Äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtaryn qorǧau – memleket damuynyŋ basty basymdyqtarynyŋ bırı. Būl jolda zaŋnamalyq özgerıstermen qatar, naqty ıske negızdelgen batyl qadamdar qajet. Osy oraida bız VIII şaqyrylymdaǧy Mäjılıs deputaty, sportşy jäne poliglot Kenjeǧūl Seiıtjanmen sūhbattasyp, onyŋ osy saladaǧy qyzmetı men közqarasy turaly äŋgımelestık.
– Kenjeǧūl myrza, Sızdı Prezident Qasym-Jomart Toqaev äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı uäkıl retınde taǧaiyndady. Osy baǧytta qazırgı taŋda qandai zaŋnamalyq jäne institusionaldyq özgerıster jüzege asyrylyp jatyr?
Jalpy, äleumettık osal sanattaǧy azamattarǧa qatysty şeşımın qajet etetın mäseleler öte köp. Bır ǧana ministrlıktıŋ şamasy jetpei jatady. Özderıŋız bılesızder, bızde Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı bar. Onyŋ qūramynda bırneşe departamentter men komitetter jūmys ısteidı. Sol komitetterdıŋ resurstary auqymdy, jüzege asyryp jatqan baǧdarlamalary da köp.
Özıŋız bıletındei, 2023 jyldyŋ säuır aiynan bastap jaŋa Äleumettık kodeks qabyldanyp, ıske qosyldy. Būl qūjat – äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtaryn qorǧau, olarǧa kömek körsetu, äleumettık jäne memlekettık qoldau şaralaryn qamtamasyz etu maqsatynda jasaldy.
Qazır osy kodeks aiasynda jäne özge de zaŋdar negızınde köptegen jaŋa bastamalar qolǧa alynyp jatyr. Äsırese, mügedektıgı bar azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧau baǧytynda bırqatar jūmystar atqaryluda. Sızder bılesızder, 2015 jyldyŋ 20 aqpanynda Qazaqstan BŪŪ-nyŋ Mügedekterdıŋ qūqyqtary turaly konvensiiasyn ratifikasiialaǧan bolatyn. Sonymen qatar, balalardyŋ qūqyqtary turaly, basqa da äleumettık toptardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa baǧyttalǧan türlı halyqaralyq konvensiialar qabyldanyp, elımızde qoldanysqa enude.
Qazaqstan bügınde Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ qūjattaryn keŋınen qabyldap jatyr. VIII şaqyrylymnyŋ Mäjılıs deputaty retınde men de zaŋnamalyq özgerıster engızuge barynşa atsalysyp jürmın.
Al endı ökıl retınde atqaryp jatqan jūmysqa kelsek, qazırgı uaqytta būl instituttyŋ jeke apparaty joq. Osyǧan bailanysty halyqaralyq ūiymdar, sonyŋ ışınde BŪŪ da äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtary jönındegı ökıl institutynyŋ apparatyn qūru, onyŋ jūmys aiasyn keŋeitu boiynşa ūsynystar berıp otyr. Jūmys auqymy keŋ, sondyqtan tiıstı baǧdarlamalarǧa qarjy bölu mäselesı de köterılude. Būl baǧytta Ükımetke bırneşe ūsynystar joldandy. Şeşımdı, ärine, Ükımet qabyldaidy, bıraq men ekınşı ökıl retınde öz jauapkerşılıgımdı sezınemın.
Sızder bıletındei, 2023 jyldyŋ 28 nauryzynan bastap 2024 jyldyŋ 1 aqpanyna deiın būl qyzmettı Svetlana Jaqypova atqarǧan bolatyn. Qazırgı uaqytta būl mındet maǧan jükteldı. Men būl jūmysty Prezidentımızdıŋ maǧan artqan senımı dep qabyldaimyn. Apparat bolmasa da, ökıldık deŋgeiınde jobalyq ofis qūryp, tiıstı mäselelerdı köterıp kelemın. Mäjılıste deputattyq saual joldaǧan kezde de azamattarmen keŋesıp, köterılgen mäselelerdı jetkızuge tyrysyp jürmın.
Bügınde, mysaly, Konstitusiialyq Sotqa jügınıp otyrǧan jaǧdailar bar. Aitalyq, mügedektıgı bar azamattar poiyzǧa mıngen kezde belgılı bır qiyndyqtarǧa tap boluda. 2015 jyly, ūmytpasam, sol kezdegı Sauda ministrlıgı qabyldaǧan zaŋǧa säikes, 44-paragraftyŋ 2-tarmaǧynda mügedektıgı bar jolauşylar biletpen jäne tölqūjatpen qatar mügedektıgı turaly anyqtamany körsetuı tiıs degen talap bolǧan.
