«Kórshi elder muraǵatyndaǵy qazaq jazbalary altynnan baǵaly»

2231
Adyrna.kz Telegram

Japonııada Qazaq handyǵynyń ın patshalyǵymen hat almasýy týraly zertteý jaryq kórgen. Osy eńbektiń avtory Dúısenáli Ábdiláshimulysuhbatynda zertteýdiń qyr-syry jaıyndaǵy oılarymen bólisedi.

Qazaq handyǵy men ın patshalyǵy arasyndaǵy tarıhı hattar Japonııada zerttelip, jaryq kórdi. 452 betten turatyn zertteý Qytaı arhıvterinde saqtalǵan qazaq tilindegi sırek jazbalarǵa súıenip, Qazaq handyǵynyń halyqaralyq arenadaǵy ornyn, dıplomatııalyq qarym-qatynastaryn jańa qyrynan tanytady delinedi.

Atalǵan hattar qazaqtyń tól jazba murasy, ári otandyq tarıhty tyń derekkózdermen tolyqtyrýǵa zor úles qosatyn baǵa jetpes tarıhı qujattar retinde atalyp otyr. Bul týraly  “Qazaq handyǵynyń ın patshalyǵyna joldaǵan biregeı hattary” týraly jazylǵan kólemdi ǵylymı zertteý eńbeginiń avtory professor, tarıh ǵylymdarynyń doktory Dúısenáli Ábdiláshimulynan surap, suhbattastyq.

Jaqynda eńbegińiz jaryq kórdi, quttyqtaımyz. Osy Qazaq handyǵynyń ın patshalyǵyna joldaǵan hattaryn zertteýge ne túrtki boldy? 

– Men ózim Qytaıda, Shyńjań-Uıǵyr avtonomııaly raıonyna qarasty Ileniń Kúnes degen jerinde týyp óstim. Orta mektepti taýysqannan keıin Beıjińdegi Ortalyq ulttar ýnıversıtetine oqýǵa tústim.  

Ol jerde tolyq kýrsty támamdaǵan soń magıstratýraǵa oqýǵa qabyldanyp, jalǵasty bilim aldym. Dıssertaııamnyń taqyryby Qazaq handyǵy tusynda jazylǵan hat-qaǵazdarǵa baılanysty boldy.

Keıin Japonııada aldymen Nagoıa ýnıversıtetinde bir jyl bilim tolyqtyryp, sońynan Kıoto ýnıversıtetine emtıhan tapsyryp, tarıh mádenıettaný mamandyǵy boıynsha doktorantýraǵa túsip oqydym. Qazaq handyǵy tusynda patshalyq Reseı men ın patshalyǵyna joldanǵan qujattar, tarıhı jazba derekter týraly tipti de den qoıdym, doktorlyq dıssertaııamnyń taqyryby “XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy qazaqsha muraǵat qujattary” týraly tarıhı-derektanýlyq zertteý boldy. Sonyń ishinde Qazaq handyǵy tarapynan ın patshalyǵyna jazylǵan biregeı tarıhı qujattardy negiz etip zertteý jasadym.

Bul hattar qaı arhıvterde saqtalǵan jáne olardy tabý barysynda qandaı qıyndyqtarǵa tap boldyńyz? 

– Bul qujattardyń deni Qytaıdyń birinshi tarıhı arhıvinde saqtaýly. Qazir mıkrofılmdegi nusqasyn ǵana kóre alamyz. Bular Ile, Tarbaǵataı syndy jergilikti ákimshilik oryndardaǵy ulyqtardyń patshaǵa joldaǵan mánjýsha málimdemeleriniń kóshirme nusqalarynyń arasyna qystyrylyp qoıylǵandyqtan, olardy arhıvten bir-birden izdep tabý mashaqatty ári ýaqytty ysyrap etetin sharýa. Mundaǵy másele olardyń qaıda turatyny arnaýly jazylmaǵan, mıkrofılmdi bastan-aıaq súzip shyǵýǵa týra keledi. 

