توقانوۆا ارۋجان
م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى
عىلىمي جەتەكشى: كوكباس جازيرا
اڭداتپا. ادەبيەت ايدىنىنا كەلىپ قوسىلعان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى – فولكلورشى، ەتنوگراف زەينوللا سانىك. قالامگەر سانالى عۇمىرىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا وتكىزسەدە، قازاقتىڭ ءتول ادەبيەتىن جيناپ-زەرتتەۋدى ەشقاشان توقتاتقان ەمەس. قازاق تاريحىنا قاتىستى ۇلتتىق رۋحاني مۇرالارىمىزدى دا كەزدەسكەن جەرىنەن تاۋىپ الىپ، جيناپ وتىرعان. قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، سالت-داستۇرلەرىمىز بەن مۋزىكاتانۋعا قاتىستى دا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. زەينوللا سانىك قالامىنان تۋعان قاي شىعارماسىن الساق تا ونىڭ شىعارمالارىنىڭ استارىنان ۇلتتىڭ تۇتاستىعى، حالىقتىڭ بىرلىگى، ەلدىڭ تاتۋلىعى بايقالىپ تۇرادى. ماقالاعا ارقاۋ بولعان تاريحي تۋىندىسى «تۇعىرىل حان». شىعارما تاريحتىڭ التىن ارقاۋىنان ۇزىن سونار ۋاقىتتىڭ الماعايىپ كەزەڭىنەن سىر شەرتەدى. قازاق ساحاراسىنداعى شىڭعىس حاننىڭ ءوسىپ، جەتىلۋىنەن باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىنگى كەزەڭ «تۇعىرىل حان» شىعارماسىندا سۋرەتتەلەدى. تاريحي تاقىرىپتاعى شىعارمالاردىڭ شەڭبەرى كەڭەيىپ كەلە جاتقانىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى ىسپەتتى. «تۇعىرىل حان» شىعارماسىن تالداۋ بارىسىندا تاۋەلسىزدىك، تىنىشتىق، ەرلىك ءومىر جولىنداعى كۇرەستەرىن، ەرلىكتەرى مەن وكىنىشتەرىن كورسەتتىك. شىعارما قۇرىلىمىنداعى باتىرلىق-ەرلىك تانىمنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن باتىرلاردىڭ ەرلىك بەينەلەرىندەگى تۇراقتى كورىنىسى نازارعا الىنىپ، شىڭعىس حان مەن تۇعىرىل حاننىڭ وبرازدارى ءوزارا سالىستىرۋ ناتيجەسىندە سالماقتى تۇجىرىم جاسالدى.
ءتۇيىن سوزدەر: تۇعىرىل حان، شىڭعىس حان، تاريحي تۋىندى، كوركەمدىك شەشىم.
كىرىسپە. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءمولدىر بۇلاعىنان سۋ ءىشىپ، سارقىلمايتىن دارياعا اساۋ تولقىن بولىپ قوسىلعان جازۋشىنىڭ ءبىرى – زەينوللا سانىكۇلى. اششى دا، تۇششى تاعدىرىن ادەبيەت ايدىنىنا شىدەرلەگەن جازۋشى قالامىنان ەرتەگىدەن باستاپ، تاريح ساحناسىنداعى تاريحي تۇلعالارعا دەيىن تۋعان. جازۋشىنىڭ ءوزى: «دۇنيەدە ءادىل پاتشا جوق، بىراق ءومىردىڭ ءوزى ءادىل پاتشا، قيسايعان دۇنيەنىڭ قيسىنىن تاۋىپ، اكەپ تۇزەتەدى ەكەن. ماعان پالە ەرتەگىدەن كەلگەن ەدى»،- دەپ، ساياساتتىڭ سان قىرلى تۇسىن مەڭزەي وتىرىپ، وسى ەرتەگى ءومىردىڭ قاتال سىنىنا قارسى تۇرۋعا ەرىك-جىگەرىمدى قايرادى. ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولى قالام قايراتكەرلەرىنىڭ كوبىنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالدى. ەكى قولىن كىسەندەدى. اقىن مەن جازۋشى جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋ سياقتى عوي. وڭايلىقپەن بۇعاۋدا وتىرمايدى. بۇلقىنىپ، تۇساۋ مەن كىسەندى ۇزەرى قاق. بۋىرقانعان بۋعا، اۋىل اقساقالدارىنىڭ كوكەيكەستى اڭگىمەلەرى سەبەپشى بولىپ، جازۋشىنىڭ ويىنا ەرتەگىنىڭ ءدانىن ەگىپ، اڭىزدىڭ قانىن قۇيعان ەكەن. ارمان بولعان قازاق ەرتەگىلەرىن جارىققا شىعارۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. تاماشا تابيعاتتىڭ ورتاسىندا وسكەن جازۋشىنىڭ جازۋشىلىق تابيعاتى دا ەرتەگىگە بەرگىسىز. وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا زەينوللا سانىك شىعارماشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە «تۇعىرىل حان» تاريحي تۋىندىسىن تالداپ-زەرتتەۋ، شىعارماداعى تۇعىرىل بەينەسىن اشىپ، تالداپ كورسەتۋدى ماقسات تۇتتىق.
گ.لەنوبلدىڭ ايتۋىنشا، «سۋرەتتەۋدىڭ رەاليستىگى، تاريحي كۇرەستەردىڭ ادامدار تاعدىرىنا اسەرىن ايتۋ پرينتسيپتەرىن ۇستانادى. حالىقتىڭ تاريحي بەلسەندىلىگى، تاريحي قاجەتتىلىك، بۇقارانىڭ، ءىرى قايراتكەرلەردىڭ ىستەرىن كەڭ قامتۋ تاريحي روماننىڭ شارتتارى بولىپ سانالادى»،- [1, 3] دەلىنگەن. سونىمەن قاتار تاريحتىڭ جاۋاپتى، ۇرىمتال تۇستارىن كورسەتۋ، بەلگىلى ادامداردىڭ اقيقات تاريحي ءماندى ىستەرىن، تۇلعاسىن اشۋ ءپرينتسيپى تاريحي روماندار الدىندا وراسان بيىك مىندەت جۇكتەيتىنىن باسا ايتقان. وسى جۇكتەلگەن مىندەتتى تولىققاندى اشۋ زەينوللا سانىك ەنشىسىنە دە بۇيىرعان ەكەن. زەينوللا سانىك شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ بارىسىندا جازۋشىنىڭ تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان «تۇعىرىل حان» ەڭبەگىندەگى تۇعىرىلدىڭ تاريحتاعى بەينەسىن شىڭعىس بەينەسىمەن سالىستىرا وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاسالدى.
ادىستەمە جانە زەرتتەۋ ادىستەرى. تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان تاريحي تۋىندىنى تالداۋدا جيناقتاۋ، يندۋكتسيا، دەدۋكتسيا، سترۋكتۋرالىق تالداۋ جانە تۇجىرىمداۋ سياقتى ادىستەر قولدانىلدى.
تالقىلاۋ مەن باقىلاۋ. زەينوللا سانىك قالامىنان قازاقتىڭ اتتارى اڭىزعا اينالعان باتىرلارى مەن كۇيشىلەرى، حاندارى تۋرالى عاجاپ شىعارمالارى جازىلعان. اتاپ ايتساق، «حان باتىر قابانباي»، «دامەجان باتىر»، «باسپاي»، «سەرگەلدەڭ»، قايراقباي كۇيشى»، «كوكشە اۋليە» جانە «تۇعىرىل حان» ت.ب.
جازۋشىنىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالارىنا بەلگىلى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ: «بۇل كۇندە الەم ادەبيەتىندە دەرەكتى ادەبيەتتىڭ قۇنى ارتىپ بارادى. ال زەينوللا سانىك تاريحي شىعارمالارىندا دەرەك كوزدەرىن ەگجەي-تەگجەيلى جازاتىن ستيلىمەن، وزىنە ءتانتى ەتەتىن دەرەك كوزدەرىنىڭ قۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەڭبەكتەر جازدى»- [2,130] دەپ ۇلكەن باعاسىن بەردى. وسى پىكىردەن كەيىن جازۋشى جولداسبەك تۇرلىباەۆ تا: «وسى دەرەك كوزدەرى ارقىلى جازىلعان شىعارمالارى ءبىزدى وزىنە باۋراي جونەلدى. رايىمبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعى قارساڭىندا جازىلعان «حان باتىر قابانباي جانە رايىمبەك»،- [2,136] دەگەن ەلەۋلى ەڭبەگى حالىق ىقىلاسىنا بولەنگەنىن ايتتى.
زەينوللا سانىك جۋرناليست، فولكلورتانۋشى، جازۋشى، تاريحشى بولىپ وقىرمانعا تانىلدى. جىلاعان جىلدار شەجىرەسىن بولشەكتەپ، تاريح قويناۋىنداعى «تۇعىرلى حان» ەڭبەگىن قاراستىرىپ، وقىرمان رەتىندەگى كوزقاراسىمىزدى ءبىلدىرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تۋىندى «اقيقات ءتۇبى- اڭىز»، «ارپالىسپەن وتكەن اندالىق ءومىر»، «تۇعىرىل حان كەزدەسكەن تۇرلاۋسىز تاعدىر»، «اجال الدىنداعى ويلار»،- دەگەن بولىمدەردەن تۇرادى.
