Qyrǧyzstan prezidentı Sadyr Japarovtyŋ qazaqtyŋ Kenesary hanynyŋ ölımı turaly jazǧany ekı el qoǧamyn taǧy da osy taqyrypqa nazar audartty. Al Qazaqstanda būǧan deiın būl taqyryp tarihşylar men äuesqoilar arasynda aitylǧany bolmasa, qoǧam nazaryna şaldyǧa bermeitın. Prezident nege osy mäselege nazar audara qaldy? Qyrǧyz tarihşysynan sūradyq.
Qyrǧyz prezidentı Sadyr Japarov äleumettık jelıdegı paraqşasynda mamyrdyŋ 14-ınde Kenesary hanǧa bailanysty post jazǧan bolatyn. Elınıŋ öz ışkı mäselesın ysyryp tastap, prezidenttıŋ Han Kenege bailanysty qyrǧyz, qazaq jäne orys tılınde arnaiy jazba jariialap, būl mäselege aralasuyna qandai qajettılık boldy? Sadyr Japarovtyŋ jazbasy ekı eldıŋ jaqyndastyra ma, joq älde kerısınşe arazdastyra ma?
Qyrǧyz Respublikasynyŋ Ūlttyq strategiialyq zertteuler institutynyŋ direktory Emilbek Qaptaǧaev Sadyr Japarovtyŋ jazbasy oryndy ekenın aitady. Şaǧyn sūhbatta ol sözınıŋ dälelı retınde mynandai jailarǧa toqtaldy.
«TARİHİ ŞYNDYQTY JAZU KEREK»
– Sadyr Japarov prezident basymen resmi paraqşasynda osyndai post jariialap otyr. Memleket basşysynyŋ däl osy näzık taqyrypqa bailanysty pıkır bıldıruı qanşalyqty oryndy boldy?
– Qazır internette «Tarihi kıtap şyǧardyq» degen adamdar köbeiıp kettı ǧoi. «Tarihi şyndyq» dep tarihtyŋ bärın falsifikasiialap jatyr. Post soǧan bailanysty jazylǧan.
– Falsifikasiialap jatqan Qazaqstannyŋ tarihşylary ma, joq älde Qyrǧyzstannyŋ ma?
– Qazaqstannyŋ tarihşylary jazyp jatyr.
– Qazaqtardyŋ öz hany turaly jazuy qalypty närse emes pe? Ne jazyp, ne jazbaudy eşkımnen sūramaidy...
– Tarihi şyndyqty jazu kerek. Qyrǧyzdarǧa Kenesary han ne üşın kelgen? Özınıŋ qazaqtarynyŋ arasynda jüre berse bolmas pa edı?
– Būl – tarih. Al bügıngı prezidenttıŋ öte näzık mäselege aralasuynyŋ ne qajetı boldy? Ol kısı tarihşylardyŋ aulasyna tüsıp ketken joq pa, osy? Kenesary hanǧa bailanysty qazaqtardyŋ öz közqarasy bar, qyrǧyzdar basqa ūstanymda degendei. Prezidenttıŋ osy mäselenı köteruı bırlıkke şaqyra ma, joq älde aramyzdy odan saiyn aşa tüse me, qalai oilaisyz?
– Prezident būl mäselege bailanysty öz pozisiiasyn aitty. Menıŋ oiymşa, prezident öte dūrys pıkır bıldırdı. Osy mäselenı köterıp ekı eldıŋ ortasyna ot jaǧu dūrys emes. Qazaqtyŋ tarihşysy Aitkül Maqaeva tarihty dūrys jazyp jatyr. Sonyŋ kıtabyn oqyǧan dūrys.
– Kerısınşe, prezident aralasqannan keiın būl mäsele uşyǧyp ketetın boldy degen pıkırler de aitylyp qalyp jatyr ǧoi.
– Tarihşylar «Kenesary han men Nauryzbai öz şaruasymen qazaq dalasynda jüre berse, ölmeitın edı» dep jazu kerek. Boldy. Tarihi şyndyqtan auytqymauymyz kerek. Sebebı sol kezdegı Kenesarynyŋ qyrǧyzdarǧa hattary bar jäne auyldarǧa kelıp, jas bala, äielderdı qyrǧany turaly tarihi faktıler bar. Ony eşkım joqqa şyǧarma almaidy. Qyrǧyzǧa kelıp, mūndaǧy eldı qyrǧany tarihi faktı ǧoi. Mūny qazır eşkım problema retınde kötergen joq. Oǧan deiın qyrǧyzdar Abylai hanmen soǧysty. Abylai hannyŋ şapqynşylyǧy kezınde köp adam öldı. Tarihta boldy, öttı. Eger tarihty būrmalaǧan faktı bolsa aitu kerek.
