Japoniiada Qazaq handyǧynyŋ Sin patşalyǧymen hat almasuy turaly zertteu jaryq körgen. Osy eŋbektıŋ avtory Düisenälı Äbdıläşımūlysūhbatynda zertteudıŋ qyr-syry jaiyndaǧy oilarymen bölısedı.
Qazaq handyǧy men Sin patşalyǧy arasyndaǧy tarihi hattar Japoniiada zerttelıp, jaryq kördı. 452 betten tūratyn zertteu Qytai arhivterınde saqtalǧan qazaq tılındegı sirek jazbalarǧa süienıp, Qazaq handyǧynyŋ halyqaralyq arenadaǧy ornyn, diplomatiialyq qarym-qatynastaryn jaŋa qyrynan tanytady delınedı.
Atalǧan hattar qazaqtyŋ töl jazba mūrasy, ärı otandyq tarihty tyŋ derekközdermen tolyqtyruǧa zor üles qosatyn baǧa jetpes tarihi qūjattar retınde atalyp otyr. Būl turaly “Qazaq handyǧynyŋ Sin patşalyǧyna joldaǧan bıregei hattary” turaly jazylǧan kölemdı ǧylymi zertteu eŋbegınıŋ avtory professor, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Düisenälı Äbdıläşımūlynan sūrap, sūhbattastyq.
– Jaqynda eŋbegıŋız jaryq kördı, qūttyqtaimyz. Osy Qazaq handyǧynyŋ Sin patşalyǧyna joldaǧan hattaryn zertteuge ne türtkı boldy?
– Men özım Qytaida, Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialy raionyna qarasty Ilenıŋ Künes degen jerınde tuyp östım. Orta mekteptı tauysqannan keiın Beijıŋdegı Ortalyq ūlttar universitetıne oquǧa tüstım.
Ol jerde tolyq kursty tämamdaǧan soŋ magistraturaǧa oquǧa qabyldanyp, jalǧasty bılım aldym. Dissertasiiamnyŋ taqyryby Qazaq handyǧy tūsynda jazylǧan hat-qaǧazdarǧa bailanysty boldy.
Keiın Japoniiada aldymen Nagoia universitetınde bır jyl bılım tolyqtyryp, soŋynan Kioto universitetıne emtihan tapsyryp, tarih mädeniettanu mamandyǧy boiynşa doktoranturaǧa tüsıp oqydym. Qazaq handyǧy tūsynda patşalyq Resei men Sin patşalyǧyna joldanǧan qūjattar, tarihi jazba derekter turaly tıptı de den qoidym, doktorlyq dissertasiiamnyŋ taqyryby “XVIII-XIX ǧasyrlardaǧy qazaqşa mūraǧat qūjattary” turaly tarihi-derektanulyq zertteu boldy. Sonyŋ ışınde Qazaq handyǧy tarapynan Sin patşalyǧyna jazylǧan bıregei tarihi qūjattardy negız etıp zertteu jasadym.
– Būl hattar qai arhivterde saqtalǧan jäne olardy tabu barysynda qandai qiyndyqtarǧa tap boldyŋyz?
– Būl qūjattardyŋ denı Qytaidyŋ bırınşı tarihi arhivınde saqtauly. Qazır mikrofilmdegı nūsqasyn ǧana köre alamyz. Būlar Ile, Tarbaǧatai syndy jergılıktı äkımşılık oryndardaǧy ūlyqtardyŋ patşaǧa joldaǧan mänjuşa mälımdemelerınıŋ köşırme nūsqalarynyŋ arasyna qystyrylyp qoiylǧandyqtan, olardy arhivten bır-bırden ızdep tabu maşaqatty ärı uaqytty ysyrap etetın şarua. Mūndaǧy mäsele olardyŋ qaida tūratyny arnauly jazylmaǧan, mikrofilmdı bastan-aiaq süzıp şyǧuǧa tura keledı.
