Adamzat tarihynyŋ tamyrşysy

Kollajdy jasaǧan Almas MANAP, EQ

Älemnıŋ 50 tılıne audarylǧan ǧylymi-tanymdyq monografiialardyŋ qai-qaisysy bolsyn Hararidıŋ esımın küllı älemge tanymal etken-dı. Öitkenı būl eŋbekterdegı tūşymdy paiymdar men qūndy pıkırler adamzattyŋ este joq eskı zamandardan bastap, bügıngı taŋǧa deiıngı evoliusiialyq damu üderısterıne tek tarihi tūrǧydan ǧana emes, sonymen qatar antropologiialyq, biologiialyq, filosofiialyq, ekonomikalyq, ǧylymi-tehnologiialyq jäne saiasi-ideologiialyq tūrǧydan jürgızılgen tereŋ zertteulerdıŋ negızınde tüiındelgenın aiǧaqtaidy. Būl bırınşıden. Ekınşıden, atalǧan tuyndylardyŋ özegıne örılgen jasampaz oilar men zamanaui ideialar küllı älemge ūiqyaşar qoŋyraudai dabyl qaǧyp, tek oqyrman qauymnyŋ ǧana emes, aqparat qūraldarynyŋ nazaryn da özıne bırden būrǧan bolatyn. Sondyqtan da şyǧar, The New York Times, The Economist, Financial Times, The Guardian, New Statesman, The Times nemese älemge tanymal özge de ondaǧan basylym tereŋ oily tarihşyǧa tamsana taŋdanyp, Iý.N.Hararidıŋ zamanaui zertteulerınıŋ kökeikestılıgı men maŋyzdylyǧy turaly bır-bırımen jarysa jazǧan bolatyn. Däl sondai tüiındı pıkırlerdıŋ bır parasy tömendegıdei:

«Bız äldeqaşan igerıp aldyq dep jürgen adamzat älemınıŋ tarihyna Harari būryn-soŋdy kezdespegen mülde tosyn közqaras tanytady ärı öz paiymdary men tüiındı pıkırlerın däleldeu üşın ǧylymnyŋ är salasynan öte nanymdy däiekter men qisyndy dälelder keltıredı. Sondai-aq talantty avtordyŋ kez kelgen ǧylym salasynyŋ aidynynda balyqtai erkın jüze alatyny erıksız taŋdandyrady» – Financial Times.

