سەرىك زياتوۆ: ءبىز جاڭگىردى تولىققاندى بىلمەيمىز

5570
Adyrna.kz Telegram

جاڭگىر حان تۋرالى كوركەم فيلم تۇسىرگەلى جاتىر ەكەن. سول جايلى وي وربىتكەن اسحات قاسەنعالي ءىنىمىز جاڭگىردى ءبىزدىڭ تولىققاندى بىلمەيمىزدى ايتىپتى. سوسىن فەيزبۋكتەگى دوسىمىز Zein Omar ءبىزدى بەلگىلەپ، پىكىر ءبىلدىرۋىمىزدى سۇراعان ەكەن.

شىنىندا دا، جاڭگىردى ءبىزدىڭ تولىققاندى بىلمەيتىنىمىز راس. سونىڭ ىشىندە جاڭگىردىڭ كولەڭكەلى جاقتارىن وتە از بىلەمىز دەر ەدىم.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە تاريحىمىزدى قايتا سارالاي باستادىق. ءسويتىپ، وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي بولدى. قانشاما حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ اتى جاڭعىردى.
سولارمەن بىرگە اعىممەن جاڭگىر حان سياقتى جەكەلگەن تۇلعالار اسىرا دارىپتەلىپ كەتتى.

يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرلىستى تۋدىرعان جاڭگىردىڭ وزبىر ساياساتى عوي. جەر ماسەلەسى قاي كەزدە دە وتكىر بولىپ كەلەدى. اسىرەسە، بۇكىل تىرشىلىگى ءتورت تۇلىككە بايلانعان حالىق ءۇشىن جەردەن ايرىلۋ-ولىممەن بىردەي. جەر تارىلعان سوڭ، مالدان كۇي كەتەدى. مۇنىڭ سوڭى ولىمگە اپارادى.

جاڭگىر، جاڭىلماسام، اينالاسىنداعى اقسۇيەكتەر مەن تورەلەرگە 1510 جەر اكتىسىن بەرگەن. ەسەسىنە قارا حالىق زار يلەپ، جەرىنەن ايرىلعان.

جاڭگىردىڭ 50 مىڭ گا جەرگە ورمان ەككەنى تۋرالى ميف ءبىر كەزدە زيابەك قابىلدينوۆ پەن قايىپباەۆا جازعان 8-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىنا ەندى. ال، باتىس قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىنداعى دەرەكتەر باسقاشا ايتادى. وردادا ورمان شارۋاشىلىعى 1890 جىلداردىڭ شاماسىندا قۇرىلعان. جاڭگىر ەككەن اعاشقا كەلسەك، بار بولعانى 1-2 گەكتار جەر عوي. 50 مىڭ گەكتار جەرگە اعاش ەگۋ-بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە وڭاي ءىس ەمەس. "جاسىل ەل" دەپ جالاۋلاتىپ وتىرعىزعان تالدارىمىز ەندىگى ورمان بولاتىن كەزى بولدى. قايدا ورمان؟ اعاشتى ەككەن سوڭ، باپتاۋ كەرەك. سول زاماندا 50000 (!) گەكتار اعاش ەگىلە مە؟

بوكەي حاندىعىندا جەر ماسەلەسى ءحىح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ وزىندە وتكىرلەنە باستاعان. جاڭگىر حان بولا سالا، حالىققا جاۋداي تيگەن عوي. سودان ماسەلە ۋشىعا كەلە، 1828 جىلى پەتەربۋرگتەن سەناتور فەدور ەنگەل كەلگەن. بىراق جەر ماسەلەسىن تەكسەرۋگە كەلگەن اتالعان شەنەۋنىكتى جاڭگىر جاۋىردى جابا توقىپ، شىعارىپ سالعان. سەناتور ەنگەل سول كەزدە جاڭگىرگە حان ستاۆكاسىنىڭ قاسىنا اعاش ەگۋ تۋرالى ايتقان ەكەن. سودان كەيىن ورىنبوردان تال الدىرىپ، 1-2 گەكتار جەرگە ەكتىرگەن عوي.
بۇگىنگىلەردىڭ اسپانداتا ايتىپ جۇرگەنى سول عوي.

"بوكەي ورداسىنا 200 جىل" دەگەن 5 كىتاپ شىقتى. بۇل كىتاپتاردا جاڭگىردىڭ ورداسىندا بولعان ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى توپتاستىرىلعان. سوندا استراحاننان كەلگەن ورىس وفيتسەرى اينالاداعى ورمانعا تاڭ قالىپتى. سوسىن وزىنەن بۇرىن كەلىپ قىزمەت اتقارىپ جاتىرعانداردان سۇرايدى.