Būl talap adamnyŋ jeke derekterın qorǧau normalaryna säikes kelmeidı. Jeke aqparatty üşınşı tūlǧalarǧa beruge mäjbürleu – Konstitusiiaǧa da, adam qūqyqtaryna da qaişy. Būl – diskriminasiia. Osy mäselenı köterıp, bügıngı jiynda naqty pıkırımdı bıldırdım.
Men öz sözımde erekşe atap öttım: mügedektıgı bar adamdardyŋ, jalpy äleumettık osal toptardyŋ qūqyǧyn qorǧau tek Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ mındetı emes. Būl – bükıl Ükımettıŋ ortaq mındetı.
Elımızde şamamen 20-ǧa juyq ministrlık bar. Olardyŋ ärqaisysy öz salasy boiynşa – kölık, sauda, su şaruaşylyǧy jäne t.b. – äleumettık osal toptardyŋ qūqyǧyn qorǧauǧa jauapty boluy tiıs. Mysaly, kölık salasynda poiyzǧa otyrǧyzu mäselesı bolsa, ony sol sala şeşuı kerek.
Būl baǧyttaǧy jūmystardy üilestıru üşın elımızde ärtürlı ombudsmender qyzmet etude. Bala qūqyqtary jönındegı ombudsmen, adam qūqyqtary jönındegı ombudsmen, äleumettık osal toptar boiynşa menıŋ özım, sondai-aq käsıpkerlerdıŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı ombudsmen bar.
Būlardyŋ barlyǧy – azamattyq instituttarymyzdyŋ qalyptasuynyŋ körsetkışı. Prezidentımız osy baǧytqa erekşe nazar audaryp, bızge osyndai mümkındık berıp otyr. Bız de, öz tarapymyzdan, qoldan kelgenın jasap jatyrmyz.
– Al sportşy retınde būl qoldaudy qalai sezınesız?
– İä, sportşylardy da öte jaqsy tüsınemın. Nege deseŋız, men būl mümkındıktı tek deputat retınde emes, sonymen qatar sportşy retınde de paidalanamyn. Öitkenı men özım de sport salasynyŋ, onyŋ ışınde parasportşylardyŋ da ökılımın.
Prezident janyndaǧy äleumettık osal sanattaǧy azamattardyŋ qūqyqtary jönındegı uäkıl retınde menı basqaşa qabyldaidy. Mysaly, hat joldaǧan kezde de közqaras özgeşe bolady. Sondyqtan būl maǧan ülken mümkındık dep bılemın jäne ony tiımdı paidalanuǧa tyrysamyn.
2024 jyldyŋ 2 aqpanynda menı osy qyzmetke taǧaiyndaǧanyn alǧaş estıgen kezde, men Almatyda jarysta jürgen edım. Sol sätte būl jaŋalyqty estıp, qatty quandym. Sporttyq şara üstınde mūndai jauapty mındettı qabyldau erekşe äser qaldyrdy. Men būl şeşımdı tek äleumettık jaǧynan ǧana emes, sport salasy üşın de ülken qoldau retınde qabyldadym.
Sondyqtan men Prezidentımdı "öz Prezidentım" dep aitamyn. Sebebı men öz taŋdauymdy sanaly türde jasadym. 2019 jyly da, 2022 jyly da Prezident sailauynda öz erkımmen dauys berdım, ügıt-nasihat ştabyna da qatystym. Köp adam "jaǧympazdanyp otyr" deuı mümkın, bıraq men eşqaşan būl qyzmetke kelemın dep oilaǧan emespın. Ol kezde men deputat bolamyn nemese osyndai uäkıl bolamyn dep mülde josparlamadym. Bıraq būl — menıŋ şynaiy taŋdauym boldy.
– Kenjeǧūl myrza, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev meritokratiia prinsipın qoldai otyryp, “Qazaqstan – är azamat özınıŋ qabıletıne sai ösetın el boluy kerek” degen bolatyn. Sız osy ūstanymnyŋ naqty ülgısısız. Osyǧan bailanysty sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Būl – öte oryndy ärı uaqyt talabyna sai ideia. Qazır būl prinsip ūlttyq ideia deŋgeiınde qabyldanyp jatyr jäne onyŋ jüzege asyp jatqanyn öz basymnan ötkızıp kelemın. Är azamat özınıŋ bılımıne, täjıribesıne, mamandyǧyna qarai ösıp, sol salada qyzmet etuı kerek dep esepteimın.
