Ǵylymdy nasıhattaý jáne halyq arasynda otandyq ǵylymı jetistikterdi ilgeriletý kerek deımiz. Al, sol ǵylymdy nasıhattamas buryn ózimiz qanshalyqty qajet etip otyrmyz? «Ǵylym halin ǵalymdardan ózge oılaıtyndar bar ma?» degen saýal kún tártibinde tur. Ǵylym týraly osy jáne ózge de ózekti máseleler jaıly jas ǵalym Rýslan Erǵalıulymen suhbattastyq.
Rýslan Erǵalıuly Nurlybaev – PhD doktory, HAA akademıgi, ónertapqysh. 2016 jyly Álem bankiniń grantyn jeńip alyp, otandyq ónim shyǵara bastady. R. Nurlybaevtyń doktorlyq dısertaııasynan týǵan otandyq ónim – VIP – SAVENERGY jylý oqshaýlaǵysh panelder shyǵarady. Innovaııalyq kompanııada ǵylymı jáne óndiristik baǵyttaǵy 32 ǵalym, 10 óndiristik qyzmetker jumys isteıdi. VIP-SAVENERGY panelderi 2019 jyly «Jyldyń eń úzdik taýary» nomınaııasyn jeńip alǵan. Qazirgi tańda taýardy eksportqa shyǵarýda. 1 000 000 m2 taýar satyp alýǵa Avstrııamen kelisim bar.
— Qazaqstanda otandyq ǵylymnyń hali qandaı? Býyndar arasyndaǵy sabaqtastyq týraly synı pikirler bar. Osy týraly ne aıtasyz?
— Amansyzdar ma?! 2011 jylǵy 18 aqpanda Qazaqstan Respýblıkasynyń «Ǵylym týraly» zańy qabyldandy. Osy kezeńnen bastap ǵylymǵa túbegeıli kózqaras ózgerdi desem artyq bolmas. Táýelsizdik alǵannan dál osy kezeńge deıingi aralyqta býyndar arasyndaǵy baılanys úzilip qaldy. Orta, ıaǵnı, aǵa býyn ókilderi ǵylymnan shettep, olardyń ornyn basqan bizdiń tolqyn úlken býynmen ıyq tirestirdik. Úlken býynnyń ǵalymdary jastarǵa oryn bergisi kelmedi. Shynyn aıtý kerek, bizge «áli jas» dep senińkiremedi. Ózderi ǵylymnyń bar júgin arqalap, qartaısa da oryn bergisi kelmedi. Osy aralyqta 30-60 jas aralyǵyndaǵy ǵalymdar da boı kórsetpegesin, memlekettik deńgeıde qoldaý kórsetilmegesin qazaq ǵylymy turalaý kezeńin bastan ótkergeni ras. 2011 jyldan keıin ǵylym qaıta jandana bastady. Biraq, eki býyn arasyndaǵy teketires jas ǵalymdardyń saǵyn syndyra bastady. Óıtkeni, ǵylymı jobalarǵa qazylyq etetin mamandar jastarǵa qaraǵanda aldyńǵy býynǵa basymdyq beretin. 2017-2018 jyldary biz jas ǵalymdarǵa bólek granttar men arnaıy baıqaýlar uıymdastyrýyn ótinip, mınıstrlikke usynys aıttyq. Óıtkeni, ǵylym doktorlary men jap-jas ǵalymdar baq synassa kimniń top jaratyny belgili. Ideıasy qanshalyqty jańashyl bolsa da ataǵy dardaı azamattar top basynan márege kelip júrdi. Jastardyń jobalaryna «shıki» degen baǵa beretin. Memleket shekarany ashqannan keıin ǵana jastardyń áleýeti baǵalandy deýge bolady. Sol jaqtan jańa dúnıeni elge alyp kelip, shettegi ǵylymı baıqaýlardan júlde alyp, ózderin moıyndatty. Osydan keıin jastarǵa arnalǵan ǵylymı baıqaýlar uıymdastyrylyp júr. Qazir jyl saıyn bundaı baıqaýlar 3 ret ótedi. Start-up ıdeıalardy qoldaýǵa arnalǵan konkýrstar da ashyldy.
— Ǵylymı jetistikterdi ilgeriletý úshin qandaı sheteldik tájirıbelerdi qoldanǵan durys?
— Amerıka Qurama shtattarynda «sılıkonovaıa dolına» degen bar. Sol ispetti bizde de ǵylymı zertteýlerdi óndiriske aınaldyrý qajet. Óndiristik parkterdi kóbeıtý kerek. Máselen, jastardyń ıdeıalaryn jolǵa qoıý úshin osyndaı óndiristik parkter ashylsa ǵylym salasy aıtarlyqtaı damıtyn edi. Qazir neshe túrli jastar, jas ıdeıalar bar. Sııasyz, ıaǵnı, lazer arqyly qaǵazǵa jazýǵa bolatyn qalam oılap shyǵarǵan jas ǵalymdardy bilemin. Solarǵa qoldaý bildirýimiz kerek. Ǵylymı konkýrstarǵa júzdegen, tipti, myńdaǵan joba qatyssa sonyń 5-6 ǵana grant ıelenedi. Al, qalǵandary she? Ózekti emes pe? Osyǵan kóńil bólsek nur ústine nur.
— Demek, ǵylymǵa memlekettik turǵyda, odan qala berdi qarjylaı kómek qajet deısiz ǵoı?!
