عىلىمدى ناسيحاتتاۋ جانە حالىق اراسىندا وتاندىق عىلىمي جەتىستىكتەردى ىلگەرىلەتۋ كەرەك دەيمىز. ال، سول عىلىمدى ناسيحاتتاماس بۇرىن ءوزىمىز قانشالىقتى قاجەت ەتىپ وتىرمىز؟ «عىلىم ءحالىن عالىمداردان وزگە ويلايتىندار بار ما؟» دەگەن ساۋال كۇن تارتىبىندە تۇر. عىلىم تۋرالى وسى جانە وزگە دە وزەكتى ماسەلەلەر جايلى جاس عالىم رۋسلان ەرعاليۇلىمەن سۇحباتتاستىق.
رۋسلان ەرعاليۇلى نۇرلىباەۆ – PhD دوكتورى، حاا اكادەميگى، ونەرتاپقىش. 2016 جىلى الەم بانكىنىڭ گرانتىن جەڭىپ الىپ، وتاندىق ءونىم شىعارا باستادى. ر. نۇرلىباەۆتىڭ دوكتورلىق ديسەرتاتسياسىنان تۋعان وتاندىق ءونىم – VIP – SAVENERGY جىلۋ وقشاۋلاعىش پانەلدەر شىعارادى. يننوۆاتسيالىق كومپانيادا عىلىمي جانە وندىرىستىك باعىتتاعى 32 عالىم، 10 وندىرىستىك قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيدى. VIP-SAVENERGY پانەلدەرى 2019 جىلى «جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك تاۋارى» نوميناتسياسىن جەڭىپ العان. قازىرگى تاڭدا تاۋاردى ەكسپورتقا شىعارۋدا. 1 000 000 م2 تاۋار ساتىپ الۋعا اۆستريامەن كەلىسىم بار.
— قازاقستاندا وتاندىق عىلىمنىڭ ءحالى قانداي؟ بۋىندار اراسىنداعى ساباقتاستىق تۋرالى سىني پىكىرلەر بار. وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
— امانسىزدار ما؟! 2011 جىلعى 18 اقپاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «عىلىم تۋرالى» زاڭى قابىلداندى. وسى كەزەڭنەن باستاپ عىلىمعا تۇبەگەيلى كوزقاراس وزگەردى دەسەم ارتىق بولماس. تاۋەلسىزدىك العاننان ءدال وسى كەزەڭگە دەيىنگى ارالىقتا بۋىندار اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى. ورتا، ياعني، اعا بۋىن وكىلدەرى عىلىمنان شەتتەپ، ولاردىڭ ورنىن باسقان ءبىزدىڭ تولقىن ۇلكەن بۋىنمەن يىق تىرەستىردىك. ۇلكەن بۋىننىڭ عالىمدارى جاستارعا ورىن بەرگىسى كەلمەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بىزگە «ءالى جاس» دەپ سەنىڭكىرەمەدى. وزدەرى عىلىمنىڭ بار جۇگىن ارقالاپ، قارتايسا دا ورىن بەرگىسى كەلمەدى. وسى ارالىقتا 30-60 جاس ارالىعىنداعى عالىمدار دا بوي كورسەتپەگەسىن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتىلمەگەسىن قازاق عىلىمى تۇرالاۋ كەزەڭىن باستان وتكەرگەنى راس. 2011 جىلدان كەيىن عىلىم قايتا جاندانا باستادى. بىراق، ەكى بۋىن اراسىنداعى تەكەتىرەس جاس عالىمداردىڭ ساعىن سىندىرا باستادى. ويتكەنى، عىلىمي جوبالارعا قازىلىق ەتەتىن ماماندار جاستارعا قاراعاندا الدىڭعى بۋىنعا باسىمدىق بەرەتىن. 2017-2018 جىلدارى ءبىز جاس عالىمدارعا بولەك گرانتتار مەن ارنايى بايقاۋلار ۇيىمداستىرۋىن ءوتىنىپ، مينيسترلىككە ۇسىنىس ايتتىق. ويتكەنى، عىلىم دوكتورلارى مەن جاپ-جاس عالىمدار باق سىناسسا كىمنىڭ توپ جاراتىنى بەلگىلى. يدەياسى قانشالىقتى جاڭاشىل بولسا دا اتاعى دارداي ازاماتتار توپ باسىنان مارەگە كەلىپ ءجۇردى. جاستاردىڭ جوبالارىنا «شيكى» دەگەن باعا بەرەتىن. مەملەكەت شەكارانى اشقاننان كەيىن عانا جاستاردىڭ الەۋەتى باعالاندى دەۋگە بولادى. سول جاقتان جاڭا دۇنيەنى ەلگە الىپ كەلىپ، شەتتەگى عىلىمي بايقاۋلاردان جۇلدە الىپ، وزدەرىن مويىنداتتى. وسىدان كەيىن جاستارعا ارنالعان عىلىمي بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلىپ ءجۇر. قازىر جىل سايىن بۇنداي بايقاۋلار 3 رەت وتەدى. Start-up يدەيالاردى قولداۋعا ارنالعان كونكۋرستار دا اشىلدى.