Prezidenttıŋ senım artyp, menı äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtary jönındegı uäkıl etıp taǧaiyndauy – osy meritokratiialyq ūstanymnyŋ aiqyn körınısı. Sebebı men būl salany syrttai emes, ışten bılıp jürmın. Özım osy sanattaǧy azamattarmen kündelıktı jūmys ısteimın, olardyŋ mäselelerın közben körıp, şeşu joldaryn naqty ūsynyp jürmın.
Men būl lauazymǧa kelem dep eşqaşan oilaǧan joqpyn. 2019 jylǧy prezident sailauynda, keiın 2022 jyly da öz erkımmen dauys berıp, Prezidenttıŋ baǧytyn qoldadym. Keibıreuler "jaǧympazdanyp otyr" deuı mümkın. Joq, menıŋ taŋdauym – şynaiy taŋdau. Ügıt-nasihat jūmysyna da qatystym, bıraq eşqaşan bolaşaqta deputat nemese uäkıl bolamyn dep oilamadym.
Maǧan jiı "Sız būl salada nege osynşa senımdı söileisız?" dep sūraq qoiady. Sebebı men būl qiyndyqtardy öz basymnan ötkızgen adammyn. Men köpbalaly otbasynan şyqqanmyn – 19 aǧaiyndy boldyq, qazır 11-ımız qaldyq. Būl – Qazaqstandaǧy kez kelgen adamnyŋ jaǧdaiy emes. Sondyqtan köpbalaly analar men otbasylardyŋ qandai jaǧdaida ömır sürıp jatqanyn jaqsy bılemın.
Äleumettık osal toptardyŋ ışınde mügedektıgı bar azamattar da bar. Men özım de bırınşı toptaǧy köru mümkındıgınen aiyrylǧan adammyn. Būl taqyryp maǧan jat emes.
Zeinetkerlerdıŋ de mäselesın jaqsy bılemın. Otbasymda zeinet jasyndaǧy bırneşe tuystarym bar. Olardyŋ zeinetaqysy az bolǧandyqtan, qosymşa jūmys ısteuge mäjbür. Eger olardyŋ zeinetaqysy Europadaǧydai laiyqty deŋgeide bolsa, olar demalysyn paidalanyp, balalar men nemerelerıne köbırek köŋıl böler edı. Būl – qazırgı qoǧam üşın özektı mäsele.
Mıne, osy mäselelerdı jaqsy bıletındıkten, menıŋ būl qyzmetke keluım kezdeisoq emes dep oilaimyn. Deputattyq mandatymdy paidalana otyryp, ombudsmenderdıŋ qyzmetı turaly arnaiy zaŋ jobasyn äzırleu, olardyŋ märtebesın arttyru, apparatpen qamtamasyz etu, qarjylandyru mäselelerın köterıp jürmın.
Prezident öz sözınde: "Ombudsmenderdıŋ mäselelerın Ükımet şeşuı kerek, al ony Prezident Äkımşılıgı qadaǧalaidy" degen bolatyn. Būl – naqty tapsyrma. Men de basqa ombudsmendermen bırge Ükımetpen tyǧyz jūmys ıstep, zaŋ jobalaryn ūsynyp, olardyŋ jüzege asuyna atsalysyp kelemın.
İä, menı Prezident taǧaiyndaǧandyqtan, tegın jūmys ısteuge daiynmyn. Tıptı būǧan deiın "Naǧyz senıkı bolǧan jūmys bolsa, alty ai tegın ıstep kör" dep aitatynmyn. Qazır sol sözdıŋ mänın özım ömırde körsetıp jürmın – bır jyldan astam uaqyt boiy tegın jūmys ıstep kelemın.
Qoryta aitqanda, maǧan jüktelgen mındettı ülken jauapkerşılık dep qabyldaimyn. Prezidenttıŋ senımın aqtau üşın deputattyq mandatymdy da, uäkıl retındegı ökılettıgımdı de barynşa tiımdı paidalanyp, halyqtyŋ müddesı üşın eŋbek etıp kelemın.
– Kenjeǧūl myrza, aityŋyzşy, bügıngı taŋda jastarǧa köptegen mümkındık berılıp jatyr. Toqaevtyŋ reformalary aiasynda ülken tabysqa jetu üşın adamda qandai qasietter boluy kerek dep oilaisyz?
– Ülken tabysqa jetu üşın eŋ aldymen adam bılımge ūmtyluy kerek. Prezident Qasym-Jomart Kemelūly jiı aityp otyrady: "Kıtap oqyŋdar" dep. Būl – jai söz emes, tereŋ mänı bar keŋes. Ol Abaidyŋ "Adam bolam deseŋız..." degen qaǧidasyn ülgı etıp, adamnyŋ kemeldenu jolynda kıtaptyŋ maŋyzy zor ekenın ünemı eske salady.
