ەجەلگى كارتالار ۇلى دالا تاريحىنان سىر شەرتەدى

23216
Adyrna.kz Telegram

جۋىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە «قازاق دالاسى تاريحي كارتالاردا: كەڭىستىك پەن اۋماق قۇرىلىمدارى» اتتى كورمە ءوتتى.

كورمەگە XVI عاسىر مەن 1939 جىل ارالىعىندا ەۋروپالىق، امەريكالىق، رەسەيلىك كارتوگرافتار سىزباسىن سالعان تاريحي 26 كارتا قويىلعان. بۇل كارتالار ەرلان قاريننىڭ جەكە كوللەكتسياسىنان ۇسىنىلىپ وتىر. وندا قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ايماقتار كورسەتىلىپ، بەكىتىلگەن.

ەۋروپالىقتار ۇلى دالانى كوبەنە «تارتاريا» دەپ اتاعانىن تاريحي جازبا دەرەكتەردەن بىلەمىز. ورتا عاسىرلىق تانىمال ساياحاتشىلار ماركو پولو دا، پلانو كارپيني دە، گيلوم دە رۋبرۋك تە ءوز جازبالارىندا ورتالىق ازياداعى كوشپەلىلەردى سيپاتتاۋ ءۇشىن ءدال وسى ءسوزدى قولدانعان.

«مەن سىزگە ايتايىن، ولار بيە ءسۇتىن اق شاراپ ءتارىزدى ىشەدى، شەميۋس (قىمىز) دەپ اتايدى جانە وتە ءدامدى. قارۋلارى ساداق، سەمسەر جانە شوقپار، ساداق تارتۋدىڭ شەبەرى بولعاندىقتان ونى ءجيى قولدانادى. وزگەلەرگە قاراعاندا كەزبە كەلەدى، قاجەت بولسا ايلىق جولعا ەشبىر ازىقسىز شىعا بەرەدى، ءوزى بيە سۇتىمەن، اڭ ەتىمەن قورەكتەنسە، اتى جولداعى شوپپەن وتىعادى. قاجەت بولسا، قارۋ-جاراعىمەن ءتۇندى ات ۇستىندە وتكىزۋگە بار. قيىندىق پەن مۇقتاجدىقتا كىمنەن بولسا ءتوزىمدى»، - دەپ جازادى -  يتالياندىق  جيھانكەز ماركو پولو.

كارتالاردا «سكيفيا»، «تۇران» اتاۋلارى دا كەزدەسىپ قالادى. البەتتە، قولدا بار بۇل كارتالاردىڭ باس بولىگىنىڭ ۋاقىتى تۇرىك قاعاندىعى، ءتىپتى كەيىنگى موڭعول يمپەرياسىنىڭ السىرەپ، ىدىراپ، رەسەيدىڭ الدەقايدا كۇشەيىپ، قۋاتتانعان كەزىنە سايكەس كەلەدى. دەگەنمەن، اتاعىنان ات ۇركەتىن ۇلى دالانىڭ يمپەريالىق اتاۋلارى ەۋروپالىقتاردىڭ جادىنان وڭايلىقپەن وشە قويماعانىن اڭعارامىز. ەرتەرەكتەگى كارتالاردا «تارتاريا» اتاۋى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تۇتاسىنا جايىلىپ ءتۇسىپ، سونىڭ ىشىندەگى شاعىن اۋماق الىپ تۇرعان ماسكەۋ، كيەۆ كنيازدىكتەرىن عانا بايقايمىز. بۇل – تاريحي فاكت. ول كەزدەردەگى قىتاي دا قازىرگىدەي اسا اۋقىمدى ەمەس. تيبەتتەر مەن تاڭعۇتتار وزدەرىنشە جەكە دارا الىپ تەررورياعا يە بولىپ وتىرعانىن كارتادان-اق كورەمىز.

عۇنداردىڭ العاشقى استاناسى وردوس ايماعى بولعانىن، كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى قىتايلاردىڭ ەكى ورتاسىن سارى وزەن (حۋانحە) ءبولىپ تۇرعانىن بۇگىندە كوپ جۇرت بىلە بەرمەيدى. ورتاعاسىرلىق قىتاي تاريحشىسى سىما تسيان عۇنداردىڭ ەڭ قاسيەتتى تاۋى – ين-شان تاۋى بولعانىن، كەيىن عۇندار ول جەرلەردەن ايرىلعان سوڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ قيماستىقپەن اعىل-تەگىل كوزدىڭ جاسىنا ەرىك بەرەتىندىگى تۋرالى جازادى. بۇل تاۋدى موڭعولدار «ءمونح» دەيدى، ياعني ول ءسوزدى قازاقشالاساق، «ماڭگى»، «ماڭگىلىك تاۋ» دەيدى. بالكىم، ەجەلدە دە بۇل تاۋ وسى اتاۋمەن اتالعان بولار.

العاشقى كوك تۇرىكتەردىڭ، ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ استاناسى دا وسى وردوس مەكەنى ەدى. وردوستىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ۇلى قىتاي قورعانى سالىنعان. ەكىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ استاناسى ورحون وزەنىنىڭ بويىنا قاراي اۋىسادى. ول قازىرگى موڭعوليا تەررورياسىندا ورنالاسقان.

ءبىز وسى كارتالاردى حرونولوگيالىق رەتىمەن قاراپ وتىرىپ، مەملەكەتتەر قالاي ءوسىپ داميتىندىعى، كەرىسىنشە، كەرى كەتىپ قۇلدىرايتىندىعى تۋرالى وي قالىپتاستىرامىز. الىپ، قۋاتتى مەملەكەتتەر شاعىن، ءالسىز ەلدەردى وپ-وڭاي جۇتىپ قوياتىندىعىنا ءارتۇرلى تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە (ىشىندە كارتوگرافيا سالاسى دا بار) كۋا بولامىز.