Bir qýanarlyq jaǵdaı, bizdiń tekserip-zertteý nátıjemiz boıynsha atalmysh qazaqsha qujattardyń mıkrofılmdegi nómirleri tolyqtaı anyqtaldy. Endigi jerde burynǵydaı búkil arhıvti aqtaryp otyrýdyń qajeti shamaly.

«ALTYNNAN BAǴALY QAZAQ JAZBALARY»

Zertteý barysynda eń qyzyqty nemese kútpegen derekter qandaı boldy? Aıtyp berseńiz. 

– Bul tabylǵan qazaq qujattarynyń barlyǵy derlik qyzyqty, bári de kútpegen derekter, kereksiz bireýi joq deýge bolady. Qazaq halqy sonaý yqylym zamannan beri mal sharýashylyǵymen shuǵyldanyp kele jatqan halyq. Keshegi Qazaq handyǵy dáýirinde de, búginde de bul turmys tásilinen ajyraǵan emes. Al bundaı ómir saltynda bir jerde turaqtap otyrmaı, sýdyń tunyǵy men shóptiń shúıginin qýalaı kóship-qonyp júrýge týra keledi.  

Sondyqtan qazaq jerinde jazba derek boldy degen kúnniń ózinde saqtalyp búginge jetpegen, ıaǵnı joqtyń qasy.

Osyndaı jaǵdaıda kórshi elderdiń muraǵat qorlarynan tabylǵan qazaq jazbalary, árıne, altynnan baǵaly. Qaı jaǵynan alyp qarasaq ta bizdiń tarıhymyzdyń aqtańdaq betterin ashýǵa oń yqpal jasaıdy.      

Qazaq handyǵy men ın patshalyǵy arasyndaǵy hat almasý qandaı maqsatta júrgizilgen jáne hattarda qandaı negizgi máseleler qozǵalǵan? Saýda, áskerı odaq nemese basqa taqyryptar qanshalyqty mańyzdy boldy? 

– Arysyn aıtpaǵanda Qaldan Seren tusynda qazaqtar men qalmaqtar arasynda ylǵı da qııankeski shaıqastar bolyp turdy. Árıne, qazaqtar úshin qaıǵyly jyldar deýge bolady. Al qazaq áskerleri osy kezde jońǵarlardyń irgesin shaıqaltty. Qaldan Seren qaıtys bolǵan soń jaǵdaıdy jiti baqylap otyrǵan ın patshalyǵy ásker attandyryp, onsyz da shaıqala bastaǵan jońǵardyń shańyraǵyn ortasyna túsirdi, sóıtip Jońǵar handyǵy joıyldy. 

Endigi jerde jońǵarlardyń jerine ıelik etken ın patshalyǵy qazaq jerimen shekaralasty, betpe-bet keldi, tikeleı qarym-qatynas ornatty. Bul qazaq jyl qaıyrý daǵdysy boıynsha sıyr jyly, ıaǵnı 1757 jylǵa týra keledi. Osy jyldyń kúzinde qazaq sultandary Abylaı men Ábilpeıiz elshilerin jasaqtap, patsha ordasy – Beıjińge attandyrady.

Mine, buǵan bıyl 268 jyl tolyp otyr. Muny jańa kitabymyzda da jazdyq. Osydan keıingi eki jaq ara barys-kelister kóbinde saıası-ekonomıkalyq qarym-qatynas tóńireginde órbidi. Bir jaǵynan saýda-sattyq isteri alǵa bassa, endi bir jaǵynan shekara óńirlerde mal barymtasy, adamdardyń shekaradan qashyp ótýi syndy ýaqıǵalar únemi týylyp otyrdy. Osyǵan baılanysty qazaqtar tarapynan jazylǵan hat-qaǵazdardyń da sany kóbeıe tústi.