Men özım de video, audio ündeulerımde jiı aityp jüremın: adamdy ösıretın – kıtap. Neǧūrlym köp oqysaŋ, soǧūrlym oi-örısıŋ keŋeiedı. Kıtap – tūlǧalyq damudyŋ eŋ tiımdı qūraly.
Prezidentımızdıŋ Marakeş kelısımıne qol qoiuy da – osy baǧyttaǧy maŋyzdy qadam. Būl kelısım mügedektıgı bar azamattardyŋ aqparatqa, kıtaptarǧa jäne baspa önımderıne qoljetımdılıgın qamtamasyz etuge mümkındık beredı. Būl – naǧyz ädılettı Qazaqstannyŋ körınısı.
Ekınşı maŋyzdy qasiet – eŋbekqorlyq jäne belsendılık. Reformalar tek syrttan keletın kömek emes. Sen özıŋ de äreket etuıŋ kerek. Prezident ūsynǧan meritokratiia prinsipı – "maǧan ber, ükımet mındettı" degen tüsınıkke qarsy. Būl – "eger sen eŋbek etseŋ, alǧa ūmtylsaŋ, qoǧamǧa paidaŋ tise – baǧalanyp, ösesıŋ" degen közqaras.
Sol kezde senıŋ deŋgeiıŋ de, jalaqyŋ da, märtebeŋ de artady. Demek, memlekettıŋ damuynda är azamattyŋ jeke ülesı bar. Meritokratiia – jai ǧana ūran emes, būl — eldıŋ bolaşaǧy üşın jauapkerşılık.
Sondyqtan, menıŋ oiymşa, tabysqa jetudıŋ ekı negızgı joly bar: bılım men eŋbek. Osy ekı baǧytty ūstansaq, är azamat qoǧamda öz ornyn tabady.
– Prezident Qasym-Jomart Toqaev: «Är azamat memleket nazarynan tys qalmauy kerek» dedı. Sız būl sözdı qalai tüsınesız?
– Būl sözdı men azamattyq jauapkerşılık pen belsendılık tūrǧysynan qabyldaimyn. Iаǧni, är adam özı turaly, öz mäselesı turaly aşyq aituy kerek. Öitkenı zaŋ bolǧanymen, eger ony azamat özı bılmese nemese jergılıktı deŋgeide dūrys qoldanylmasa, ol zaŋnyŋ tiımdılıgı tömen bolady. Būl – qūqyq būzuşylyqtarǧa, ädıletsızdıkterge äkeluı mümkın.
Prezidenttıŋ būl sözı: «eger sen özıŋ memleketke – men osyndamyn, menıŋ de mäselem bar – dep aitpasaŋ, nazardan tys qaluyŋ mümkın» degen oidy meŋzeidı dep tüsınemın. Qazaqta «Jylamaǧan balaǧa emşek joq» degen maqal bar ǧoi – sol sekıldı, azamattar öz qūqyqtary üşın belsendı boluy kerek.
Mysaly, sportşylardy alaiyq. Jetıstıkke jetu üşın olar ünemı jattyǧyp, öz qabıletın damytyp otyrady. Sol siiaqty bız de – qoǧam müşelerı – qūqyqtyq, aqparattyq, äleumettık jaǧynan ünemı damyp, bılımımızdı jetıldırıp otyruymyz kerek. Būl – elge paidaly boludyŋ alǧyşarty.
Prezidentımız jiı aityp jür: bız oqityn ūltqa ainaluymyz kerek. Sol sebeptı kıtaphanalar jaŋartylyp jatyr, tıptı Marakeş kelısımıne qol qoiylyp, mügedektıgı bar azamattarǧa aqparat pen kıtaptarǧa qoljetımdılık mäselesı şeşılude. Būl – tek äleumettık qoldau emes, azamattyŋ oi-sanasyn damytuǧa berılgen mümkındık.
Taǧy bır maŋyzdy oi – Prezidentımız meritokratiiany ūsynady. Iаǧni, adam memleketten tek sūrai bermei, özı de ne bere alatynyn oilau kerek. Būl ideiany kezınde AQŞ prezidentı Djon Kennedi de aitqan: «Sen memleket sen üşın ne ıstei alady dep sūrama, sen memleketke ne bere alasyŋ dep oila». Bızdıŋ Prezident te osy ideiany qazaqtyŋ mentalitetıne sai jetkızıp otyr.
