Jäŋgır han turaly körkem film tüsırgelı jatyr eken. Sol jaily oi örbıtken Ashat Qasenǧali ınımız Jäŋgırdı bızdıŋ tolyqqandy bılmeimızdı aitypty. Sosyn feizbuktegı dosymyz Zein Omar bızdı belgılep, pıkır bıldıruımızdı sūraǧan eken.
Şynynda da, Jäŋgırdı bızdıŋ tolyqqandy bılmeitınımız ras. Sonyŋ ışınde Jäŋgırdıŋ köleŋkelı jaqtaryn öte az bılemız der edım.
Qazaqstan täuelsızdık alǧan kezde tarihymyzdy qaita saralai bastadyq. Söitıp, öşkenımız janyp, ölgenımız tırılgendei boldy. Qanşama handarymyz ben batyrlarymyzdyŋ aty jaŋǧyrdy.
Solarmen bırge aǧymmen Jäŋgır han siiaqty jekelgen tūlǧalar asyra därıptelıp kettı.
İsatai men Mahambet bastaǧan köterlıstı tudyrǧan Jäŋgırdıŋ ozbyr saiasaty ǧoi. Jer mäselesı qai kezde de ötkır bolyp keledı. Äsırese, bükıl tırşılıgı tört tülıkke bailanǧan halyq üşın jerden airylu-ölımmen bırdei. Jer tarylǧan soŋ, maldan küi ketedı. Mūnyŋ soŋy ölımge aparady.
Jäŋgır, jaŋylmasam, ainalasyndaǧy aqsüiekter men törelerge 1510 jer aktısın bergen. Esesıne qara halyq zar ilep, jerınen airylǧan.
Jäŋgırdıŋ 50 myŋ ga jerge orman ekkenı turaly mif bır kezde Ziiabek Qabyldinov pen Qaiypbaeva jazǧan 8-synyptyŋ Qazaqstan tarihyna endı. Al, Batys Qazaqstan ensiklopediiasyndaǧy derekter basqaşa aitady. Ordada orman şaruaşylyǧy 1890 jyldardyŋ şamasynda qūrylǧan. Jäŋgır ekken aǧaşqa kelsek, bar bolǧany 1-2 gektar jer ǧoi. 50 myŋ gektar jerge aǧaş egu-bügıngı künnıŋ özınde oŋai ıs emes. "Jasyl el" dep jalaulatyp otyrǧyzǧan taldarymyz endıgı orman bolatyn kezı boldy. Qaida orman? Aǧaşty ekken soŋ, baptau kerek. Sol zamanda 50000 (!) gektar aǧaş egıle me?
Bökei handyǧynda jer mäselesı HIH ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynyŋ özınde ötkırlene bastaǧan. Jäŋgır han bola sala, halyqqa jaudai tigen ǧoi. Sodan mäsele uşyǧa kele, 1828 jyly Peterburgten senator Fedor Engel kelgen. Bıraq jer mäselesın tekseruge kelgen atalǧan şeneunıktı Jäŋgır jauyrdy jaba toqyp, şyǧaryp salǧan. Senator Engel sol kezde Jäŋgırge han stavkasynyŋ qasyna aǧaş egu turaly aitqan eken. Sodan keiın Orynbordan tal aldyryp, 1-2 gektar jerge ektırgen ǧoi.
Bügıngılerdıŋ aspandata aityp jürgenı sol ǧoi.
"Bökei Ordasyna 200 jyl" degen 5 kıtap şyqty. Būl kıtaptarda Jäŋgırdıŋ ordasynda bolǧan saiahatşylardyŋ jazbalary toptastyrylǧan. Sonda Astrahannan kelgen orys ofiserı ainaladaǧy ormanǧa taŋ qalypty. Sosyn özınen būryn kelıp qyzmet atqaryp jatyrǧandardan sūraidy.
"Bız kelgende de ormandy körıp, tamsandyq. Bılgelı jergılıktı ülken kısılerden sūradyq. Qart qazaqtar özderı es bılgen kezde, ainala nu aǧaş ekenın aitty". Mıne, būrynnan qyzmet atqaryp jatqan äskeri kısınıŋ bırı joǧarydaǧydai jauap berıptı.
1926 jyldan bastap, KSRO ǦA-nyŋ keşendı ekspedisiiasy Qazaqstannyŋ topyraq qūramyn, ösımdıkter älemın de zerttegen. Sol ǧalymdar Orda ormany turaly erteden bar oazis degen qorytyndyǧa kelgenın İsatai Taimanūly bastaǧan köterlıs tarihynyŋ bıregei zertteuşısı, prfessor İsatai Kenjaliev jazyp kettı.
Jäŋgırdıŋ mektebıne kelsek, 1841 jyly 25 jeltoqsanda I Nikolai patşanyŋ taqqa otyrǧan künınıŋ qūrmetıne aşylǧan ǧoi. Jäŋgır aşqan mekteptıŋ esıgı qara qazaqtyŋ balalaryna jabuly boldy. Mekteptıŋ jarǧysynda ükımetke eŋbegı sıŋgen adamdardyŋ balasy ǧana oqityny basa jazylǧan.
Jäŋgırdıŋ stavka salǧan ras. Bıraq sol stavkany salyp jatyrǧan kezde ainaladaǧy ormannyŋ qatty zardap şekkenın orys ofiserlerı jazyp ketıptı. Jäŋgırdıŋ dastarhanynda araq-şaraptyŋ tür-türı samsap tūratynyn, bıraq özı ışpegenın de üiınde bolǧandar jazǧan.
Jäŋgır ötkızgen bır toi turaly derekter bızge jetken. Toiǧa soiylǧan mal men şaşylǧan aqşanyŋ esebı joq. Belgılı zertteuşı Berqaiyr Amanşin han ölgende artynda qalǧan mal-mülıktıŋ esebın aitady. Sonyŋ ışınde ne joq deisız. Tıptı, Fransiiadan arnaiy aldyrǧan elektr stansiiasy da bar. Fatima totaştyŋ kiımderını özı myŋdaǧan-myŋdaǧan som tūrypty.
Jäŋgır endı sol bailyqtyŋ bärıne qaidan ie bolyp jür? Äbış Kekılbaev Bökei sūltan Jaiyqtyŋ arǧy betıne ötkende aldynda bırer üiır jylqysy men azdaǧan ūsaq maly bolǧanyn jazady. Jäŋgır az ǧana jylda halyqtyŋ qanyn sülıktei soryp, baiyǧan. Şahmatov, Riazanov siiaqty tarihşylar Jäŋgırdıŋ halyqqa 20-nyŋ (!) şamasynda salyq salǧanyn jazypty. Salyqtyŋ ışınde kiız de bar, jün de bar, qazy da bar...
Jäŋgırdıŋ jerı bırneşe myŋ gektarǧa jetken. Sonşama jer nege kerek dersız. Han sonyŋ bärıne egın egıp, mal jaimaǧan. Jer rentasynan köl kösır aqşa alyp otyrǧan.
Qorytyp aitqanda, Jäŋgırdıŋ bügıngı jebır, latifundist, merakantilist, sibarist sanovnikterden eş jerı artyq emes. Jäŋgır stavkany da, mekteptı de, meşıttı de qaraqan basynyŋ qamy, özınıŋ sän-saltanaty üşın saldy. Al, özı jäne ainalasy qara halyqtan tüsken alym-salyqqa şalqyp ömır sürdı.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