Bır quanarlyq jaǧdai, bızdıŋ tekserıp-zertteu nätijemız boiynşa atalmyş qazaqşa qūjattardyŋ mikrofilmdegı nömırlerı tolyqtai anyqtaldy. Endıgı jerde būrynǧydai bükıl arhivtı aqtaryp otyrudyŋ qajetı şamaly.
«ALTYNNAN BAǦALY QAZAQ JAZBALARY»
– Zertteu barysynda eŋ qyzyqty nemese kütpegen derekter qandai boldy? Aityp berseŋız.
– Būl tabylǧan qazaq qūjattarynyŋ barlyǧy derlık qyzyqty, bärı de kütpegen derekter, kereksız bıreuı joq deuge bolady. Qazaq halqy sonau yqylym zamannan berı mal şaruaşylyǧymen şūǧyldanyp kele jatqan halyq. Keşegı Qazaq handyǧy däuırınde de, bügınde de būl tūrmys täsılınen ajyraǧan emes. Al būndai ömır saltynda bır jerde tūraqtap otyrmai, sudyŋ tūnyǧy men şöptıŋ şüigının qualai köşıp-qonyp jüruge tura keledı.
Sondyqtan qazaq jerınde jazba derek boldy degen künnıŋ özınde saqtalyp bügınge jetpegen, iaǧni joqtyŋ qasy.
Osyndai jaǧdaida körşı elderdıŋ mūraǧat qorlarynan tabylǧan qazaq jazbalary, ärine, altynnan baǧaly. Qai jaǧynan alyp qarasaq ta bızdıŋ tarihymyzdyŋ aqtaŋdaq betterın aşuǧa oŋ yqpal jasaidy.
– Qazaq handyǧy men Sin patşalyǧy arasyndaǧy hat almasu qandai maqsatta jürgızılgen jäne hattarda qandai negızgı mäseleler qozǧalǧan? Sauda, äskeri odaq nemese basqa taqyryptar qanşalyqty maŋyzdy boldy?
– Arysyn aitpaǧanda Qaldan Seren tūsynda qazaqtar men qalmaqtar arasynda ylǧi da qiiankeskı şaiqastar bolyp tūrdy. Ärine, qazaqtar üşın qaiǧyly jyldar deuge bolady. Al qazaq äskerlerı osy kezde joŋǧarlardyŋ ırgesın şaiqaltty. Qaldan Seren qaitys bolǧan soŋ jaǧdaidy jıtı baqylap otyrǧan Sin patşalyǧy äsker attandyryp, onsyz da şaiqala bastaǧan joŋǧardyŋ şaŋyraǧyn ortasyna tüsırdı, söitıp Joŋǧar handyǧy joiyldy.
Endıgı jerde joŋǧarlardyŋ jerıne ielık etken Sin patşalyǧy qazaq jerımen şekaralasty, betpe-bet keldı, tıkelei qarym-qatynas ornatty. Būl qazaq jyl qaiyru daǧdysy boiynşa siyr jyly, iaǧni 1757 jylǧa tura keledı. Osy jyldyŋ küzınde qazaq sūltandary Abylai men Äbılpeiız elşılerın jasaqtap, patşa ordasy – Beijıŋge attandyrady.
Mıne, būǧan biyl 268 jyl tolyp otyr. Mūny jaŋa kıtabymyzda da jazdyq. Osydan keiıngı ekı jaq ara barys-kelıster köbınde saiasi-ekonomikalyq qarym-qatynas töŋıregınde örbıdı. Bır jaǧynan sauda-sattyq ısterı alǧa bassa, endı bır jaǧynan şekara öŋırlerde mal barymtasy, adamdardyŋ şekaradan qaşyp ötuı syndy uaqiǧalar ünemı tuylyp otyrdy. Osyǧan bailanysty qazaqtar tarapynan jazylǧan hat-qaǧazdardyŋ da sany köbeie tüstı.
