AmalBooks baspasynan taǧy da ekı kıtap jaryqqa şyqty. Būl erekşe eŋbekterdıŋ öz aitary bar. Baspagerdıŋ būl kıtaptardy ırıktegendegı paiymy qandai?
Baspanyŋ negızın saluşy Baqytjan Būqarbaidyŋ aituynşa tarihi tuyndylarǧa sūranys artyp keledı.
«Meloman» dükenı jyl saiyn Qazaqstandaǧy Top-50 kıtaptyŋ tızımın jariialaidy. Ötken jyly «Taza tarih» boiynşa şyqqan ekı kıtabymyz sol tızımge endı. Sondyqtan sūranys, qyzyǧuşylyq bar», - deidı ol.
Jaqynda atalǧan baǧyt boiynşa baspadan erlı-zaiypty aǧylşyn saiahatşylary Tomas, Liusi Atkinsondardyŋ «Sem let Kazahii» (Qazaq jerındegı 7 jyl) kıtaby jäne Mūhametjan Tynyşbaiūlynyŋ «Qazaq halqynyŋ tarihy» basylyp şyqty.
OSY JŪRT ALATAU ATKİNSONDY BILE ME EKEN?
1848-1855 jyldary qazaq dalasyna kelıp, jetı jyl ömır sürgen aǧylşyn saiahatşylary Şyǧys Qazaqstan, Lepsı, Joŋǧar Alatauy aimaqtarynda bolǧan. Küieuı de, äielı de körgen-bılgenderın estelık etıp jazyp, bölek-bölek eŋbek retınde qaldyrǧan. Olar tek Qazaqstandy emes, Sıbır aimaqtaryn da aralaǧan. AmalBooks baspasynyŋ negızın qalauşy Baqytjan Būqarbai «olardyŋ jazbalarynan qazaqqa qatysty tūstaryn alyp, jinaqqa qosyp şyǧardyq» deidı. Kıtap on toǧyzynşy ǧasyrdyŋ eluınşı jyldary qazaq dalasyn mekendegen adamdardyŋ tūrmys-tırşılıgı men közqarastarynan habar beredı.
Tomas Atkinson aqsaqaldar, sūltandar men ru basşylary auyldardyŋ ömırın qalai ūiymdastyrǧanyn egjei-tegjeilı sipattaǧan. Onyŋ jazbalarynan dästürlı ömır salty men orys äkımşılıgınıŋ yqpaly arasyndaǧy qaqtyǧystardy aŋǧaruǧa bolady. Al Liusi Atkinson sol kezeŋde zertteuşıler arasynda sirek qozǧalatyn qazaq qoǧamyndaǧy äielderdıŋ ornyna erekşe män bergen. Ol äielderdıŋ tūrmys-tırşılıktegı atqaratyn rölın, otbasy men şaruaşylyqtaǧy qyzmetın jan-jaqty sipattap jazǧan.
Erlı-zaiypty saiahatşylar Almaty oblysynyŋ Qapal auylynda jürgende ūldary düniege kelgen. Tuǧan jerıne orai oǧan Alatau-Tamşybūlaq dep at qoiǧan. Alatau-Tamşybūlaq Atkinson Gavaii AQŞ-qa qosylǧannan keiın sol aumaqtaǧy qoǧamdyq bılım beru departamentınıŋ jetekşısı qyzmetın atqarǧan. Bügınde Gavaiide «Alatau» esımı öte tanymal. 2016 jyly Almatyda Tomas pen Liusi Atkinsondardyŋ qazaq dalasyndaǧy tūrmysty sipattaǧan eŋbekterınıŋ tanystyrylymyna olardyŋ Ūlybritaniia men AQŞ-taǧy ūrpaqtary kelıp qatysqan. Olar Almaty men Astanaǧa jäne Alatau-Tamşybūlaq Atkinson düniege kelgen Qapal öŋırıne barǧan.
TEMIRJOLŞY EŊBEGI – TARİH BASTAUY
Kelesı jaryq körgen kıtap Alaş arysy, tarihşy, injener, Resei memlekettık dumasynyŋ deputaty, Türkıstan (Qoqan) avtonomisynyŋ alǧaşqy basşysy – Mūhametjan Tynyşbaiūlynyŋ eŋbegı. Būl 1925 jyly «Materialy k istorii kirgiz-kazakskogo naroda» atauymen Taşkentte orys tılınde jaryq körgen. Biyl atalmyş tuyndyǧa bır ǧasyr tolyp otyr.