– Qazaq tarihşylary «Kenesary han qazaq pen qyrǧyzdy bırıktırıp, orys otarşyldyǧyna qarsy küreskısı keldı» dep jazady ǧoi...
– Joq. Ol «Men – hanmyn, sender maǧan baǧynularyŋ kerek» degen ūstanymda boldy. Iаǧni, ol qyrǧyzdardy baǧyndyryp, soǧysqa aidap salǧysy keldı. «Sen maǧan baǧyn» degenge Ormon han «Ärkım öz özımen bolsyn» dep könbedı. «Joq» dep kelıp Kenesary şabuyl jasady.
Qazır bızge ekı eldıŋ arasynda yntymaqty saqtau kerek. Bır tuǧan elmız.
SONDA SADYR NE DEDI?
Qyrǧyzstan prezidentı Sadyr Japarovtyŋ jazuyna qaraǧanda Qazaqstanda Kenesary hannyŋ ölımıne bailanysty bırjaqty pıkır köp aitylady. «Künı keşe ǧalamtorda qyrǧyz ben qazaq halqynyŋ arasyna jık salǧan osy video paida boldy. Tarihi taǧdyrymyz sondai: qazaq pen qyrǧyz ejelden bır tuǧan, bır maqsattaǧy halyqtarmyz. Köp ǧasyrlyq tarihi jaqyndyqty ata-babalarymyz «Qazaq, qyrǧyz – bır tuǧan» degen eken, bıraq tereŋ maǧynasy bar būl sözde! - dei kele. - Marqūm äkem Nūrǧoja şejıreşı ärı tarihşy bolatyn, odan köp närse estıp, üirendım. Būl taqyryptaǧy köptegen faktıler Belek Soltonoev, Begımaly Jamgerchinov siiakty qyrǧyz tarihşylarynyŋ eŋbekterınde körsetılgen. Äsırese, Belek Soltonoev sol oqiǧalardyŋ tıkelei qatysuşylarynan köptegen derekter jazyp alyp, Kenesary han, Nauryzbai batyr bastaǧan qazaq sūltandary men batyrlarymen kezdesken kuägerlerdıŋ aitqandaryn, Ormon han, Jantai manap, Janǧarach manap, Törögeldı batyr siiakty qyrǧyz manaptary men batyrlaryn körgenderdıŋ estelıkterın jinaqtaǧan. Kenesary hannyŋ otarşyldyqqa qarsy şyqqany dau tuǧyzbaidy. Ol – naǧyz batyr bolǧan! Bıraq qyrǧyz jerıne kırıp kelgenın jäne sol äreketıne laiyqty jauap alǧanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Qandy oqiǧalardyŋ aldynda Kenesary han men Ormon hannyŋ arasyndaǧy kelıssözderdıŋ mazmūny, Şu öŋırındegı bırneşe märte qazaq-qyrǧyz şaiqastary, Ormon hannyŋ äskeri ailakerlık tanytyp («Ormon opuza») Kenesary bastaǧan qosyndy jeŋgenı – soǧan dälel», – dep jazady prezident Japarov.
Sadyr Japarov tarihtaǧy dauly kezeŋderdı, onyŋ ışınde han Kenenıŋ Qyrǧyz jerıne jasaǧan joryǧyn qozǧap, būl taqyryptyŋ ünemı arazdyq tudyru üşın paidalanylatynyn aitty. Sonymen qatar, Kenesary hannyŋ basy Reseige qalai jetkızılgenı turaly tarihi derekter keltırıp, osy taqyrypta arandatuşylardyŋ bar ekenın meŋzep öttı. "Bırazdan berı baiqap jürmın. Ekı halyqty bır-bırıne qarsy qoiudy közdegen bır küş paida boldy. Ondailar ekı eldıŋ de ışınde bar. Olar tarihi derekter men şejıre-aŋyzdardy qoldarynan kelgenşe būrmalap, qyrǧyzdar syrtqy küştermen bırıgıp qazaqtarǧa qarsy äreket ettı degen sekıldı qisynsyz qorytyndylar jasap, bütın bır halyqqa tıl tigızıp, otqa mai qūiǧandai, osy taqyrypty özderıne tiımdı jaqtan qozǧap jür" - dep jazdy ol. Sadyr Japarov jastardy solarǧa ermeuge şaqyrdy.
Serık Joldasbai
«Adyrna»