Būl türdegı hattar qazaq elşılerı arqyly Ile, Tarbaǧataidaǧy Sin ūlyqtaryna jetkızılgen soŋ, solardyŋ jazǧan mälımdemesımen bırge patşa ordasyna jöneltılgen, keiın ordanyŋ arhivıne tüsken. Bügıngı taŋda tabylyp otyrǧan qazaq hattary, mıne, osy qūjattar. Olardyŋ sany tym köp bolmasa da töl jazbamyz retınde Qazaq handyǧy äleumettık ömırın, tarihyn ǧylymi türde zertteude tyŋ derekközdermen qamdaidy. Sondai-aq tarihymyz ben jazu mädenietımızdı qaitalai saraptauda asa baǧaly bırınşı qol tarihi materialdar.
«QAZAQ HANDYǦY» TERMİNINIŊ ǦYLYMİ AINALYMǦA TÜSKENINE - 100 JYL
– Būl qūjattar Qazaq handyǧynyŋ halyqaralyq qatynastardaǧy rölın qalai sipattaidy?
– Bızde būrynnan berı mūndai tarihi qūjattardy jeke bır han nemese sūltanǧa ǧana täueldı qaǧaz dep qarau ürdısı qalyptasqan. Bızşe jeke han, sūltandar atynan jazylsa da olardy ülken jaqtan Qazaq handyǧy deŋgeiıne qoiyp zertteu jasaǧan abzal. Biyl «Qazaq handyǧy» terminınıŋ ǧylymi ainalymǧa tüskenıne 100 jyl tolyp otyr. Sonau XVIII ǧasyrdyŋ aldyŋǧy jartysynda jazylǧan mänju tıldı derekterde «Qazaq memleketı» tırkesı hatqa tüsken, būdan körşı patşalyqtardyŋ qazaqtardy memleket, handyq retınde tanyǧandyǧyn baiqaimyz.
Ol handyq memleket bolsa, odan sol körşı elderge jöneltılgen qūjattar qalaişa jeke tūlǧaǧa tän bolmaq? Ärine, bügıngı taŋda otan tarihyn zertteude olardy Qazaq handyǧynyŋ diplomatiialyq hattary esebınde qarastyrǧan jön. Atalmyş qūjattardyŋ köbı sauda-sattyq, şekaralyq öŋırlerdegı mal barymtasy, adamdardyŋ şekaradan qaşyp ötuı t.b. mazmūndardan qūram tabatyndyqtan, äsırese Sin patşalyǧymen bolǧan halyqaralyq qatynastardy sipattai alady.
– Qazaq handyǧynyŋ diplomatiialyq hat almasuyn basqa körşı memlekettermen salystyrǧanda qandai erekşelıkterın atap öter edıŋız?
– Qazaq handyǧynyŋ Sin patşalyǧyna joldaǧan hattarynan baiqaǧanymyzdai ekı jaq ara qarym-qatynastyŋ özgelerge ūqsamaityn erekşelıkterı boldy. Aldymen būndai hat-qaǧazdardyŋ denı qazaq dalasynyŋ orta, şyǧys öŋırlerın bilegen Abylai han, Äbılpeiız sūltan syndy qazaq kösemderı tarapynan jıberılgen. Sonyŋ ışınde Äbılpeiız äuletınıŋ jöneltken qaǧazdary eŋ köp, mölşermen jalpy hattyŋ 70 paiyzyn ūstaidy.
Onyŋ da özındık sebepterı bar, öitkenı būl äulet Sin patşalyǧymen şekaralasatyn öŋırlerde qonystanǧan ru-taipalardy bilegen. Osyǧan bailanysty olar ünemı elşı attandyryp, Sin ūlyqtarymen jiı barys-kelıs jasasyp otyrǧan. Sonymen qatar Tūrsyn han äuletı de hat jazǧan. Kışı jüz hany Nūrälı de ekı ret elşı jıbergen.
