Ǧylymdy nasihattau jäne halyq arasynda otandyq ǧylymi jetıstıkterdı ılgerıletu kerek deimız. Al, sol ǧylymdy nasihattamas būryn özımız qanşalyqty qajet etıp otyrmyz? «Ǧylym halın ǧalymdardan özge oilaityndar bar ma?» degen saual kün tärtıbınde tūr. Ǧylym turaly osy jäne özge de özektı mäseleler jaily jas ǧalym Ruslan Erǧaliūlymen sūhbattastyq.
Ruslan Erǧaliūly Nūrlybaev – PhD doktory, HAA akademigı, önertapqyş. 2016 jyly Älem bankınıŋ grantyn jeŋıp alyp, otandyq önım şyǧara bastady. R. Nūrlybaevtyŋ doktorlyq disertasiiasynan tuǧan otandyq önım – VIP – SAVENERGY jylu oqşaulaǧyş panelder şyǧarady. İnnovasiialyq kompaniiada ǧylymi jäne öndırıstık baǧyttaǧy 32 ǧalym, 10 öndırıstık qyzmetker jūmys ısteidı. VIP-SAVENERGY panelderı 2019 jyly «Jyldyŋ eŋ üzdık tauary» nominasiiasyn jeŋıp alǧan. Qazırgı taŋda tauardy eksportqa şyǧaruda. 1 000 000 m2 tauar satyp aluǧa Avstriiamen kelısım bar.
— Qazaqstanda otandyq ǧylymnyŋ halı qandai? Buyndar arasyndaǧy sabaqtastyq turaly syni pıkırler bar. Osy turaly ne aitasyz?
— Amansyzdar ma?! 2011 jylǧy 18 aqpanda Qazaqstan Respublikasynyŋ «Ǧylym turaly» zaŋy qabyldandy. Osy kezeŋnen bastap ǧylymǧa tübegeilı közqaras özgerdı desem artyq bolmas. Täuelsızdık alǧannan däl osy kezeŋge deiıngı aralyqta buyndar arasyndaǧy bailanys üzılıp qaldy. Orta, iaǧni, aǧa buyn ökılderı ǧylymnan şettep, olardyŋ ornyn basqan bızdıŋ tolqyn ülken buynmen iyq tırestırdık. Ülken buynnyŋ ǧalymdary jastarǧa oryn bergısı kelmedı. Şynyn aitu kerek, bızge «älı jas» dep senıŋkıremedı. Özderı ǧylymnyŋ bar jügın arqalap, qartaisa da oryn bergısı kelmedı. Osy aralyqta 30-60 jas aralyǧyndaǧy ǧalymdar da boi körsetpegesın, memlekettık deŋgeide qoldau körsetılmegesın qazaq ǧylymy tūralau kezeŋın bastan ötkergenı ras. 2011 jyldan keiın ǧylym qaita jandana bastady. Bıraq, ekı buyn arasyndaǧy teketıres jas ǧalymdardyŋ saǧyn syndyra bastady. Öitkenı, ǧylymi jobalarǧa qazylyq etetın mamandar jastarǧa qaraǧanda aldyŋǧy buynǧa basymdyq beretın. 2017-2018 jyldary bız jas ǧalymdarǧa bölek granttar men arnaiy baiqaular ūiymdastyruyn ötınıp, ministrlıkke ūsynys aittyq. Öitkenı, ǧylym doktorlary men jap-jas ǧalymdar baq synassa kımnıŋ top jaratyny belgılı. İdeiasy qanşalyqty jaŋaşyl bolsa da ataǧy dardai azamattar top basynan märege kelıp jürdı. Jastardyŋ jobalaryna «şikı» degen baǧa beretın. Memleket şekarany aşqannan keiın ǧana jastardyŋ äleuetı baǧalandy deuge bolady. Sol jaqtan jaŋa dünienı elge alyp kelıp, şettegı ǧylymi baiqaulardan jülde alyp, özderın moiyndatty. Osydan keiın jastarǧa arnalǧan ǧylymi baiqaular ūiymdastyrylyp jür. Qazır jyl saiyn būndai baiqaular 3 ret ötedı. Start-up ideialardy qoldauǧa arnalǧan konkurstar da aşyldy.
— Ǧylymi jetıstıkterdı ılgerıletu üşın qandai şeteldık täjıribelerdı qoldanǧan dūrys?
— Amerika Qūrama ştattarynda «silikonovaia dolina» degen bar. Sol ıspettı bızde de ǧylymi zertteulerdı öndırıske ainaldyru qajet. Öndırıstık parkterdı köbeitu kerek. Mäselen, jastardyŋ ideialaryn jolǧa qoiu üşın osyndai öndırıstık parkter aşylsa ǧylym salasy aitarlyqtai damityn edı. Qazır neşe türlı jastar, jas ideialar bar. Siiasyz, iaǧni, lazer arqyly qaǧazǧa jazuǧa bolatyn qalam oilap şyǧarǧan jas ǧalymdardy bılemın. Solarǧa qoldau bıldıruımız kerek. Ǧylymi konkurstarǧa jüzdegen, tıptı, myŋdaǧan joba qatyssa sonyŋ 5-6 ǧana grant ielenedı. Al, qalǧandary şe? Özektı emes pe? Osyǧan köŋıl bölsek nūr üstıne nūr.
— Demek, ǧylymǧa memlekettık tūrǧyda, odan qala berdı qarjylai kömek qajet deisız ǧoi?!