Memleket degenımız – tek Ükımet nemese ministrler ǧana emes. Bızde Konstitusiianyŋ oryndaluyn qadaǧalaityn Prezident bar. Ol – Konstitusiianyŋ kepılı. Al qoǧamdaǧy ärbır azamat – osy jüienıŋ belsendı qatysuşysy boluy tiıs.
Sol sebeptı Prezidenttıŋ bastamasymen türlı uäkılder taǧaiyndaldy: äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtary jönındegı ökıl, balalar qūqyqtary jönındegı uäkıl, käsıpkerler ombudsmenı, tūtynuşylar qūqyǧyn qorǧaityn uäkıl jäne t.b. Būl – är saladaǧy azamat nazardan tys qalmasyn degen nietten tuyndaǧan şeşım.
Bız – ükımet, Parlament, qoǧamdyq ūiymdar, belsendıler – bärımız bırıgıp jūmys ısteuımız kerek. Bır-bırımızdı estıp, tüsınıp, qoldap otyruymyz qajet. «Memleket nazarynan tys qalmauy kerek» degen söz – barlyǧymyzǧa, ärbır azamatqa, ärbır qazaqstandyqqa baǧyttalǧan ündeu. Men būl sözdı däl osylai tüsınemın.
– Jalpy, Kenjeǧūl myrza, sız üşın Jaŋa Qazaqstan degen ne? Jäne osy eldıŋ bolaşaǧyn qalai elestetesız?
– Men köbıne «Jaŋa Qazaqstan» degennen görı, «Ekınşı respublika» degen ūǧymdy qoldanamyn. Sebebı būl – jüielı jaŋǧyrudyŋ, jaŋa baǧytqa bet būrǧanymyzdyŋ belgısı. Ärine, būl tübegeilı bır künde özgerıp ketemız degen söz emes. Bıraq būl ūǧym – özgerıske daiyn, jaŋaşa oilaityn azamattardyŋ eldı bırge qūruynyŋ bastamasy.
Jaŋa Qazaqstan nemese Ekınşı respublika degenımız – qoǧamnyŋ är müşesınıŋ jaŋaşyldyqqa, damuǧa, kreativtı qadamdarǧa ūmtyluy. Mysaly, bır video tüsırıp jatsaŋyz da, eger ony jaŋa közqaraspen, sapaly etıp jasasaŋyz – būl da özgerıske qosqan üles. Kez kelgen jaŋalyq – ülken bolsyn, kışı bolsyn – elge paida äkelse, sonyŋ özı Jaŋa Qazaqstannyŋ bır bölşegı.
Prezidentımızdıŋ bastamasymen bırqatar naqty özgerıster engızıldı. Konstitusiialyq reforma boldy. Mäjılıste äielderdıŋ, jastardyŋ, mümkındıgı şekteulı jandardyŋ kvotasy engızıldı – būl būryn bolmaǧan jaŋa saiasi mädeniet. Būl – teŋ mümkındıkter qoǧamynyŋ qalyptasuy.
Mäselen, būǧan deiın halyqtyŋ äleumettık osal toptarynyŋ qūqyqtary jönındegı uäkıl lauazymyna mūndai sanatqa jatpaityn adamdar taǧaiyndalyp kelgen. Al menıŋ – köru qabıletı şekteulı azamat retınde – osy jauapty qyzmetke taǧaiyndaluymnyŋ özı ülken simvol. Būl – şyn mänınde mügedektıgı bar azamattardyŋ qūqyǧyn qorǧauda jaŋa közqarastyŋ paida bolǧanyn körsetedı. Būl – BŪŪ-nyŋ Konvensiiasynda da aitylatyn qaǧida: «Bızsız – bız turaly şeşım qabyldanbauy kerek». Prezident osyny jüzege asyryp otyr.
Jaŋaşyldyq degen – mındettı türde aqşanyŋ auysuy nemese bırdeŋenıŋ atynyŋ özgeruı emes. Būl – ömırge, qoǧamǧa, saiasatqa degen közqarastyŋ jaŋaruy. Jaŋa zaŋdar, jaŋa normalar, jaŋa qatynastar – barlyǧy soŋǧy üş jylda öte ülken qarqynmen özgerıp jatyr.
İä, bärı bırden oŋai bolmaidy. Bıraq menıŋ baiqauymşa, osy jyldar ışınde şynaiy, tereŋ ärı jüielı reformalar bastaldy. Sondyqtan men Jaŋa Qazaqstandy – ädılettı qoǧamǧa bırge qadam basatyn el retınde elestetemın.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
Gülmira Syzdyqqyzy
