Prezident Qasym-Jomart Toqaev «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasynda «Bılıktı mamandar jüielı zertteumen ainalysyp, soǧan säikes aşarşylyq mäselesıne memleket tarapynan baǧa berılgenı jön» dep atap körsetkenı belgılı. Alaida qazır aşarşylyq jaily aşyq äŋgıme aitylyp, mäselenıŋ anyq-qanyǧyna naqty baǧa berılıp jatyr ma?
Mysaly, bügın Senat töraǧasy Mäulen Äşımbaev aşarşylyqqa bailanysty ötken jiynda «Aştyqty belgılı bır ūltqa qarata jasalǧan qylmys dep aituǧa kelmeitın şyǧar. Būl– eŋ aldymen, sol kezdegı bilık jüiesınıŋ qate saiasatynyŋ auyr saldary. Sondyqtan, aşarşylyqty tek qazaq halqynyŋ ǧana basyna tüsken näubet emes, barşa adamzattyŋ alapat gumanitarlyq qasıretı dep aituǧa bolady. Sol sebeptı, būl taqyrypty saiasilandyrmai, eŋ aldymen, oǧan ǧylymi tūrǧydan qaraǧanymyz abzal,-dedı.
Alaida Senat töraǧasynyŋ būl pıkırı äleumetttık jelıde qarsylyq tudyrdy. Bırqatar jurnalister men ǧalymdar Mäulen Äşımbaevtyŋ pıkırımen müldem kelıspeitının aitty. Al Senat töraǧasy sözınıŋ astarynda ne jatyr? Bızdıŋ bilık aşarşylyq taqyrybynyŋ saiasilanuynan nege qorqady? Bız osyǧan bailanysty äleumettık jelıde jariialanǧan pıkırlerdı sol küiınde beruge tyrystyq. Pıkırlerdıŋ qaisysy dūrys, qaisysy būrys? Endeşe, bärın elekten ötkızıp, özıŋız tarazylaŋyz.
Mūhtar Taijan: Aşarşylyq - qazaq ūltyna arnaiy jasalǧan qastandyq
–Mäulen Äşımbaev zamandasym jaqsy jıgıt, al bıraq men onymen müldem kelıspeimın.Aşarşylyq - qazaq ūltyna arnaiy jasalǧan qastandyq, qoldan ūiymdastyrylǧan genosid dep bılem. Holokost, golodomor sekıldı.
Eger bızdıŋ buynymyz 20-ǧasyrdaǧy ūlttyŋ ūly qasıretıne resmi baǧasyn beruge batyldyǧy jetpeitın bolsa, onda milliondaǧan qūrban bolǧan äruaqtarymyzdy aldyq ta satyp jıberdık dep aituǧa bolady.
Öz basym 1920-1930-jyldary naqaqtan naqaq qaza tapqan äruaqtardy eşqaşan satpaimyn jäne ūmytpaimyn. Jäne de bilıkte otyrǧan zamandastarymdy da soǧan şaqyramyn.
Aşarşylyq –ol sözsız qazaq ūltyna qarsy ädeiıjasalǧan qastandyq jäne naǧyz genosid. Mūny bız naqty aituǧa mındettımız.
Serık Joldasbai: Aşarşylyq taqyryby halyqty aldarqatu üşın kerek
–Osydan 3-4 jyl būryn «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ Astanadaǧy redaksiiasynda bır jiyn öttı. Sonda Myrzatai Joldasbekov «Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda halyq tym saiasilanyp kettı. Halyqtyŋ köŋıl küiın aulau üşın toi-duman ötkızudı jiılettık» dep aitqany esımde qalypty.
Osy sözden keiın maǧan «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynan bastap, äl Farabidıŋ - 1150, Abai Qūnanbaiūlynyŋ -175 jyldyǧy sekıldı ıs-şaralar halyqty aldarqatu üşın ūiymdastyrylatyn sekıldı. Endı bilık halyqty aldarqatu üşın aşarşylyqty bıraz uaqyt alaulatyp, jalaulatady. Bıraq eşqaşan bas jaqqa baryspaidy. Iаǧni, aşarşylyqty genosid dep däleldep, Kremlge qarsy saiasat jürgızbeidı. Öitkenı saiasi elita Putinnıŋ qoldap, quattauynyŋ arqasynda bilıkte tūr.
Mäulen Äşımbaevtyŋ «Aşarşylyqty saiasilandyrmaiyq» degenı sondyqtan. Biyl aşarşylyqty aityp halyqty aldarqata tūrady. Keler jyly taǧy bır erekşe bır «oqiǧany» oilap tabady.