«Sapiens – jaryq jūldyz sekıldı canaǧa säule şaşatyn ärı kez kelgen oqyrmannyŋ qyzyǧuşylyǧyn oiatyp, oquǧa degen qūlşynys sezımın ūialatatyn tuyndy» – Sunday Express «Homo Deus – öte sirek kezdesetın ärı oqyrman qauymdy erıksız yntalandyratyn kıtap» – Observer «Harari – tek tarih salasynyŋ ǧana qas şeberı emes, onyŋ biologiia, evoliusiialyq antropologiia nemese ekonomika salasynan keltırgen oi-tüiınderı de sondai anyq ärı öte tūşymdy... Avtordan köp dünie üirenuge bolady» – Daily Telegraph «Harari – naǧyz qalamy ūştalǧan jazuşy. Alaida onyŋ jazuşylyq qyrlary özge avtorlarǧa mülde ūqsamaidy. Öitkenı onyŋ oiy qandai ötkır ärı tūnyq bolsa, astary tereŋ metaforalarǧa degen tapqyrlyǧyna da qūryq boilamaidy» – The Times «Harari şyǧarmalary öte tartymdy... ondaǧy salystyrmaly ärı auqymy keŋ filosofiialyq, ǧylymi, tarihi jäne ekonomikalyq parallelder men tarihi şyndyqtar kez kelgen oqyrmannyŋ kökjiegın keŋeitıp, tanym tüisıgın tereŋdete tüsedı» – New Statesman «Harari – san qily ǧylym salasynan süzıp alǧan teoriialar men derek közderın şeber üilestırıp, solardyŋ negızınde adamzattyŋ keşegı jäne bügıngı taŋdaǧy bolmysy men bolaşaq zamanda qaida bet būratyny jönınde öte mändı ärı tereŋdıgı jaǧynan teŋdesı joq ǧajap zertteuler jürgızgen intellektualdyq sauysqan» – Evening Standard «Harari tek adamzat tarihynyŋ sabaqtaryn ǧana saralap otyrǧan joq, sonymen qatar ol meta-tarih sabaqtaryn da jıtı saraptap otyr» – Washington Post. Aitsa aitqandai-aq, sūŋǧyla ǧalymnyŋ tuyndylaryna degen älem oqyrmandarynyŋ qyzyǧuşylyǧy künı bügınge deiın eş tolastaǧan emes jäne solai bola beretını de kümän tudyrmaidy. Dei tūrǧanmen, bır maqalanyŋ aiasy keŋ arnaly ärı tereŋ mazmūndy üş kıtapty taldauǧa mümkındık bere qoimasyn eskere otyryp, avtordyŋ zamanaui tuyndylarymen jete tanysudy oqyrmandardyŋ öz qūzyryna qaldyryp, endıgı jerde olardyŋ özegıne örılgen eŋ kökeikestı mäselelerdı ǧana tılge tiek etsek, azdyq etpes. Mäselen, Sapiens atty bırınşı monografiiasynda avtor adamzat tarihyn qalyptastyrǧan teŋdesı joq jahandyq üş revoliusiiany erekşe atap ötedı. Olardyŋ bırınşısı – adam tanymyndaǧy revoliusiia bolsa, ekınşısı – auyl şaruaşylyǧyndaǧy revoliusiia, al üşınşısı – ǧylym älemındegı revoliusiia. Hararidıŋ paiymdauynşa, bır-bırımen tyǧyz bailanysty atalǧan revoliusiialardyŋ bırınşısı adamzattyŋ tanym-tüisıgınde şamamen 70 myŋ jyl būryn bastalsa, ekınşısı 12 myŋ jyl būryn, al üşınşısı osydan 500 jyl būryn ǧana bastalǧan. Solai bola tūrǧanmen, Harari üş revoliusiianyŋ jer betındegı adamzattyŋ bolmys-bıtımın ǧana emes, tabiǧi ortasyn da, sol ortada qalyptasqan özge tırşılık ielerın de ülken özgerısterge ūşyratqanyn atap ötedı jäne älgı revoliusiialyq özgerısterdıŋ naqty saldaryn Homo Deus atty ekınşı tuyndysynda öte däiektı däleldermen tüiındeidı. Mysaly, Harari keltırgen ǧylymi statistikalyq derekterge qaraǧanda, o basta Şyǧys Afrikada önıp-ösıp, älemnıŋ tükpır-tükpırıne qonys audarǧan adam balasy Australiiadaǧy ırı januarlardyŋ 90 paiyzyn joiyp jıberse, Amerikadaǧy alyp sütqorektılerdıŋ 75 paiyzyn, sol siiaqty planeta betındegı özge ırı sütqorektı januarlardyŋ 50 paiyzǧa juyǧyn auylşaruaşylyq revoliusiiasy bastalǧanǧa deiın-aq kelmeske jıbergen. Sosyn Hararidıŋ paiymdauynşa, planetanyŋ ekologiialyq jüiesı o bastan-aq bıregei bolmaǧan. Kerısınşe, jer şarynyŋ ärtürlı aimaqtarynyŋ öz ekojüiesı bolǧan. Sonymen qatar osydan 4 mlrd jyl būryn paida bolǧan jer betındegı tırşılık ielerı aluan