«Jüz jyl ötse de qazaqşaǧa älı audarylmaǧanyn
1925 jyly şyqqan nūsqasynan audarylǧan kıtapqa qosymşa Mūhametjan Tynyşbaiūlynyŋ bırneşe maqalalary qosylyp basylǧan. Avtor qazaq halqynyŋ qalyptasuyna qatysty tyŋ derekterdı özıne deiıngı ǧalymdarǧa sılteme jasai otyryp jazǧan. Mäselen, qazaqtyŋ rulary jaily jazǧanda Plano Karpini men Rubruktyŋ, Bartoldtyŋ, İran tarihşysy Raşid-ad-Dinnıŋ, moŋǧol tarihşysy Sanan-Sesennıŋ eŋbekterıne süiengen. Nätijesınde üş jüzge bölıngen rulardyŋ paida bolu tarihynan bastap Qazaq handyǧynyŋ qūryluyna deiın tolyq ärı naqty däleldermen baiandaǧan. Sonymen qatar, är rudyŋ ūrany men taŋbasy keste türınde berılgen.
Būl eŋbekte Kerei men Jänıbekten bölek, Esım, Jäŋgır, Täuke handardyŋ da esımı atalyp, bilık etken jyldaryndaǧy erlıkterı jazylǧan. Äbılqaiyr han tūsyndaǧy qazaq jerınıŋ Resei qūramyna qosyluy jaily da kıtapta söz qozǧalǧan.
«Qazaq halqynyŋ tarihy» kıtabyna Mūhametjan Tynyşbaiūlynyŋ 1927 jyly jazylǧan «Aqtaban şūbyryndy» maqalasy jäne 1926 jyly Qazaqstandy zertteu qoǧamynyŋ tarih seksiiasynda jasalǧan «Köksudyŋ qirandylary jäne Qoilyq qalasy» baiandamasy engızılgen. Sondai-aq, «Krasnorechensk qirandylary jäne Balasaǧūn qalasy» atty maqalasy da qosa basylǧan.
Baspager «Taza tarih» seriiasy aiasyndaǧy kıtaptardy şyǧaru kezınde alǧaşqy derekközdermen jūmys ıstegen maŋyzdy ekenın alǧa tartty. Onyŋ aituynşa, kıtapty şyǧarar aldynda Mūhametjan Tynyşbaevqa qatysty tūŋǧyş dissertasiia jazǧan ǧalym Gülbanu Jügenbaevanyŋ aqyl-keŋesıne jügıngen.
«Mūhametjan Tynyşbaiūlynyŋ eŋbegın qazaq tılıne audaryp, tolyqqandy äzırlegennen keiın Gülbanu hanym süzgıden ötkızıp şyqty. Bız tarihşynyŋ maqūldauynan keiın ǧana kıtapty baspaǧa berdık. Sonymen qatar baspagerden arhivtegı tarihi derektermen jūmys ısteu prosesı jaiynda sūrastyrdyq» - dedı Baqytjan Būqarbai.
Öz mamandyǧy temır jol injenerı Mūhametjan Tynyşbaev 1905 jyly Sankt-Peterburgtegı I Aleksandr atyndaǧy jol qatynasy injenerlerı İmperatorlyq institutyn bıtırgen. Onyŋ dipllomdyq jūmysynyŋ taqyryby Türksıb temırjoly bolǧan. Keiın 1927-30 jyldary osy temırjol jelısı qūrylysyn Mūhametjan Tynyşbaevtyŋ özı jürgızedı. Temır jol qūrylysy aiaqtalǧannan keiın sovet bilıgı Tynyşbaevty Voronejge jer audarǧany belgılı. Alaşorda ükımetınıŋ müşesı, saiasi qairatker, tarihşy-ǧalym, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş temırjol injenerı, Türksıb temırjolyn salǧan aituly maman Mūhamedjan Tynyşbaev 1937 jyly repressiia qūrbany boldy.
AmalBooks baspasy non-fikşn, ıskerlık ädebiet jäne tarih baǧyttary boiynşa kıtap şyǧarady. 2021 jyldan berı «Taza tarih» seriiasynyŋ aiasynda tarihqa qatysty tyŋ derekterdı ūsynyp keledı.