Bul túrdegi hattar qazaq elshileri arqyly Ile, Tarbaǵataıdaǵy ın ulyqtaryna jetkizilgen soń, solardyń jazǵan málimdemesimen birge patsha ordasyna jóneltilgen, keıin ordanyń arhıvine túsken. Búgingi tańda tabylyp otyrǵan qazaq hattary, mine, osy qujattar. Olardyń sany tym kóp bolmasa da tól jazbamyz retinde Qazaq handyǵy áleýmettik ómirin, tarıhyn ǵylymı túrde zertteýde tyń derekkózdermen qamdaıdy. Sondaı-aq tarıhymyz ben jazý mádenıetimizdi qaıtalaı saraptaýda asa baǵaly birinshi qol tarıhı materıaldar.

«QAZAQ HANDYǴY» TERMININIŃ ǴYLYMI AINALYMǴA TÚSKENINE - 100 JYL

Bul qujattar Qazaq handyǵynyń halyqaralyq qatynastardaǵy rólin qalaı sıpattaıdy? 

– Bizde burynnan beri mundaı tarıhı qujattardy jeke bir han nemese sultanǵa ǵana táýeldi qaǵaz dep qaraý úrdisi qalyptasqan. Bizshe jeke han, sultandar atynan jazylsa da olardy úlken jaqtan Qazaq handyǵy deńgeıine qoıyp zertteý jasaǵan abzal. Bıyl «Qazaq handyǵy» termıniniń ǵylymı aınalymǵa túskenine 100 jyl tolyp otyr. Sonaý XVIII ǵasyrdyń aldyńǵy jartysynda jazylǵan mánjý tildi derekterde «Qazaq memleketi» tirkesi hatqa túsken, budan kórshi patshalyqtardyń qazaqtardy memleket, handyq retinde tanyǵandyǵyn baıqaımyz.  

Ol handyq memleket bolsa, odan sol kórshi elderge jóneltilgen qujattar qalaısha jeke tulǵaǵa tán bolmaq? Árıne, búgingi tańda otan tarıhyn zertteýde olardy Qazaq handyǵynyń dıplomatııalyq hattary esebinde qarastyrǵan jón. Atalmysh qujattardyń kóbi saýda-sattyq, shekaralyq óńirlerdegi mal barymtasy, adamdardyń shekaradan qashyp ótýi t.b. mazmundardan quram tabatyndyqtan, ásirese ın patshalyǵymen bolǵan halyqaralyq qatynastardy sıpattaı alady.  

Qazaq handyǵynyń dıplomatııalyq hat almasýyn basqa kórshi memlekettermen salystyrǵanda qandaı erekshelikterin atap óter edińiz? 

– Qazaq handyǵynyń ın patshalyǵyna joldaǵan hattarynan baıqaǵanymyzdaı eki jaq ara qarym-qatynastyń ózgelerge uqsamaıtyn erekshelikteri boldy. Aldymen bundaı hat-qaǵazdardyń deni qazaq dalasynyń orta, shyǵys óńirlerin bılegen Abylaı han, Ábilpeıiz sultan syndy qazaq kósemderi tarapynan jiberilgen. Sonyń ishinde Ábilpeıiz áýletiniń jóneltken qaǵazdary eń kóp, mólshermen jalpy hattyń 70 paıyzyn ustaıdy.  

Onyń da ózindik sebepteri bar, óıtkeni bul áýlet ın patshalyǵymen shekaralasatyn óńirlerde qonystanǵan rý-taıpalardy bılegen. Osyǵan baılanysty olar únemi elshi attandyryp, ın ulyqtarymen jıi barys-kelis jasasyp otyrǵan. Sonymen qatar Tursyn han áýleti de hat jazǵan. Kishi júz hany Nuráli de eki ret elshi jibergen.

«QAZAQSTANDA JAZBA DEREKTER TYM TAPShY»

Bul hattar qazirgi Qazaqstan tarıh ǵylymy úshin qanshalyqty mańyzdy? 