ء"بىز كەلگەندە دە ورماندى كورىپ، تامساندىق. بىلگەلى جەرگىلىكتى ۇلكەن كىسىلەردەن سۇرادىق. قارت قازاقتار وزدەرى ەس بىلگەن كەزدە، اينالا نۋ اعاش ەكەنىن ايتتى". مىنە، بۇرىننان قىزمەت اتقارىپ جاتقان اسكەري كىسىنىڭ ءبىرى جوعارىداعىداي جاۋاپ بەرىپتى.

1926 جىلدان باستاپ، كسرو عا-نىڭ كەشەندى ەكسپەديتسياسى قازاقستاننىڭ توپىراق قۇرامىن، وسىمدىكتەر الەمىن دە زەرتتەگەن. سول عالىمدار وردا ورمانى تۋرالى ەرتەدەن بار وازيس دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن يساتاي تايمانۇلى باستاعان كوتەرلىس تاريحىنىڭ بىرەگەي زەرتتەۋشىسى، پرفەسسور يساتاي كەنجاليەۆ جازىپ كەتتى.
جاڭگىردىڭ مەكتەبىنە كەلسەك، 1841 جىلى 25 جەلتوقساندا ءى نيكولاي پاتشانىڭ تاققا وتىرعان كۇنىنىڭ قۇرمەتىنە اشىلعان عوي. جاڭگىر اشقان مەكتەپتىڭ ەسىگى قارا قازاقتىڭ بالالارىنا جابۋلى بولدى. مەكتەپتىڭ جارعىسىندا ۇكىمەتكە ەڭبەگى سىڭگەن ادامداردىڭ بالاسى عانا وقيتىنى باسا جازىلعان.

جاڭگىردىڭ ستاۆكا سالعان راس. بىراق سول ستاۆكانى سالىپ جاتىرعان كەزدە اينالاداعى ورماننىڭ قاتتى زارداپ شەككەنىن ورىس وفيتسەرلەرى جازىپ كەتىپتى. جاڭگىردىڭ داستارحانىندا اراق-شاراپتىڭ ءتۇر-ءتۇرى سامساپ تۇراتىنىن، بىراق ءوزى ىشپەگەنىن دە ۇيىندە بولعاندار جازعان.
جاڭگىر وتكىزگەن ءبىر توي تۋرالى دەرەكتەر بىزگە جەتكەن. تويعا سويىلعان مال مەن شاشىلعان اقشانىڭ ەسەبى جوق. بەلگىلى زەرتتەۋشى بەرقايىر امانشين حان ولگەندە ارتىندا قالعان مال-مۇلىكتىڭ ەسەبىن ايتادى. سونىڭ ىشىندە نە جوق دەيسىز. ءتىپتى، فرانتسيادان ارنايى الدىرعان ەلەكتر ستانتسياسى دا بار. فاتيما توتاشتىڭ كيىمدەرىنى ءوزى مىڭداعان-مىڭداعان سوم تۇرىپتى.

جاڭگىر ەندى سول بايلىقتىڭ بارىنە قايدان يە بولىپ ءجۇر؟ ءابىش كەكىلباەۆ بوكەي سۇلتان جايىقتىڭ ارعى بەتىنە وتكەندە الدىندا بىرەر ءۇيىر جىلقىسى مەن ازداعان ۇساق مالى بولعانىن جازادى. جاڭگىر از عانا جىلدا حالىقتىڭ قانىن سۇلىكتەي سورىپ، بايىعان. شاحماتوۆ، ريازانوۆ سياقتى تاريحشىلار جاڭگىردىڭ حالىققا 20-نىڭ (!) شاماسىندا سالىق سالعانىن جازىپتى. سالىقتىڭ ىشىندە كيىز دە بار، ءجۇن دە بار، قازى دا بار...
جاڭگىردىڭ جەرى بىرنەشە مىڭ گەكتارعا جەتكەن. سونشاما جەر نەگە كەرەك دەرسىز. حان سونىڭ بارىنە ەگىن ەگىپ، مال جايماعان. جەر رەنتاسىنان كول كوسىر اقشا الىپ وتىرعان.

قورىتىپ ايتقاندا، جاڭگىردىڭ بۇگىنگى جەبىر، لاتيفۋنديست، مەراكانتيليست، سيباريست سانوۆنيكتەردەن ەش جەرى ارتىق ەمەس. جاڭگىر ستاۆكانى دا، مەكتەپتى دە، مەشىتتى دە قاراقان باسىنىڭ قامى، ءوزىنىڭ ءسان-سالتاناتى ءۇشىن سالدى. ال، ءوزى جانە اينالاسى قارا حالىقتان تۇسكەن الىم-سالىققا شالقىپ ءومىر ءسۇردى.

 

"ادىرنا" ۇلتتىق  پورتالى

پىكىرلەر