— عىلىمي جەتىستىكتەردى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن قانداي شەتەلدىك تاجىريبەلەردى قولدانعان دۇرىس؟
— امەريكا قۇراما شتاتتارىندا «سيليكونوۆايا دولينا» دەگەن بار. سول ىسپەتتى بىزدە دە عىلىمي زەرتتەۋلەردى وندىرىسكە اينالدىرۋ قاجەت. وندىرىستىك پاركتەردى كوبەيتۋ كەرەك. ماسەلەن، جاستاردىڭ يدەيالارىن جولعا قويۋ ءۇشىن وسىنداي وندىرىستىك پاركتەر اشىلسا عىلىم سالاسى ايتارلىقتاي داميتىن ەدى. قازىر نەشە ءتۇرلى جاستار، جاس يدەيالار بار. سياسىز، ياعني، لازەر ارقىلى قاعازعا جازۋعا بولاتىن قالام ويلاپ شىعارعان جاس عالىمداردى بىلەمىن. سولارعا قولداۋ ءبىلدىرۋىمىز كەرەك. عىلىمي كونكۋرستارعا جۇزدەگەن، ءتىپتى، مىڭداعان جوبا قاتىسسا سونىڭ 5-6 عانا گرانت يەلەنەدى. ال، قالعاندارى شە؟ وزەكتى ەمەس پە؟ وسىعان كوڭىل بولسەك نۇر ۇستىنە نۇر.
— دەمەك، عىلىمعا مەملەكەتتىك تۇرعىدا، ودان قالا بەردى قارجىلاي كومەك قاجەت دەيسىز عوي؟!
— قازاقستاندا جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) 1 پايىزىن عىلىمدى دامىتۋعا بولىنبەكشى. ول دەگەنىمىز – 1 ترلن تەڭگە. جىلىنا عىلىمدى قولداۋعا وسىنشا قاراجات بولىنبەكشى. «عىلىم جانە تەحنولوگيالىق ساياسات» تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانعالى جاتىر. وسى زاڭ جوباسىندا ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن ولقىلىقتار شەشىلىپ، تاعى باسقا كولدەنەڭ ماسەلەلەردىڭ الدى الىنادى دەپ ويلايمىن. بىزدە قازىر جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 0,15 پايىزى عانا عىلىمدى دامىتۋعا جۇمسالىپ ءجۇردى. ال، الدىڭعى قاتارلى، دامىعان مەملەكەتتەردە ءجىو 4 پايىزىنا جۋىعى وسى سالانى دامىتۋعا، كوركەيتۋگە جۇمسالادى. بىزدە ەندى 1 پايىز بولعالى جاتىر. 2022 جىلى عىلىمدى دامىتۋعا، عالىمداردى قولداۋعا نەبارى 83 ميلليارد تەڭگە عانا بولىنگەن. ەگەر 1 ريلليون قارجى جىل سايىن عىلىمعا بولىنسە قازاق عىلىمى ءبىراز ەلدەرمەن يىق تىرەستەر ەدى.
— قاتەلەسپەسەم، ءسىز دە عىلىمي جاڭالىعىڭىزدى وندىرىسكە قوسقانسىز. بۇل قانداي جوبا، قانشا جىلدىق ەڭبەكتىڭ جەمىسى؟
— مەنىڭ جوبامدى كوممەرتسياليزاتسيا دەپ ايتساق بولادى. ياعني، ءبىز عىلىمي يدەيامىزدى، العان تەحنولوگيامىزدى كوممەرتسياليزاتسياعا اينالدىرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا، گرانتتارعا قاتىسىپ كوردىك. 5 ميلليون تەڭگەلىك كونكۋرستارعا دا قاتىستىق. بىراق، ۇتا المادىق. سوندا دا تۇرالاپ قالماي ىزدەنە بەردىك. وسىلايشا «الەم بانكى» ۇسىنعان كونكۋرسقا قاتىسىپ، ارنايى گرانت جەڭىپ الدىق. اتالعان بانك ءوندىرىستى وركەندەتۋ ءۇشىن قازاقستانعا قارىز بەرىپ وتىر عوي. ءجايدان-جاي ەمەس تەك مەنىكى ىسپەتتى عىلىمي يدەيالاردى قولداۋ ماقساتىن العا قويعان. مەن قاتىسقاندا الەمنىڭ 17 ەلىنەن ەكسپەرتتەر كەلىپ، ءبىراۋىزدان ءبىزدىڭ جوبانى ماقۇلداپ وندىرىسكە جول اشتى. ءبىزدىڭ تەحنولوگيامىزدى الەمنىڭ مىقتى ەكسپەرتتەرى قولداپ تۇرسا دا ىشكى نارىق ءۇشىن ءبىزدىڭ ءونىم اسا ماڭىزعا يە بولماي تۇر. ول زات قازاقستانعا كەرەك ەمەس، بىزدىكىلەر ءداستۇرلى، ۇيرەنشىكتى قۇرالداردى قولدانا بەرگەندى دۇرىس كورەدى. جاڭا نوۋ-حاۋ تەحنولوگيانى قابىلداي الماي وتىرمىز.