— Qazaqstanda jalpy ishki ónimniń (JIÓ) 1 paıyzyn ǵylymdy damytýǵa bólinbekshi. Ol degenimiz – 1 trln teńge. Jylyna ǵylymdy qoldaýǵa osynsha qarajat bólinbekshi. «Ǵylym jáne tehnologııalyq saıasat» týraly jańa zań qabyldanǵaly jatyr. Osy zań jobasynda biz joǵaryda atap ótken olqylyqtar sheshilip, taǵy basqa kóldeneń máselelerdiń aldy alynady dep oılaımyn. Bizde qazir jalpy ishki ónimniń 0,15 paıyzy ǵana ǵylymdy damytýǵa jumsalyp júrdi. Al, aldyńǵy qatarly, damyǵan memleketterde JIÓ 4 paıyzyna jýyǵy osy salany damytýǵa, kórkeıtýge jumsalady. Bizde endi 1 paıyz bolǵaly jatyr. 2022 jyly ǵylymdy damytýǵa, ǵalymdardy qoldaýǵa nebári 83 mıllıard teńge ǵana bólingen. Eger 1 rıllıon qarjy jyl saıyn ǵylymǵa bólinse qazaq ǵylymy biraz eldermen ıyq tirester edi.
— Qatelespesem, siz de ǵylymı jańalyǵyńyzdy óndiriske qosqansyz. Bul qandaı joba, qansha jyldyq eńbektiń jemisi?
— Meniń jobamdy kommerıalızaııa dep aıtsaq bolady. Iaǵnı, biz ǵylymı ıdeıamyzdy, alǵan tehnologııamyzdy kommerıalızaııaǵa aınaldyrý boıynsha memlekettik baǵdarlamalarǵa, granttarǵa qatysyp kórdik. 5 mıllıon teńgelik konkýrstarǵa da qatystyq. Biraq, uta almadyq. Sonda da turalap qalmaı izdene berdik. Osylaısha «Álem banki» usynǵan konkýrsqa qatysyp, arnaıy grant jeńip aldyq. Atalǵan bank óndiristi órkendetý úshin Qazaqstanǵa qaryz berip otyr ǵoı. Jáıdan-jaı emes tek meniki ispetti ǵylymı ıdeıalardy qoldaý maqsatyn alǵa qoıǵan. Men qatysqanda álemniń 17 elinen ekspertter kelip, biraýyzdan bizdiń jobany maquldap óndiriske jol ashty. Bizdiń tehnologııamyzdy álemniń myqty ekspertteri qoldap tursa da ishki naryq úshin bizdiń ónim asa mańyzǵa ıe bolmaı tur. Ol zat Qazaqstanǵa kerek emes, bizdikiler dástúrli, úırenshikti quraldardy qoldana bergendi durys kóredi. Jańa noý-haý tehnologııany qabyldaı almaı otyrmyz.
— Qandaı óndiristi jolǵa qoıdyńyz? Túsingenim boıynsha, shet memleketterden suranys bar ǵoı bul ónimge?
— Biz jańa tehnologııa múmkindikterin paıdalanyp, erekshe jylý oqshaýlaǵysh panelder shyǵaramyz. Suranys óte kóp, usynys ta jetip artylady. Kóbine Reseı, Qytaı, Eýropa memleketterinen usynys túsedi. Máselen, Avstrııanyń Vena qalasynan úlken tapsyrys tústi. Biz ol jaqqa baryp, óz taýarymyzdy eksporttadyq. Ónimimizdi, ıaǵnı, jylý oqshaýlaǵysh panelderimizdi engizdik. Osydan keıin taǵy 1 mıllıon kv metrge tapsyrys keldi. Al, bul óte úlken kólem. Ony mejeli merzim ishinde óndirý úshin óndiristi keńeıtý qajet. Investorlar kerek. Qazaqstandyq ınvestorlar bul salany, jańashyldyqty áli de aktýaldi dep tanymaı otyr. Sondyqtan, shet eldik ınvestorlarmen jumys isteýdiń joldaryn qarastyryp jatyrmyz.
— Atalǵan joba qalaı ıdeıadan óndiriske aınaldy? Osy týraly az-kem aıtyp ketseńiz.
— 2012-2016 jyldar aralyǵynda «Ǵylymı jumystardy granttyq qarjylandyrý» atty arnaıy grant utyp aldyq. Alǵashyndy ıdeıa boldy. Osy ýaqyt aralyǵynda bizdiń ıdeıanyń óndiriste qoldaný tıimdi ekenin dáleldedik. Osy joba aıasynda doktorlyq dessertaııamdy qorǵap shyqtym. Sony bolǵannan keıin baryp 2016 jyly «Álem bankiniń» konkýrsyna qatystyq. Onyń ózine 3 aıǵa jýyq ýaqyt ketti. Biz óz tehnologııamyzdyń noý-haý ekenin, álemde qoldanysqa jaraıtynyn dáleldep berdik. Basqa tehnologııalarmen salystyrǵanda ondaǵan ese jaqsy qasıetke ıe ekenin kórsettik. Bul kórsetkishter úlken kómek etti.
— Otandyq ǵylym taqyrybyna qatysty alyp, qosaryńyz bolsa. Ony qalaı damytamyz? Izińizden ergen jas ǵalymdarǵa ne aıtasyz?
— Qazaqstan ǵylymy sońǵy jyldary órkendep keledi. JIÓ bir paıyzy osy salaǵa bólinse qarqyndy budan da ármen qaraı damıtynymyz sózsiz. Osy rette óndiris pen ekonomıkaǵa toqtalǵym kelip tur. Damyǵan memleketterdiń negizgi draıveri bolǵan ǵylym men óndiristi ushtastyrmasaq ekonomıkany damyta almaımyz. Ekonomıka órkendemese ǵylymǵa taǵy kóńil bólinbeıdi. Sondyqtan, birinshi kezekte osy eki myqty salany baılanystyrý jumysyn qolǵa alýymyz kerek.
— Suhbatyńyzǵa rahmet!
