Zaman aǵymyna saı ár jyl saıyn kıberkeńistiktiń aýqymy qanatyn keńge jaıýda desek qate aıtqanymyz emes. Ár eldiń ishki-syrtqy saıasatynyń basty kórsetkishi – kıberqalqany. Bizdiń ómir súrip otyrǵan ortamyzdyń ózi shapshań ári eleýsiz túrde kıberkeńistikte bolyp jatqan oqıǵalar jáne qubylystarmen tyǵyz baılanysty. Biz qajetti zattardy ózimiz eshqashan bolmaǵan, kórmegen dúkenderden alsaq, tipti, olardyń ǵımarattarynyń bary ne joǵy biz úshin báribir. Esh jerge aıaqpen barmaı-aq, qolymyzdaǵy smartfon arqyly aqysy tólengen avıabıletke ıe bolamyz.
Áleýmettik jelilerdiń arqasynda ózimizben pikirles jan tabý ońaı sharýaǵa aınaldy. Jalpy, kıberkeńistik bizdiń ómirimizge jaǵymdy úrdistermen qatar, túrli táýekelder men qaýipterdi de ala keldi. Qazirgi tańda kıberkeńistik adamdardyń qatysýynsyz júzege asýy múmkin emes túrli jaǵymsyz áreketter jasyrynǵan balamaly álemge aınaldy. Álemde qandaı da damýben birge túrli qaýip-qaterler de qatarlasa júretin belgili. Máselen, aqparattyq tehnologııalardyń alǵa basýymen qatar oǵan tónetin jańa qaýipterde shyqty. Mysaly, hakkerlik shabýyl. Mundaı shabýyldardan álemdik ekonomıkaǵa jyl saıyn mıllıardtaǵan shyǵyn keledi. Ol az deseńiz, azamattardyń jeke bas derekteri, qarajattary qoldy bolyp jatady. Bul qaýip memlekettiń aqparattyq tehnologııalyq, ekonomıkalyq jáne qarjy salasyndaǵy qaýipsizdigine de alańdaýshylyq týǵyzady. Kıberkeńistik paıda bolǵaly beri kóptegen qylmystar jańasha serpin alyp, bir-eki emes, júzdegen, myńdaǵan jannyń júregin jaralap, ómirlerin qurban etýde. Ol burynǵydan da qaýiptirek bola túsýde jáne ony áshkereleý qıyndyq týǵyzýda.
Kompıýter monıtory qylmysker úshin myńdaǵan shaqyrymdardy, memlekettik shekaralar men saǵattyq beldeýleri sekildi kedergilerdi joıatyn terezege aınaldy.Aıtyp otyrǵan kıberqalqanymyz ǵylymı tilde kıberıt dep atalady.
Kıberıt – aqparat qaýipsizdigi nemese qıberqaýipsizdik degen mángn ıe, ıaǵnı elektrondy aqparattyq resýrstardyń, ártúrli aqparat júıesiniń jáne aqparattyq-kommýnıkaııalyq ınfraqurylymnyń syrtqy nemese ishki qkıberqaýipterden qorǵaıtyn qaýipsizdik. Sol sebepti kıberıttiń maqsaty -kez kelgen elektrondy aqparattyń qaýipsizdikdigin saqtaý. Kıberqylmystyń ósýi qazirgi zamannyń ózekti máselesi bolyp otyr. Qazaqstanda kıberıt 2016 jyly áleýmettik jelide adam ómirine qaýip tóndiretin ınternet oıynnyń paıda bolýynan keıin qolǵa alynǵandyǵy málim.
Álemniń eń damyǵan 30 eliniń qataryna enýge baǵyttalǵan "Qazaqstan-2050" strategııasy eskerile otyryp, Qazaqstan prezıdentiniń Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy: jahandyq básekege qabilettilik" joldaýyna sáıkes kıberqalqan tujyrymy ázirlendi. Tujyrymdama memlekettik mekemelerdi aqparatpen qamtamasyz etý, memlekettik kórsetiletin qyzmetterdi avtomattandyrý, "ıfrly" ekonomıkany damytý jáne ónerkásiptegi óndiristik proesterdi tehnologııalyq jańǵyrtý damytý joldary, aqparattyq-kommýnıkaııalyq qyzmetter kórsetý aıasyn keńeıtý salasyndaǵy jaǵdaıdy baǵalaýǵa negizdelgen. Buǵan deıin Qazaqstanda "ulttyq aqparattyq ınfraqurylymdy, aqparattandyrý proesterin qalyptastyrý men damytý jáne aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý" týraly respýblıka úkimetiniń zańy 1998 jyly 31 jeltoqsanynda qabyldanǵan bolatyn. Odan beri bul zań úsh ret redakııalandy. Ol jerde aqparattyq-kommýnıkaııalyq jeliler, "elektrondyq úkimet" taqyryby boıynsha tıisti ózgertýler engizildi. Odan keıin barlyq nazar aqparattyń qaýipsizdigine baǵyttaldy. Osy tusta aqparattyq qaýipsizdikke toqtala ótsek. Aqparattyq qaýipsizdik – memlekettik aqparattyq resýrstardyń, sondaı-aq aqparat salasynda