«QAZAQSTANDA JAZBA DEREKTER TYM TAPŞY»
– Būl hattar qazırgı Qazaqstan tarih ǧylymy üşın qanşalyqty maŋyzdy?
– Joǧaryda aitqanymyzdai bızde jazba derek tym tapşy. Būl qazaq tarihyn keşendı zertteuge qol bailau boluda. Ärine, el arasyna taraǧan aŋyz-äŋgımeler men şejırelerden paidalanuǧa bolady. Qazaq tarihyn onsyz jazu qiyn. Bıraq hatqa tüsken jazbalardyŋ jönı bır bölek. Äsırese, qazaq topyraǧynda hattalǧan derekközder bız üşın asa baǧaly jazba bailyq ekenı dausyz.
Olardyŋ köp sandysy qazır körşı elderdıŋ, mysaly Resei men Qytaidyŋ arhiv qorynda saqtauly, soŋǧy kezderı tez qarqynmen zerttele bastady. Jaqynda şyqqan kıtabymyz – osynyŋ aiǧaǧy. Iаǧni, Qytaidyŋ arhiv qorynda saqtalǧan qazaq hattarynan 160 parşasy jariialanyp otyr.
Bır qyzyǧy, Sin patşalyǧyna joldaǧan qūjattardyŋ arasynda tot-moŋǧol tılınde jazylǧan hattar da bar. Qazırge deiın solardyŋ bırsypyrasy resmi jariialandy, kıtabymyzda berılgen qūjattardyŋ arasynda būl türdegı hattar qamtylmaidy.
Sondyqtan joǧarydaǧy eskı qazaq tılınde jazylǧan mūraǧat qūjattary otandyq tarihtyŋ qarqyndy damuyna jol aşty deuge bolady. Osy uaqytqa deiın jazylǧan qazaq tarihy, Qazaq handyǧy tarihy endıgı kezekte qaitadan saraptalyp, tyŋ derekter negızınde paiymdalady degen oidamyz.
– Eŋbek Japoniiada basylyp şyqty. Nelıkten Japoniia?
– Men Japoniiaǧa kelgelı de bır jarym jyldan asty, sodan berı osynda zertteumen şūǧyldanyp kelemın.
Mynany aita ketken jön, Japoniia – älemde gumanitarlyq ǧylym salasyn da bolsyn, zertteu jetıstıkterı eŋ mol elderdıŋ bırı. Köne türkı, qypşaq kezeŋderın qospaǧanda Qazaq handyǧyna qatysty qomaqty zertteuler ötken ǧasyrdyŋ 60 jyldarynan qolǧa alyna bastady. Onyŋ basynda äigılı tarihşy Saguchi Toru myrza tūrdy, ol tūsta tüpnūsqa qūjattar men mänju tıldı mälımdemelerden däieksöz keltıruge mümkındık bolmaǧanymen, ǧalym zertteulerınde Sin patşalyǧy tūsyndaǧy qytai tıldı derekterden meiılınşe paidalanǧan.
Qazaq handyǧynyŋ Sin patşalyǧyna joldaǧan qūjattary turaly zertteuler – menıŋ ūzaq jyldardan berı şūǧyldanyp kele jatqan basty zertteu taqyrybym. Būl joly aldyŋǧy ǧylymi zertteulerımız negızınde mazmūndyq jaqtan tolyqtyrular jasap, qytai arhivterınen tabylǧan qazaq qūjattaryn tügel osy kıtapqa engızdık. 452 betten tūratyn būl eŋbek otandyq tarih ǧylymynyŋ damuyna öz ülesın qosady degen senımdemız. Kıtap Tokio şetel tılderı universitetı Aziia jäne Afrika tılderı men mädenietın zertteu institutynyŋ qarjylai demeuımen jaryq körıp otyr. Osy oraida tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, institut direktorynyŋ orynbasary Noda Djin myrzaǧa airyqşa alǧys aitamyn.
- Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
