زامان اعىمىنا ساي ءار جىل سايىن كيبەركەڭىستىكتىڭ اۋقىمى قاناتىن كەڭگە جايۋدا دەسەك قاتە ايتقانىمىز ەمەس. ءار ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى كورسەتكىشى – كيبەرقالقانى. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتامىزدىڭ ءوزى شاپشاڭ ءارى ەلەۋسىز تۇردە كيبەركەڭىستىكتە بولىپ جاتقان وقيعالار جانە قۇبىلىستارمەن تىعىز بايلانىستى. ءبىز قاجەتتى زاتتاردى ءوزىمىز ەشقاشان بولماعان، كورمەگەن دۇكەندەردەن الساق, ءتىپتى، ولاردىڭ عيماراتتارىنىڭ بارى نە جوعى ءبىز ءۇشىن ءبارىبىر. ەش جەرگە اياقپەن بارماي-اق، قولىمىزداعى سمارتفون ارقىلى اقىسى تولەنگەن اۆيابيلەتكە يە بولامىز.
الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ارقاسىندا وزىمىزبەن پىكىرلەس جان تابۋ وڭاي شارۋاعا اينالدى. جالپى، كيبەركەڭىستىك ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە جاعىمدى ۇردىستەرمەن قاتار، ءتۇرلى تاۋەكەلدەر مەن قاۋىپتەردى دە الا كەلدى. قازىرگى تاڭدا كيبەركەڭىستىك ادامداردىڭ قاتىسۋىنسىز جۇزەگە اسۋى ءمۇمكىن ەمەس ءتۇرلى جاعىمسىز ارەكەتتەر جاسىرىنعان بالامالى الەمگە اينالدى. الەمدە قانداي دا دامۋبەن بىرگە ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەر دە قاتارلاسا جۇرەتىن بەلگىلى. ماسەلەن، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ العا باسۋىمەن قاتار وعان تونەتىن جاڭا قاۋىپتەردە شىقتى. مىسالى، حاككەرلىك شابۋىل. مۇنداي شابۋىلداردان الەمدىك ەكونوميكاعا جىل سايىن ميللياردتاعان شىعىن كەلەدى. ول از دەسەڭىز، ازاماتتاردىڭ جەكە باس دەرەكتەرى، قاراجاتتارى قولدى بولىپ جاتادى. بۇل قاۋىپ مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە قارجى سالاسىنداعى قاۋىپسىزدىگىنە دە الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى. كيبەركەڭىستىك پايدا بولعالى بەرى كوپتەگەن قىلمىستار جاڭاشا سەرپىن الىپ، ءبىر-ەكى ەمەس، جۇزدەگەن، مىڭداعان جاننىڭ جۇرەگىن جارالاپ، ومىرلەرىن قۇربان ەتۋدە. ول بۇرىنعىدان دا قاۋىپتىرەك بولا تۇسۋدە جانە ونى اشكەرەلەۋ قيىندىق تۋعىزۋدا.
كومپيۋتەر مونيتورى قىلمىسكەر ءۇشىن مىڭداعان شاقىرىمداردى، مەملەكەتتىك شەكارالار مەن ساعاتتىق بەلدەۋلەرى سەكىلدى كەدەرگىلەردى جوياتىن تەرەزەگە اينالدى.ايتىپ وتىرعان كيبەرقالقانىمىز عىلىمي تىلدە كيبەرششيت دەپ اتالادى.
كيبەرششيت – اقپارات قاۋىپسىزدىگى نەمەسە قيبەرقاۋىپسىزدىك دەگەن مانگن يە, ياعني ەلەكتروندى اقپاراتتىق رەسۋرستاردىڭ، ءارتۇرلى اقپارات جۇيەسىنىڭ جانە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ سىرتقى نەمەسە ىشكى قكيبەرقاۋىپتەردەن قورعايتىن قاۋىپسىزدىك. سول سەبەپتى كيبەرششيتتىڭ ماقساتى -كەز كەلگەن ەلەكتروندى اقپاراتتىڭ قاۋىپسىزدىكدىگىن ساقتاۋ. كيبەرقىلمىستىڭ ءوسۋى قازىرگى زاماننىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ وتىر. قازاقستاندا كيبەرششيت 2016 جىلى الەۋمەتتىك جەلىدە ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن ينتەرنەت ويىننىڭ پايدا بولۋىنان كەيىن قولعا الىنعاندىعى ءمالىم.
الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا ەنۋگە باعىتتالعان "قازاقستان-2050" ستراتەگياسى ەسكەرىلە وتىرىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك" جولداۋىنا سايكەس كيبەرقالقان تۇجىرىمى ازىرلەندى. تۇجىرىمداما مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ، مەملەكەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى اۆتوماتتاندىرۋ، "تسيفرلى" ەكونوميكانى دامىتۋ جانە ونەركاسىپتەگى وندىرىستىك پروتسەستەردى تەحنولوگيالىق جاڭعىرتۋ دامىتۋ جولدارى، اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق قىزمەتتەر كورسەتۋ اياسىن كەڭەيتۋ سالاسىنداعى جاعدايدى باعالاۋعا نەگىزدەلگەن. بۇعان دەيىن قازاقستاندا "ۇلتتىق اقپاراتتىق ينفراقۇرىلىمدى، اقپاراتتاندىرۋ پروتسەستەرىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ جانە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ" تۋرالى رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ زاڭى 1998 جىلى 31 جەلتوقسانىندا قابىلدانعان بولاتىن. ودان بەرى بۇل زاڭ ءۇش رەت رەداكتسيالاندى. ول جەردە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەر، "ەلەكتروندىق ۇكىمەت" تاقىرىبى بويىنشا ءتيىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. ودان كەيىن بارلىق نازار اقپاراتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە باعىتتالدى. وسى تۇستا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە توقتالا وتسەك. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك – مەملەكەتتىك اقپاراتتىق رەسۋرستاردىڭ، سونداي-اق اقپارات سالاسىندا جەكە ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى قورعالۋىنىڭ جاي-كۇيى. اقپاراتتى قورعاۋ – اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان شارالار كەشەنى. تاجىريبە جۇزىندە اقپاراتتى قورعاۋ دەپ دەرەكتەردى ەنگىزۋ، ساقتاۋ، وڭدەۋ جانە تاسىمالداۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن اقپارات پەن قورلاردىڭ تۇتاستىعىن، قول جەتكىزۋلىك وڭتايلىعىن جانە كەرەك بولسا جاسىرىندىلىعىن قولداۋدى تۇسىنەدى. سونىمەن، اقپاراتتى قورعاۋ – اقپاراتتىڭ سىرتقا كەتۋىنىڭ، ونى ۇرلاۋدىڭ، جوعالتۋدىڭ، رۇقساتسىز جويۋدىڭ، وزگەرتۋدىڭ، ماڭىزىنا تيمەي تۇرلەندىرۋدىڭ، رۇقساتسىز كوشىرمەسىن الۋدىڭ، بۇعاتتاۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەتىن شارالار كەشەنى. قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ كەزى قويىلاتىن شەكتەۋلەردى قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان ۇيىمداستىرۋشىلىق، باعدارلامالىق جانە تەحنيكالىق ادىستەر مەن قۇرالداردان تۇرادى.اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى ماقساتى — قۇپيا دەرەكتى ساقتاۋ. ەگەر قۇپيا دەرەك بوگدە بىرەۋگە ءمالىم بولسا، بىرنەشە قيىندىقتارعا تاپ بولۋىڭىز ىقتيمال. ولار: ەسەپشوتىڭىزدان اقشا ۇرلاۋ; بۇلتتا ساقتالاتىن قۇجاتتار سۋرەتىنە، حاتتارعا قول جەتكىزىپ، قاسكۇنەمنىڭ ءسىزدىڭ اتىڭىزعا نەسيە راسىمدەۋى; وتباسىڭىزدىڭ، دوستارىڭىزدىڭ الدىندا ۇياتقا قالدىرىپ، بەدەلىڭىزگە نۇقسات كەلتىرۋ; الەۋمەتتىك جەلىدەگى اككاۋنتتارىڭىز بۇعاتتالىپ، كىرە الماۋ; قاسكۇنەمنىڭ ءومىرىڭىزدى باقىلاپ، ءار باسقان قادامىڭىزدى اڭدۋى; قاسكۇنەمنىڭ جەكە مالىمەتىڭىزدى عالامتورعا سالام دەپ بوپسالاپ، اقشا تالاپ ەتۋى. بۇل جاعدايعا تاپ بولماس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەۋ؟ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا ۇسىنىمدارعا نازار اۋدارىڭىز:ءوزىڭىزدىڭ بارلىق باعدارلامالىق جاساقتاماڭىزعا – انتيۆيرۋستىق جانە انتيشپيوندىق باعدارلامالارعا، وپەراتسيالىق جۇيەلەرگە، ماتىندەردى وڭدەۋ باعدارلامالارىنا جانە باسقا باعدارلامالارعا ۇنەمى جاڭارتۋلار ورناتىڭىز;قولجەتىمدى بولعان كەزدە باعدارلامالىق جاساقتامانى اۆتوماتتى تۇردە جاڭارتۋ مۇمكىندىكتەرىن قوسىڭىز; پايدالانبايتىن باعدارلامالىق جاساقتامانى جويىڭىز; ارىپتەر، ساندار مەن بەلگىلەردىڭ تىركەسىمىن قامتيتىن كۇشتى قۇپيا سوزدەردى قولدانىڭىز; بارلىق سايتتاردا بىردەي قۇپيا سوزدەردى قولدانباڭىز;قۇپيا سوزدەردى جۇمىس ۇستەلىندە ەلەكتروندى تۇردە ساقتاماڭىز، جازىلعان قۇپيا سوزدەردى قوعامدىق ورىنداردا ساقتاماڭىز، قۇپيا سوزدەردى ءۇشىنشى تۇلعالارعا ايتپاڭىز; ەتسق كومپيۋتەردە ساقتالماۋى كەرەك; باعدارلامالىق جاساقتامانى تەك سەنەتىن سايتتارعا جۇكتەڭىز; ەلەكتروندىق پوشتا حابارلامالارىنداعى سىلتەمەلەرگە وتپەڭىز جانە تەگىن باعدارلامالىق جاساقتاما ۇسىنىلاتىن ۆەب-سايتتاردان، اسىرەسە، تەگىن انتيۆيرۋستىق باعدارلامالىق جاساقتامالاردان اۋلاق بولىڭىز; مۋزىكانى، ويىنداردى، بەينەلەردى جانە باسقالارىن “تەگىن” جۇكتەۋدەن ساق بولىڭىز. ولار جۇكتەۋدە زياندى باعدارلامانى قامتۋى مۇمكىن; بەيتانىس ادامداردان ەلەكتروندىق پوشتالار مەن كۇدىكتى تىركەمەلەردى اشپاڭىز.
ەگەر ءسىز حاتتى ماڭىزدى دەپ ويلاساڭىز، وندا جىبەرۋشىمەن تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، حاتتىڭ تاقىرىبىن جانە جىبەرۋدىڭ سەبەبىن ناقتىلاۋىڭىز كەرەك.ليتسەنزيالانعان ۆيرۋسقا قارسى باعدارلامالىق جاساقتامانى پايدالانىڭىز. كومپيۋتەرگە قوسىلعان كەزدە كەز-كەلگەن تاسىمالداۋشىنى ۆيرۋستارعا تەكسەرۋدى ۇمىتپاڭىز; اۆتوماتتى تەكسەرۋدى ورناتۋ ارقىلى كىرىس ەلەكتروندىق پوشتادان بارلىق فايلداردى ۆيرۋستارعا تەكسەرىڭىز; ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلۋدى ينتەرنەتكە قول جەتكىزۋدىڭ بىرىڭعاي ءشليۋزى ارقىلى عانا جۇرگىزۋ قاجەت; ءۇشىنشى تۇلعالارعا IP مەكەنجايىن جانە لوگين مەن پارول تىركەسىمىن ايتپاڭىز; پلاتفورمالاردا (Zoom, Webex Meetings, Team Link جانە ت. ب.) كوپشىلىك ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋدا جەكە كونفەرەنتسيا يدەنتيفيكاتورىن (PMI) پايدالانباۋعا تىرىسىڭىز. مىنە، وسى بىرنەشە نۇسقاۋلىقتاردى قاپەرىڭىزدە ۇستاساڭىز، ەشقانداي شابۋىلشى ءسىزدىڭ كيبەرقالقانىڭىزدى بۇزا المايدى. سايكەسىنشە، اقپارات قاۋىپسىزدىگى ساقتالىپ، جەكە تۇلعالىق قورعانىسىڭىز ارتادى.