Marat Buteev: Qazaq tılın aitsaŋ, ony da «saiasilandyrma» deidı
–Orys otarşylyǧy turaly jūmǧan auzyŋdy aşpa, estıp qoiady. Saiasilandyrma deidı;
Tyŋ igeru degen - şyn mänınde, qazaq jerınotarlau deseŋ, bilık şorşyp tüsedı. Saiasilandyrma deidı;
Memleket tılı - qazaq tılın aitsaŋ, ony da "saiasilandyrma" deidı;
Qazaq jerınde būryn müldem bolmaǧan, keŋes kezınde kommunistık-faşistık rejim qazaqty tūqyrtu üşın äkelgen kelımsek etnikalyq toptardan qūralǧan Qazaqstan Halqy Assambleiasy turaly jäne onyŋ qazaq elıne ziianyn taǧy aituǧa bolmaidy. Saiasilandyrma deidı;
Qazaqstannyŋ bailyǧy şetel oligarhtary men jergılıktı komprador bilık kesırınen tonalypjatyr deseŋ, sen jausyŋ. Saiasilandyrma deidı;
Qytaidyŋ boljamdy ekspansiiasy turaly aitu - körşını renjıtu... Saiasilandyrma deidı;
Būl - qazaq elındegı myŋdaǧan tüitkıldı mäselenıqaramau, ondai problema joq dep halyqtyilandyru maqsatynda ǧana özektı mäselenı"saiasilandyru" degen qitūrqylyqpen eldıŋ auzynaqaqpaq qoiyp, jaq aştyrmau.
Tıptı "saiasilandyrma" taqyrybyn oilaptauypty...
Ashat Qasenǧali: Aşarşylyqqa saiasi baǧany bızdıŋ buyn beredı
–Qoldan jasalǧan aşarşylyqqa saiasi baǧa berıledı. Aǧa buyn beruı mümkın, eger olar bere almasa onda bızdıŋ buyn beredı. Bızdıŋ qolymyzdan kelmese, onda bızdıŋ balalarymyz beredı. Qalai bolǧanda da tübı saiasi jäne tarihi ädıl baǧasyn alady. Halyqaralyq qauymdastyq pen älemjūrtşylyǧy Ukrainadaǧy golodomordy qalaibılse, bızdıŋ de qaiǧy-qasıretımızdı solai bıletınbolady. Mümkın pafos retınde estıletın şyǧar, bıraq men sol künnıŋ kelerıne senemın.
Bız būl sūmdyq qasıretke saiasi, tarihi ädılbaǧasyn beru arqyly qandai da bır ūltty, ūlystyjazǧyru, aiyptau üşın jasamaimyz. Öitkenıkeŋestık bilıktıŋ ziiany timegen ūlt, halyq, dınbolǧan emes. Saiasi-tarihi ädıl baǧa beru arqylysai-salada, tau men dalada süiegı şaşylyp, mürdesı tau bolyp üiılgen qazaqtyŋ jany jai tabu üşın jasalatyn dünie.
Talas Omarbek, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor: Bilık aşarşylyqqa saiasi sipat berse, jaǧdai uşyǧyp ketuı mümkın
–Bärın Keŋes Odaǧynan keiın de mūrager bolyp otyrǧan Resei tarihymen bailanystyramyz. Öitkenı, aşarşylyq bızde ǧana emes, Reseide, Soltüstık Kavkazda bolǧan. Onyŋ üstıne Ukraina tarihşylary da zerttep, Reseige kınä artyp, genosid dep baǧamdady. «Genosidke jauapty Mäskeu» dep aityp, halyqaralyq deŋgeide mäsele köterıldı. Bilık «aşarşylyqqa saiasi sipat berıp, oǧan Mäskeu kınälı» dep aitsa, jaǧdai uşyǧyp ketuı mümkın. Bızdıŋ bilık «saiasatqa jıbermeŋder, ǧylymi tūrǧyda zertteŋder» dep pärmen berıp otyr. Şyn mänınde, mūny Resei emes, Keŋes Odaǧynyŋ qate reformasy dep bılemız. Reforma kezınde qazaq halqynyŋ ūlttyq müddesı eskerılmegen. Şynynda da tarihşylar jan-jaqty zerttep aluy tiıs. Keiın memlekettık komissiia bır qorytyndy jasauy kerek. Ūzaq jūmys. Öitkenı bızde 30 jyl boiy aşarşylyq, 1929-1931 jyldardaǧy köterılıster men Alaşorda taqyrybynan qaşty. Sebebı bızge aldymen täuelsız memleket qūryp alu kerek boldy. Sol sebeptı köterılıstı, Alaşordanyŋ balamasy közqarasyn nasihattau bilıktegı şeneunıkterdıŋ keibırıne ūnamady. Jaŋa qūrylǧan Qazaqstan täuelsız, tūraqty memleket boluy, qalyptasuy kerek boldy dep tüsınemız. Menıŋşe bilıkte otyrǧandar jaltaqtap otyrǧan joq. Tek ǧylymi tūrǧyda jete zerttelmegen. Sondyqtan bilıktegı azamattar tarihty jaqsy bılmeidı, tarihşylar da tereŋ boilamaǧan. Qūjattar jabyq boldy, älı de qūpiia saqtalyp keledı. Zertteu kenjelep qalǧany ras. Qarjylandyru jūmysy aqsady. Ǧylymǧa qarjy bölınuı tiıs. Künı bügınge deiın aşarşylyq, 1929-1931 jyldar arasyndaǧy köterılıster taqyryby bırde bır ǧylymi joba bolmady. Ǧylymi dälel joq bolsa, bilıkten qalai talap etemız?!.
Erkın QALDAN, «Adyrna» ūlttyq portaly