كارتوگرافيا عىلىمىن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا جاقسىلاپ تۇرىپ ءسىڭىرۋ كەرەك ەكەن. بۇل عىلىم سالاسىن تەرەڭ تۇسىنگەن جاس تولقىن ءسوزسىز پاتريوتتىق سەزىمدى بويلارىنا سىڭىرەدى. جاستار وسى سالانى جاقسىلاپ جادىنا توقىعان سايىن ءوز مەملەكەتىنە، ەلى مەن جەرىنە، ونىڭ ۇلتاراقتاي بولسا دا تەررورياسىنا زور جاۋاپكەرشىلىكتى تۇسىنە تۇسەدى.

قازاقستاننىڭ بارلىق بۇگىنگى اۋماعى كارتاگرافيا تاريحىندا العاش رەت ءال-ءيدريسيدىڭ «سۋارت ال-ارد» – جەر سۋرەتىندە (XII ع.) بەرىلگەن ەدى. ورتاعاسىرلارداعى ەۋروپالىق اۆتورلار قازاق حاندىعىن تاريحي-مادەني قاۋىمداستىقتاعى دەربەس سۋبەكت رەتىندە تاڭبالاعان العاشقى عالىمدار ەدى.

ورەنتاليزم ءداۋىرىنىڭ الدىنداعى كەزەڭدەردىڭ داستۇرلەرىندە ەرتە ورتاعاسىرلار كارتالارىندا قازاق تايپالارىنىڭ ورنالاسۋى جانە «قازاق دالاسى» (باسقا اتاۋلارى: «قازاقتىڭ ورداسى» نەمەسە «قازاق ورداسى»، «قازاقيا» نەمەسە «حاسساكيا») دەگەن اتاۋ العان ازيانىڭ تۇكپىرىندەگى كەڭىستىكتىڭ قۇرىلىمداۋى تۋرالى جالپىلاما، جارتىلاي اڭىز مالىمەتتەر بەرىلەدى. كەيىننەن قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىنە اينالعان تايپالار مەن رۋلاردىڭ قونىستانعان ايماقتارىنىڭ كارتوگرافيالىق تۇراقتى سايكەستەندىرىلۋى جۇزەگە اسادى.

كورمەگە قويىلعان كارتالاردى حرونولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىرساق، ورتا عاسىردان باستاپ 1939 جىلعا دەيىن كارتالاردىڭ اراسىندا قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك اۋماقتىق ساباقتاستىعى قولمەن قويعانداي ايقىن دالەلدەنەدى. قازاق ەلى ءوز اتا-بابالارىنىڭ بايىرعى مەكەنىندە عاسىرلار بويى تۇرىپ، ونى قاسىق قانى قالعانشا قورعاپ كەلە جاتقانى بارشامىزعا بەلگىلى. ال بۇل كارتالار سونى تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەپ تۇر.

بىزگە مۇقيات ساقتالىپ، جاقسى كۇيدە جەتكەن تاريحي كارتالار قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ عاسىرلار بويى تۇراقتىلىعىن ايعاقتاپ بەرەدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قازاق حاندىعى پايدا بولعان كەزەڭنەن باستاپ عالىمداردىڭ، گەوگرافتار مەن تاريحشىلاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، الەم كارتالارى مەن اتلاستارىنان ءوز ورىندارىن الا وتىرىپ، ەۋرازيالىق تاريح ساحناسىندا وزدەرىن ايقىن كورسەتە ءبىلدى.

كورمە قازاقستاندىق مادەني-اقپاراتتىق كەڭىستىككە گەوگرافيا، قازاق تايپالارىنىڭ قونىستانۋى، قازاقستاننىڭ تاريحي اۋماعىنداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ شەكارالارى تۋرالى، ۇلتتىق مەملەكەتتىكتىڭ تاريحى مەن ساباقتاستىعى تۋرالى عىلىمي دەرەكتەردى ۇسىنادى. كارتالار تاريحي اقپارات كوزى رەتىندە عانا ەمەس، باعا جەتپەس ونەر تۋىندىسى رەتىندە دە باعالاۋعا بولادى.

كەيبىر كارتالارعا مۇقيات زەر سالساڭىز، ءتۇرلى سيپاتتامالاردان بولىك حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، سالت-ءداستۇرىن كورسەتەتىن سۋرەتتەر دە قوسا سالىنعان. قىز قۋ، كوسەم باستاعان كوش-كەرۋەن، مال شارۋاشىلىعى ءتارىزدى كوشپەلىلەرگە ءتان ەرەكشەلىكتەردى قالامىنا ارقاۋ ەتكەن كارتا اۆتورى دا بار.

اتاۋلى كورمەنىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاقستان جانە ورتالىق ازيا تاريحىنان سىر شەرتەتىن باعا جەتپەس كارتالاردى مادەني اينالىمعا ەنگىزۋ، جالپى جۇرتشىلىققا تانىمال ەتۋ.

ايتا كەتۋ كەرەك، ۇلتتىق مۋزەيگە كەلۋشىلەر الداعى ءبىر اي بويى تاريحي كارتالارمەن تانىسىپ، قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الادى.

ارمان سەرىكۇلى،

«ادىرنا» ۇەب قق پرەزيدەنتى،

شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورانتى

 

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى 

پىكىرلەر