– Joǵaryda aıtqanymyzdaı bizde jazba derek tym tapshy. Bul qazaq tarıhyn keshendi zertteýge qol baılaý bolýda. Árıne, el arasyna taraǵan ańyz-áńgimeler men shejirelerden paıdalanýǵa bolady. Qazaq tarıhyn onsyz jazý qıyn. Biraq hatqa túsken jazbalardyń jóni bir bólek. Ásirese, qazaq topyraǵynda hattalǵan derekkózder biz úshin asa baǵaly jazba baılyq ekeni daýsyz. 

Olardyń kóp sandysy qazir kórshi elderdiń, mysaly Reseı men Qytaıdyń arhıv qorynda saqtaýly, sońǵy kezderi tez qarqynmen zerttele bastady. Jaqynda shyqqan kitabymyz – osynyń aıǵaǵy. Iaǵnı, Qytaıdyń arhıv qorynda saqtalǵan qazaq hattarynan 160 parshasy jarııalanyp otyr.

Bir qyzyǵy, ın patshalyǵyna joldaǵan qujattardyń arasynda tot-mońǵol tilinde jazylǵan hattar da bar. Qazirge deıin solardyń birsypyrasy resmı jarııalandy, kitabymyzda berilgen qujattardyń arasynda bul túrdegi hattar qamtylmaıdy.

Sondyqtan joǵarydaǵy eski qazaq tilinde jazylǵan muraǵat qujattary otandyq tarıhtyń qarqyndy damýyna jol ashty deýge bolady. Osy ýaqytqa deıin jazylǵan qazaq tarıhy, Qazaq handyǵy tarıhy endigi kezekte qaıtadan saraptalyp, tyń derekter negizinde paıymdalady degen oıdamyz.

Eńbek Japonııada basylyp shyqty. Nelikten Japonııa? 

Men Japonııaǵa kelgeli de bir jarym jyldan asty, sodan beri osynda zertteýmen shuǵyldanyp kelemin.  

Mynany aıta ketken jón, Japonııa – álemde gýmanıtarlyq ǵylym salasyn da bolsyn, zertteý jetistikteri eń mol elderdiń biri. Kóne túrki, qypshaq kezeńderin qospaǵanda Qazaq handyǵyna qatysty qomaqty zertteýler ótken ǵasyrdyń 60 jyldarynan qolǵa alyna bastady. Onyń basynda áıgili tarıhshy Sagýchı Torý myrza turdy, ol tusta túpnusqa qujattar men mánjý tildi málimdemelerden dáıeksóz keltirýge múmkindik bolmaǵanymen, ǵalym zertteýlerinde ın patshalyǵy tusyndaǵy qytaı tildi derekterden meıilinshe paıdalanǵan.

Qazaq handyǵynyń ın patshalyǵyna joldaǵan qujattary týraly zertteýler – meniń uzaq jyldardan beri shuǵyldanyp kele jatqan basty zertteý taqyrybym. Bul joly aldyńǵy ǵylymı zertteýlerimiz negizinde mazmundyq jaqtan tolyqtyrýlar jasap, qytaı arhıvterinen tabylǵan qazaq qujattaryn túgel osy kitapqa engizdik. 452 betten turatyn bul eńbek otandyq tarıh ǵylymynyń damýyna óz úlesin qosady degen senimdemiz. Kitap Tokıo shetel tilderi ýnıversıteti Azııa jáne Afrıka tilderi men mádenıetin zertteý ınstıtýtynyń qarjylaı demeýimen jaryq kórip otyr. Osy oraıda tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, ınstıtýt dırektorynyń orynbasary Noda Djın myrzaǵa aıryqsha alǵys aıtamyn.

- Suhbatyńyzǵa rahmet!

Реклама
  • ИП Попов А.П.
  • ИНН: 602715631406
Кардиолог шокировал мировую медицину: сосуды чистит простой...
Реклама
  • ИП Попов А.П.
  • ИНН: 602715631406
Пенсионерка: "Мне 98, а суставы как в 16 лет! На ночь мажу…
Реклама
  • ИП Попов А.П.
  • ИНН: 602715631406
Видео с выпускного "убило" всех родителей: кто это заснял?!
Pikirler