— قانداي ءوندىرىستى جولعا قويدىڭىز؟ تۇسىنگەنىم بويىنشا، شەت مەملەكەتتەردەن سۇرانىس بار عوي بۇل ونىمگە؟
— ءبىز جاڭا تەحنولوگيا مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ، ەرەكشە جىلۋ وقشاۋلاعىش پانەلدەر شىعارامىز. سۇرانىس وتە كوپ، ۇسىنىس تا جەتىپ ارتىلادى. كوبىنە رەسەي، قىتاي، ەۋروپا مەملەكەتتەرىنەن ۇسىنىس تۇسەدى. ماسەلەن، اۆستريانىڭ ۆەنا قالاسىنان ۇلكەن تاپسىرىس ءتۇستى. ءبىز ول جاققا بارىپ، ءوز تاۋارىمىزدى ەكسپورتتادىق. ءونىمىمىزدى، ياعني، جىلۋ وقشاۋلاعىش پانەلدەرىمىزدى ەنگىزدىك. وسىدان كەيىن تاعى 1 ميلليون كۆ مەترگە تاپسىرىس كەلدى. ال، بۇل وتە ۇلكەن كولەم. ونى مەجەلى مەرزىم ىشىندە ءوندىرۋ ءۇشىن ءوندىرىستى كەڭەيتۋ قاجەت. ينۆەستورلار كەرەك. قازاقستاندىق ينۆەستورلار بۇل سالانى، جاڭاشىلدىقتى ءالى دە اكتۋالدى دەپ تانىماي وتىر. سوندىقتان، شەت ەلدىك ينۆەستورلارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ جاتىرمىز.
— اتالعان جوبا قالاي يدەيادان وندىرىسكە اينالدى؟ وسى تۋرالى از-كەم ايتىپ كەتسەڭىز.
— 2012-2016 جىلدار ارالىعىندا «عىلىمي جۇمىستاردى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ» اتتى ارنايى گرانت ۇتىپ الدىق. العاشىندى يدەيا بولدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءبىزدىڭ يدەيانىڭ وندىرىستە قولدانۋ ءتيىمدى ەكەنىن دالەلدەدىك. وسى جوبا اياسىندا دوكتورلىق دەسسەرتاتسيامدى قورعاپ شىقتىم. سونى بولعاننان كەيىن بارىپ 2016 جىلى «الەم بانكىنىڭ» كونكۋرسىنا قاتىستىق. ونىڭ وزىنە 3 ايعا جۋىق ۋاقىت كەتتى. ءبىز ءوز تەحنولوگيامىزدىڭ نوۋ-حاۋ ەكەنىن، الەمدە قولدانىسقا جارايتىنىن دالەلدەپ بەردىك. باسقا تەحنولوگيالارمەن سالىستىرعاندا ونداعان ەسە جاقسى قاسيەتكە يە ەكەنىن كورسەتتىك. بۇل كورسەتكىشتەر ۇلكەن كومەك ەتتى.
— وتاندىق عىلىم تاقىرىبىنا قاتىستى الىپ، قوسارىڭىز بولسا. ونى قالاي دامىتامىز؟ ىزىڭىزدەن ەرگەن جاس عالىمدارعا نە ايتاسىز؟
— قازاقستان عىلىمى سوڭعى جىلدارى وركەندەپ كەلەدى. ءجىو ءبىر پايىزى وسى سالاعا بولىنسە قارقىندى بۇدان دا ارمەن قاراي داميتىنىمىز ءسوزسىز. وسى رەتتە ءوندىرىس پەن ەكونوميكاعا توقتالعىم كەلىپ تۇر. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى درايۆەرى بولعان عىلىم مەن ءوندىرىستى ۇشتاستىرماساق ەكونوميكانى دامىتا المايمىز. ەكونوميكا وركەندەمەسە عىلىمعا تاعى كوڭىل بولىنبەيدى. سوندىقتان، ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ەكى مىقتى سالانى بايلانىستىرۋ جۇمىسىن قولعا الۋىمىز كەرەك.
— سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