— Qazaqstanda jalpy ışkı önımnıŋ (JIÖ) 1 paiyzyn ǧylymdy damytuǧa bölınbekşı. Ol degenımız – 1 trln teŋge. Jylyna ǧylymdy qoldauǧa osynşa qarajat bölınbekşı. «Ǧylym jäne tehnologiialyq saiasat» turaly jaŋa zaŋ qabyldanǧaly jatyr. Osy zaŋ jobasynda bız joǧaryda atap ötken olqylyqtar şeşılıp, taǧy basqa köldeneŋ mäselelerdıŋ aldy alynady dep oilaimyn. Bızde qazır jalpy ışkı önımnıŋ 0,15 paiyzy ǧana ǧylymdy damytuǧa jūmsalyp jürdı. Al, aldyŋǧy qatarly, damyǧan memleketterde JIÖ 4 paiyzyna juyǧy osy salany damytuǧa, körkeituge jūmsalady. Bızde endı 1 paiyz bolǧaly jatyr. 2022 jyly ǧylymdy damytuǧa, ǧalymdardy qoldauǧa nebärı 83 milliard teŋge ǧana bölıngen. Eger 1 rillion qarjy jyl saiyn ǧylymǧa bölınse qazaq ǧylymy bıraz eldermen iyq tırester edı.
— Qatelespesem, sız de ǧylymi jaŋalyǧyŋyzdy öndırıske qosqansyz. Būl qandai joba, qanşa jyldyq eŋbektıŋ jemısı?
— Menıŋ jobamdy kommersializasiia dep aitsaq bolady. Iаǧni, bız ǧylymi ideiamyzdy, alǧan tehnologiiamyzdy kommersializasiiaǧa ainaldyru boiynşa memlekettık baǧdarlamalarǧa, granttarǧa qatysyp kördık. 5 million teŋgelık konkurstarǧa da qatystyq. Bıraq, ūta almadyq. Sonda da tūralap qalmai ızdene berdık. Osylaişa «Älem bankı» ūsynǧan konkursqa qatysyp, arnaiy grant jeŋıp aldyq. Atalǧan bank öndırıstı örkendetu üşın Qazaqstanǧa qaryz berıp otyr ǧoi. Jäidan-jai emes tek menıkı ıspettı ǧylymi ideialardy qoldau maqsatyn alǧa qoiǧan. Men qatysqanda älemnıŋ 17 elınen ekspertter kelıp, bırauyzdan bızdıŋ jobany maqūldap öndırıske jol aşty. Bızdıŋ tehnologiiamyzdy älemnıŋ myqty ekspertterı qoldap tūrsa da ışkı naryq üşın bızdıŋ önım asa maŋyzǧa ie bolmai tūr. Ol zat Qazaqstanǧa kerek emes, bızdıkıler dästürlı, üirenşıktı qūraldardy qoldana bergendı dūrys köredı. Jaŋa nou-hau tehnologiiany qabyldai almai otyrmyz.
— Qandai öndırıstı jolǧa qoidyŋyz? Tüsıngenım boiynşa, şet memleketterden sūranys bar ǧoi būl önımge?
— Bız jaŋa tehnologiia mümkındıkterın paidalanyp, erekşe jylu oqşaulaǧyş panelder şyǧaramyz. Sūranys öte köp, ūsynys ta jetıp artylady. Köbıne Resei, Qytai, Europa memleketterınen ūsynys tüsedı. Mäselen, Avstriianyŋ Vena qalasynan ülken tapsyrys tüstı. Bız ol jaqqa baryp, öz tauarymyzdy eksporttadyq. Önımımızdı, iaǧni, jylu oqşaulaǧyş panelderımızdı engızdık. Osydan keiın taǧy 1 million kv metrge tapsyrys keldı. Al, būl öte ülken kölem. Ony mejelı merzım ışınde öndıru üşın öndırıstı keŋeitu qajet. İnvestorlar kerek. Qazaqstandyq investorlar būl salany, jaŋaşyldyqty älı de aktualdı dep tanymai otyr. Sondyqtan, şet eldık investorlarmen jūmys ısteudıŋ joldaryn qarastyryp jatyrmyz.
— Atalǧan joba qalai ideiadan öndırıske ainaldy? Osy turaly az-kem aityp ketseŋız.
— 2012-2016 jyldar aralyǧynda «Ǧylymi jūmystardy granttyq qarjylandyru» atty arnaiy grant ūtyp aldyq. Alǧaşyndy ideia boldy. Osy uaqyt aralyǧynda bızdıŋ ideianyŋ öndırıste qoldanu tiımdı ekenın däleldedık. Osy joba aiasynda doktorlyq dessertasiiamdy qorǧap şyqtym. Sony bolǧannan keiın baryp 2016 jyly «Älem bankınıŋ» konkursyna qatystyq. Onyŋ özıne 3 aiǧa juyq uaqyt kettı. Bız öz tehnologiiamyzdyŋ nou-hau ekenın, älemde qoldanysqa jaraitynyn däleldep berdık. Basqa tehnologiialarmen salystyrǧanda ondaǧan ese jaqsy qasietke ie ekenın körsettık. Būl körsetkışter ülken kömek ettı.
— Otandyq ǧylym taqyrybyna qatysty alyp, qosaryŋyz bolsa. Ony qalai damytamyz? Izıŋızden ergen jas ǧalymdarǧa ne aitasyz?
— Qazaqstan ǧylymy soŋǧy jyldary örkendep keledı. JIÖ bır paiyzy osy salaǧa bölınse qarqyndy būdan da ärmen qarai damitynymyz sözsız. Osy rette öndırıs pen ekonomikaǧa toqtalǧym kelıp tūr. Damyǧan memleketterdıŋ negızgı draiverı bolǧan ǧylym men öndırıstı ūştastyrmasaq ekonomikany damyta almaimyz. Ekonomika örkendemese ǧylymǧa taǧy köŋıl bölınbeidı. Sondyqtan, bırınşı kezekte osy ekı myqty salany bailanystyru jūmysyn qolǧa aluymyz kerek.
— Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
