talaı asyl erlerdiń osy jolda mert bolyp, batyrlary synyp, ezilip qalǵany tarıhtan málim.
* * *
Synaq joly – qashan da shynyǵýdyń joly. Bizdiń sol alasapyrannan aman ótken urpaǵymyzdyń boıynda ómirge degen senim, adaldyq, shynshyldyq, tirshilikke týra qaraı alatyn erlik bar edi. Olar bolashaqqa sendi, halqyna qyzmet etýge umtyldy, elin bilim, óner, damý jolyna jeteledi.
* * *
Ómir bir qalpynda tura ma? 70-jyldardan bastap burynǵy kúreskerlik, adaldyq prınıpterdiń buramalanyp, jaǵympazdyq, tóreshildik, jemqorlyqqa jol ashylǵanyn, aryzqoılyq, jalaqorlyq degenderdiń birtindep oryn tebe bastaǵanyn kórdik.
* * *
Ǵylym úshin, ádildik, adaldyq úshin ómirin arnaǵan, janyn pıda etken bir adam Salyq Zımanovtaı-aq bolar. Toqsanǵa kelgen jasynda ol is ústinde otyrdy. Úıine kire qalǵanymyzda, aldy tolǵan qaǵaz ekenin kóretinbiz. Minezi de, peıili de keń, adamdyq, adamgershilik, qasıetteri mol azamat mańyna shýaǵyn shashyp turǵan qazaqtyń jaryq juldyzdarynyń birine aınaldy. Halqynyń aıtar sózi, estir qulaǵy, kórer kózi bolǵan abyzy edi. Jolynda júk qalmaıtyn nary-tyn.
* * *
Berdibek – tabıǵaty adal, ómirdi súıgen, aqkóńil, jarqyn jan edi. Kezdeskende qaljyńdasyp, stýdenttik kezdi eske alyp, kóńilimiz kóterilip qalatyn. Birde birge oqyǵan joldasymyz Káribaı Shámenovti jerleýge Keńsaıǵa bardyq. Jerlep bolǵan soń, men taıanyp: «Áı, Soqpaqbaev, seniń osy jerde dachań bar deıdi. Qaıda, kórsetshi!» dedim. Ol saıdyń arǵy betindegi tóbeni nusqady. «Óı, mynaý ólgenderdiń ortasynda qoryqpaı qalaı jatasyń?» dedim taǵy da. Ol: «Ólgender ne isteıdi? Tirilerden qorqý kerek...» dedi.
* * *
Bılikte máńgi otyrǵan adam joq. Ólmeı tiri qalsań, erte me, kesh pe keletiniń – sol halyq ortasy. Sonda betine týra qarap, halyqtyń keń qushaǵyna kirip ketkennen artyq baqytty kútý de kerek bolmas.
* * *
Jaqsy adamnyń bári iri, kesek bola bermeıdi. Irilik adamǵa tán rýhanı bıiktikten, shyǵarmashylyq belsendilikten týyndaıdy. Júris-turysy, adamgershiligi, meıirbandyǵy, jan tazalyǵy onsyz da nar tulǵaly, kelbetti, kesek adamdy bıikten kórsetedi.
Dıhan QAMZABEKULY