türlı alapat apattarǧa ūşyraǧan jäne olardyŋ keibırınıŋ mülde joiylyp ketuıne ǧalamat ekologiialyq zaualdar, atap aitqanda klimattyŋ kürt özgerıp ketuı, jer qyrtysyndaǧy tektonikalyq plitalardyŋ tüiısuınen nemese joiqyn vulkandardyŋ saldarynan tuyndaityn alapat jer sılkınısterı jäne ǧaryştan jauatyn alyp asteroidtar ǧana sebep bolmaǧan. Avtor aitpaqşy, jer betındegı jahandyq ekologiialyq jüienıŋ, däl bügıngı taŋdaǧydai apatty jaǧdaiǧa ūşyrauyna da, sol siiaqty küllı tırşılık ielerınıŋ mülde joiylyp ketuıne säl qalyp tūrǧanyna da tek atalǧan tabiǧi qūbylystar ǧana emes, adamzattyŋ özı kınälı ekenıne közımız anyq jetedı. Sondyqtan da avtor keltırgen ǧylymi derek közderıne taban tıreitın bolsaq, bügıngı adamzat endıgı jerde aman qalu üşın, joǧarydaǧydai apatty tabiǧi qūbylystardan emes, eŋ aldymen özınen-özı qorquy kerek ekendıgın bırden baiqaimyz. Demek, avtor aitpaqşy, bügıngı taŋdaǧy adamzattyŋ eŋ basty jauy – adamzattyŋ özı bolyp tūr. «HHI ǧasyrǧa arnalǧan 21 sabaq» atty üşınşı tuyndysynda avtor älem nazaryna mynadai zamanaui ritorikalyq sūraqtardy köldeneŋ tartady: Bügıngı älemde oryn alyp otyrǧan alapat daǧdarystar men olardyŋ joiqyn saldary adamzatty qaida aparyp tıreidı? Aqparattyq jäne biologiialyq tehnologiialar adam ömırınıŋ mänın qalai özgertıp jatyr? Bügıngı taŋdaǧy jalǧan aqparat epidemiiasymen qalai küresuge bolady? Adamzat kompiuterlık algoritmderdıŋ qūlyna ainalyp ketpes üşın endıgı jerde ne ısteuı kerek? Bügıngı taŋda töbeden tönıp tūrǧan alapat ekologiialyq apatty qalai auyzdyqtauǧa bolady? Ūltşyldyq äleumettık teŋsızdıktı eŋsere ala ma? Älemdegı jūmys küşınıŋ naryǧy bolaşaqta qandai küide bolady? Dın öz mänın saqtai ala ma? Jahandyq terrorizmmen qalai küresuge bolady? Jaŋa düniejüzılık soǧystyŋ boluy mümkın be? Endıgı jerde balalarymyzǧa qandai bılım bergenımız jön? Liberaldyq demokratiia bügıngı taŋda nelıkten daǧdarysqa ūşyrai bastady? Bolaşaqta myna örkeniet oşaqtarynyŋ älemdık basymdyqqa qaisysy ie bolady: Batys älemı me, Qytai ma, joq, älde İslam älemı me? Ärine, būl zamanaui sūraqtardyŋ jauabyn tabu jekelegen oqyrmanǧa ǧana emes, äkkı saiasatkerlerge de, älemdegı ülkendı-kışılı memleketterdıŋ bilık tūtqasyn ūstap otyrǧan köşbasşylarǧa da oŋaiǧa soqpaityny kümän tudyrmaidy. Öitkenı, olar – bügıngı taŋdaǧy küllı adamzat qauymdastyǧynyŋ aldynda tūrǧan eŋ kökeikestı syn-qaterler, sondyqtan da olardyŋ eŋ oŋtaily şeşımın tabu küllı älemnıŋ bas auruyna ainalyp otyr. Demek, Hararidıŋ: «kelesı ǧasyrda Jer betınde tırşılık etıp otyrǧan küllı adamzat qauymdastyǧy men özge tırşılık ielerınıŋ aman qaluy nemese olardyŋ mülde joiylyp ketuı joǧaryda atalǧan syn-qaterlerdıŋ qandai şeşım tabatynyna tıkelei bailanysty» degen pıkırınıŋ küllı adamzatqa baǧyttalyp otyrǧany da jaidan-jai emes. Öitkenı avtor būl mäselelerdıŋ bügıngı taŋda küllı älemdegı ärbır adam balasyn alaŋdatyp otyrǧanyn öte tereŋ tüisınedı. Sondyqtan da bolar, Harari älgı sūraqtardyŋ jauabyn bırden bere saluǧa tyryspaidy, kerısınşe, kürmeuı qiyn jahandyq tüitkılderdıŋ tüiınderın tarqatudy adamzat qoǧamdastyǧy men oqyrmandardyŋ özıne qaldyrady.

Demek, adamzat tarihynyŋ tamyrşysy deuge laiyq Iý.N.Hararidıŋ ǧylymi-tanymdyq şyǧarmalarynyŋ basty sipaty men közdegen müddesı – älı künge deiın qalyŋ ūiqyda jatqan adamzattyŋ sanasyn oiatyp, küllı älemge onyŋ eŋ qaterlı jolaiyryqta tūrǧanyn eskertu desek, artyq aitqandyq emes.

 Ädıl AHMETOV,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı