Zaman aǧymyna sai är jyl saiyn kiberkeŋıstıktıŋ auqymy qanatyn keŋge jaiuda desek qate aitqanymyz emes. Är eldıŋ ışkı-syrtqy saiasatynyŋ basty körsetkışı – kiberqalqany. Bızdıŋ ömır sürıp otyrǧan ortamyzdyŋ özı şapşaŋ ärı eleusız türde kiberkeŋıstıkte bolyp jatqan oqiǧalar jäne qūbylystarmen tyǧyz bailanysty. Bız qajettı zattardy özımız eşqaşan bolmaǧan, körmegen dükenderden alsaq, tıptı, olardyŋ ǧimarattarynyŋ bary ne joǧy bız üşın bärıbır. Eş jerge aiaqpen barmai-aq, qolymyzdaǧy smartfon arqyly aqysy tölengen aviabiletke ie bolamyz. Äleumettık jelılerdıŋ arqasynda özımızben pıkırles jan tabu oŋai şaruaǧa ainaldy. Jalpy, kiberkeŋıstık bızdıŋ ömırımızge jaǧymdy ürdıstermen qatar, türlı täuekelder men qauıpterdı de ala keldı. Qazırgı taŋda kiberkeŋıstık adamdardyŋ qatysuynsyz jüzege asuy mümkın emes türlı jaǧymsyz äreketter jasyrynǧan balamaly älemge ainaldy. Älemde qandai da damuben bırge türlı qauıp-qaterler de qatarlasa jüretın belgılı. Mäselen, aqparattyq tehnologiialardyŋ alǧa basuymen qatar oǧan tönetın jaŋa qauıpterde şyqty. Mysaly, hakkerlık şabuyl. Mūndai şabuyldardan älemdık ekonomikaǧa jyl saiyn milliardtaǧan şyǧyn keledı. Ol az deseŋız, azamattardyŋ jeke bas derekterı, qarajattary qoldy bolyp jatady. Būl qauıp memlekettıŋ aqparattyq tehnologiialyq, ekonomikalyq jäne qarjy salasyndaǧy qauıpsızdıgıne de alaŋdauşylyq tuǧyzady. Kiberkeŋıstık paida bolǧaly berı köptegen qylmystar jaŋaşa serpın alyp, bır-ekı emes, jüzdegen, myŋdaǧan jannyŋ jüregın jaralap, ömırlerın qūrban etude. Ol būrynǧydan da qauıptırek bola tüsude jäne ony äşkereleu qiyndyq tuǧyzuda. Kompiuter monitory qylmysker üşın myŋdaǧan şaqyrymdardy, memlekettık şekaralar men saǧattyq beldeulerı sekıldı kedergılerdı joiatyn terezege ainaldy.Aityp otyrǧan kiberqalqanymyz ǧylymi tılde kiberşit dep atalady.
Kiberşit – aqparat qauıpsızdıgı nemese qiberqauıpsızdık degen mängn ie, iaǧni elektrondy aqparattyq resurstardyŋ, ärtürlı aqparat jüiesınıŋ jäne aqparattyq-kommunikasiialyq infraqūrylymnyŋ syrtqy nemese ışkı qkiberqauıpterden qorǧaityn qauıpsızdık. Sol sebeptı kiberşittıŋ maqsaty -kez kelgen elektrondy aqparattyŋ qauıpsızdıkdıgın saqtau. Kiberqylmystyŋ ösuı qazırgı zamannyŋ özektı mäselesı bolyp otyr. Qazaqstanda kiberşit 2016 jyly äleumettık jelıde adam ömırıne qauıp töndıretın internet oiynnyŋ paida boluynan keiın qolǧa alynǧandyǧy mälım.
Älemnıŋ eŋ damyǧan 30 elınıŋ qataryna enuge baǧyttalǧan "Qazaqstan-2050" strategiiasy eskerıle otyryp, Qazaqstan prezidentınıŋ Qazaqstannyŋ üşınşı jaŋǧyruy: jahandyq bäsekege qabılettılık" joldauyna säikes kiberqalqan tūjyrymy äzırlendı. Tūjyrymdama memlekettık mekemelerdı aqparatpen qamtamasyz etu, memlekettık körsetıletın qyzmetterdı avtomattandyru, "sifrly" ekonomikany damytu jäne önerkäsıptegı öndırıstık prosesterdı tehnologiialyq jaŋǧyrtu damytu joldary, aqparattyq-kommunikasiialyq qyzmetter körsetu aiasyn keŋeitu salasyndaǧy jaǧdaidy baǧalauǧa negızdelgen. Būǧan deiın Qazaqstanda "ūlttyq aqparattyq infraqūrylymdy, aqparattandyru prosesterın qalyptastyru men damytu jäne aqparattyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu" turaly respublika ükımetınıŋ zaŋy 1998 jyly 31 jeltoqsanynda qabyldanǧan bolatyn. Odan berı būl zaŋ üş ret redaksiialandy. Ol jerde aqparattyq-kommunikasiialyq jelıler, "elektrondyq ükımet" taqyryby boiynşa tiıstı özgertuler engızıldı. Odan keiın barlyq nazar aqparattyŋ qauıpsızdıgıne baǧyttaldy. Osy tūsta aqparattyq qauıpsızdıkke toqtala ötsek. Aqparattyq qauıpsızdık – memlekettık aqparattyq resurstardyŋ, sondai-aq aqparat salasynda jeke adamnyŋ qüqyqtary men müddelerı qorǧaluynyŋ jai-küiı. Aqparatty qorǧau – aqparattyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etuge baǧyttalǧan şaralar keşenı. Täjıribe jüzınde aqparatty qorǧau dep derekterdı engızu, saqtau, öŋdeu jäne tasymaldau üşın qoldanylatyn aqparat pen qorlardyŋ tūtastyǧyn, qol jetkızulık oŋtailyǧyn jäne kerek bolsa jasyryndylyǧyn qoldaudy tüsınedı. Sonymen, aqparatty qorǧau – aqparattyŋ syrtqa ketuınıŋ, ony ūrlaudyŋ, joǧaltudyŋ, rūqsatsyz joiudyŋ, özgertudıŋ, maŋyzyna timei türlendırudıŋ, rūqsatsyz köşırmesın aludyŋ, būǧattaudyŋ aldyn alu üşın jürgızıletın şaralar keşenı. Qauıpsızdıktı qamtamasyz etu kezı qoiylatyn şekteulerdı qanaǧattandyruǧa baǧyttalǧan ūiymdastyruşylyq, baǧdarlamalyq jäne tehnikalyq ädıster men qūraldardan tūrady.Aqparattyq qauıpsızdıktıŋ basty maqsaty — qūpiia derektı saqtau. Eger qūpiia derek bögde bıreuge mälım bolsa, bırneşe qiyndyqtarǧa tap boluyŋyz yqtimal. Olar: esepşotyŋyzdan aqşa ūrlau; būltta saqtalatyn qūjattar suretıne, hattarǧa qol jetkızıp, qaskünemnıŋ sızdıŋ atyŋyzǧa nesie räsımdeuı; otbasyŋyzdyŋ, dostaryŋyzdyŋ aldynda ūiatqa qaldyryp, bedelıŋızge nūqsat keltıru; äleumettık jelıdegı akkaunttaryŋyz būǧattalyp, kıre almau; qaskünemnıŋ ömırıŋızdı baqylap, är basqan qadamyŋyzdy aŋduy; qaskünemnıŋ jeke mälımetıŋızdı ǧalamtorǧa salam dep bopsalap, aqşa talap etuı. Būl jaǧdaiǧa tap bolmas üşın ne ısteu kereu? Aqparattyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu boiynşa ūsynymdarǧa nazar audaryŋyz:özıŋızdıŋ barlyq baǧdarlamalyq jasaqtamaŋyzǧa – antivirustyq jäne antişpiondyq baǧdarlamalarǧa, operasiialyq jüielerge, mätınderdı öŋdeu baǧdarlamalaryna jäne basqa baǧdarlamalarǧa ünemı jaŋartular ornatyŋyz;qoljetımdı bolǧan kezde baǧdarlamalyq jasaqtamany avtomatty türde jaŋartu mümkındıkterın qosyŋyz; paidalanbaityn baǧdarlamalyq jasaqtamany joiyŋyz; ärıpter, sandar men belgılerdıŋ tırkesımın qamtityn küştı qūpiia sözderdı qoldanyŋyz; barlyq saittarda bırdei qūpiia sözderdı qoldanbaŋyz;qūpiia sözderdı jūmys üstelınde elektrondy türde saqtamaŋyz, jazylǧan qūpiia sözderdı qoǧamdyq oryndarda saqtamaŋyz, qūpiia sözderdı üşınşı tūlǧalarǧa aitpaŋyz; ESQ kompiuterde saqtalmauy kerek; baǧdarlamalyq jasaqtamany tek senetın saittarǧa jükteŋız; elektrondyq poşta habarlamalaryndaǧy sıltemelerge ötpeŋız jäne tegın baǧdarlamalyq jasaqtama ūsynylatyn veb-saittardan, äsırese, tegın antivirustyq baǧdarlamalyq jasaqtamalardan aulaq bolyŋyz; muzykany, oiyndardy, beinelerdı jäne basqalaryn “tegın” jükteuden saq bolyŋyz. Olar jükteude ziiandy baǧdarlamany qamtuy mümkın; beitanys adamdardan elektrondyq poştalar men küdıktı tırkemelerdı aşpaŋyz.
Eger sız hatty maŋyzdy dep oilasaŋyz, onda jıberuşımen telefon arqyly habarlasyp, hattyŋ taqyrybyn jäne jıberudıŋ sebebın naqtylauyŋyz kerek.Lisenziialanǧan virusqa qarsy baǧdarlamalyq jasaqtamany paidalanyŋyz. Kompiuterge qosylǧan kezde kez-kelgen tasymaldauşyny virustarǧa tekserudı ūmytpaŋyz; avtomatty tekserudı ornatu arqyly kırıs elektrondyq poştadan barlyq faildardy virustarǧa tekserıŋız; İnternet jelısıne qosyludy İnternetke qol jetkızudıŋ bıryŋǧai şliuzı arqyly ǧana jürgızu qajet; üşınşı tūlǧalarǧa IP mekenjaiyn jäne login men parol tırkesımın aitpaŋyz; platformalarda (Zoom, Webex Meetings, Team Link jäne t. b.) köpşılık ıs-şaralardy ūiymdastyruda jeke konferensiia identifikatoryn (PMI) paidalanbauǧa tyrysyŋyz. Mıne, osy bırneşe nūsqaulyqtardy qaperıŋızde ūstasaŋyz, eşqandai şabuylşy sızdıŋ kiberqalqanyŋyzdy būza almaidy. Säikesınşe, aqparat qauıpsızdıgı saqtalyp, jeke tūlǧalyq qorǧanysyŋyz artady.