jeke adamnyń qúqyqtary men múddeleri qorǵalýynyń jaı-kúıi. Aqparatty qorǵaý – aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan sharalar kesheni. Tájirıbe júzinde aqparatty qorǵaý dep derekterdi engizý, saqtaý, óńdeý jáne tasymaldaý úshin qoldanylatyn aqparat pen qorlardyń tutastyǵyn, qol jetkizýlik ońtaılyǵyn jáne kerek bolsa jasyryndylyǵyn qoldaýdy túsinedi. Sonymen, aqparatty qorǵaý – aqparattyń syrtqa ketýiniń, ony urlaýdyń, joǵaltýdyń, ruqsatsyz joıýdyń, ózgertýdiń, mańyzyna tımeı túrlendirýdiń, ruqsatsyz kóshirmesin alýdyń, buǵattaýdyń aldyn alý úshin júrgiziletin sharalar kesheni. Qaýipsizdikti qamtamasyz etý kezi qoıylatyn shekteýlerdi qanaǵattandyrýǵa baǵyttalǵan uıymdastyrýshylyq, baǵdarlamalyq jáne tehnıkalyq ádister men quraldardan turady.Aqparattyq qaýipsizdiktiń basty maqsaty — qupııa derekti saqtaý. Eger qupııa derek bógde bireýge málim bolsa, birneshe qıyndyqtarǵa tap bolýyńyz yqtımal. Olar: esepshotyńyzdan aqsha urlaý; bultta saqtalatyn qujattar sýretine, hattarǵa qol jetkizip, qaskúnemniń sizdiń atyńyzǵa nesıe rásimdeýi; otbasyńyzdyń, dostaryńyzdyń aldynda uıatqa qaldyryp, bedelińizge nuqsat keltirý; áleýmettik jelidegi akkaýnttaryńyz buǵattalyp, kire almaý; qaskúnemniń ómirińizdi baqylap, ár basqan qadamyńyzdy ańdýy; qaskúnemniń jeke málimetińizdi ǵalamtorǵa salam dep bopsalap, aqsha talap etýi. Bul jaǵdaıǵa tap bolmas úshin ne isteý kereý? Aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý boıynsha usynymdarǵa nazar aýdaryńyz:ózińizdiń barlyq baǵdarlamalyq jasaqtamańyzǵa – antıvırýstyq jáne antıshpıondyq baǵdarlamalarǵa, operaııalyq júıelerge, mátinderdi óńdeý baǵdarlamalaryna jáne basqa baǵdarlamalarǵa únemi jańartýlar ornatyńyz;qoljetimdi bolǵan kezde baǵdarlamalyq jasaqtamany avtomatty túrde jańartý múmkindikterin qosyńyz; paıdalanbaıtyn baǵdarlamalyq jasaqtamany joıyńyz; áripter, sandar men belgilerdiń tirkesimin qamtıtyn kúshti qupııa sózderdi qoldanyńyz; barlyq saıttarda birdeı qupııa sózderdi qoldanbańyz;qupııa sózderdi jumys ústelinde elektrondy túrde saqtamańyz, jazylǵan qupııa sózderdi qoǵamdyq oryndarda saqtamańyz, qupııa sózderdi úshinshi tulǵalarǵa aıtpańyz; EQ kompıýterde saqtalmaýy kerek; baǵdarlamalyq jasaqtamany tek senetin saıttarǵa júkteńiz; elektrondyq poshta habarlamalaryndaǵy siltemelerge ótpeńiz jáne tegin baǵdarlamalyq jasaqtama usynylatyn veb-saıttardan, ásirese, tegin antıvırýstyq baǵdarlamalyq jasaqtamalardan aýlaq bolyńyz; mýzykany, oıyndardy, beınelerdi jáne basqalaryn “tegin” júkteýden saq bolyńyz. Olar júkteýde zııandy baǵdarlamany qamtýy múmkin; beıtanys adamdardan elektrondyq poshtalar men kúdikti tirkemelerdi ashpańyz.
Eger siz hatty mańyzdy dep oılasańyz, onda jiberýshimen telefon arqyly habarlasyp, hattyń taqyrybyn jáne jiberýdiń sebebin naqtylaýyńyz kerek.Lıenzııalanǵan vırýsqa qarsy baǵdarlamalyq jasaqtamany paıdalanyńyz. Kompıýterge qosylǵan kezde kez-kelgen tasymaldaýshyny vırýstarǵa tekserýdi umytpańyz; avtomatty tekserýdi ornatý arqyly kiris elektrondyq poshtadan barlyq faıldardy vırýstarǵa tekserińiz; Internet jelisine qosylýdy Internetke qol jetkizýdiń biryńǵaı shlıýzi arqyly ǵana júrgizý qajet; úshinshi tulǵalarǵa IP mekenjaıyn jáne logın men parol tirkesimin aıtpańyz; platformalarda (Zoom, Webex Meetings, Team Link jáne t. b.) kópshilik is-sharalardy uıymdastyrýda jeke konferenııa ıdentıfıkatoryn (PMI) paıdalanbaýǵa tyrysyńyz. Mine, osy birneshe nusqaýlyqtardy qaperińizde ustasańyz, eshqandaı shabýylshy sizdiń kıberqalqanyńyzdy buza almaıdy. Sáıkesinshe, aqparat qaýipsizdigi saqtalyp, jeke tulǵalyq qorǵanysyńyz artady.