«تۇعىرىل حان كەزدەسكەن تۇرلاۋسىز تاعدىر» ءبولىمى تۇعىرىلدىڭ بايانسىز باقىتى، باسىنان كەشكەن قيىندىقتار ەركىن باياندالادى. تۇعىرىلدىڭ جەتى اتاسىنان حاندىق ۇزىلمەگەن قارا كوكتىڭ تۇقىمى ەكەنىن اشىپ كورسەتەدى. تۇعىرىلدىڭ ءوز اكەسى قۇرشاقۇز، ارعى اتاسى مارعۇز بارلىعىدا حاندىق بيلىكتىڭ تاعىن ۇستاعان حاندار. «كۇندە قىرعىن، كۇندە داۋ بولىپ جاتاتىن» سول ءبىر زاماندا بۇلاردىڭ نەگىزگى جاۋى ۇلى قورعان تۇبىندەگى تاتارلار مەن جۇرجىڭدەر بولاتىن. شىعارمادا وسى وقيعانىڭ وتكەن ۋاقىتىن كەزەڭىن كورسەتۋگە ارنالسا دا، وندا ەلىن، جەرىن سىرتقى جاۋدان قورعاۋعا كەلگەندە وتانشىلدىق سەزىم باسىم ەكەنى انىق بايقالادى.
«1130 جىلدىڭ اياق شەنىندە تاتارلار مەن جۇرجىڭدەر تۇعىرىلدىڭ اتاسى مارعۇز حاندى تۇتقىنداپ، ونى «اعاش ەسەككە» تاڭىپ، ازاپپەن ءولتىردى»،- دەلىنگەن. اتاسىنىڭ ءولىمى «قابىرعاسى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىمەگەن» جاس بالانىڭ تاعدىرىن اينالىپ وتپەدى. جەتى جاسار تۇعىرىل تۇتقىنعا ءتۇسىپ، مەركىتتەردىڭ ەسىگىندە قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيدى. اۋىر جۇمىسقا جەگىلىپ، كەلى ءتۇيىپ، بيداي تۇكتەپ، تاماقتىڭ قالدىعىن جەپ، ارىپ-اشىپ ءجۇرىپ كۇنەلتتى. جەتى جاسار بالانىڭ اۋىر تاعدىرىن جاۋلارىنىڭ قولىنان اراشالاپ الىپ شىعۋ اكەسى قۇرشاقۇز بۇيرىق حاننىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. امالىن تاۋىپ بالاسىن قۇتقارىپ الدى. دەگەنمەن، اكەلەرىنىڭ ءولىمى ۇلدارىنىڭ اراسىنداعى تاققا تالاسقا اكەلىپ سوعادى. اقىرى كەرەيلەردىڭ بەرەكەسىزدىگى حالىقتى ەكىگە ءبولىپ، سوڭى تاتاردىڭ اجاي حانىنىڭ وسال جەردى اڭدىپ وتىرىپ، تۋ سىرتىنان پىشاق تىعۋمەن اياقتالادى. ەل بىرلىگىنىڭ ازايۋىنىڭ سالدارى قۇرشاقۇز بۇيرىق حاننىڭ قولعا تۇسۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. وسى جولى تۇعىرىل ەكىنشى رەت جاۋ قولىنا تۇسەدى. بۇل كەزدە جاسى ون ۇشتە بولاتىن. تاتاردىڭ اجاي حانى تۇعىرىلدىڭ اكەسى قۇرشاقۇز بۇيرىق حاننىڭ كوزىن جويىپ، بالاسىنىڭ موينىنا «قۇلدىق قامىتتى» ءبىر جولاتا كيگىزەدى. بۇل جولعى تاعدىرى بىرىنشىسىنەن دە قيىن، ناعىز قۇلدارشا ءومىر ءسۇرىپ، ءومىردىڭ ەڭ قيىن كەزەڭدەرىن باسىنان وتكىزىپ ءجۇردى. «جۇرەگىندە وتى، كوكىرەگىندە دەرتى بار» جاس ازامات قۇلدىقتان قۇتىلۋدىڭ ايلا-شارعىسىن جاساپ، باسقا قۇلداردىڭ سەنىمىنە كىرىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن اجاي حاننىڭ ءبىر جاقسى اتىن ءمىنىپ، قاشىپ كەتەدى.
بۇل كەزدە تۇعىرىل 18 جاسقا شىققان «ات جالىن تارتىپ مىنەتىن، اپتالداي ازامات» بولعان ەدى. ەلىنە امان-ەسەن ورالعان جاس تۇلپار ەندىگى ۋاقىتتا باسىنان وتكەن قيىندىقتاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، كەك الاتىن كەزەڭدەردى ويلايدى. تۇعىرىل جان-جاعىن تەرەڭ باعامداپ ارقا سۇيەر، سۇيەنىش بولار حان ىزدەدى. ويلانا كەلە «ەل ارالاس، قوي قورالاس» بولعانىن جاقسى بىلەتىن ەسۋگەي ءباھادۇردى ىزدەدى. ونىڭ ۇستىنە ەسۋگەيدىڭ اتاعى التى الاشقا ءمالىم ەدى. ەسۋگەيگە كەلىپ بارلىق ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، اتا مۇراتىن ارداقتاۋ جولىندا ەشنارسەدەن تايىنبايتىنىن جەتكىزەدى. «قازىر مەنىڭ قولىمدا حاندىق تىزگىن ەمەس، اتا كەگىنىڭ ارمانعا اينالعان ۇزىن بۇيداسى عانا بار»،- [3,74] دەگەن تۇعىرىل سوزىنە حان سەلت ەتسەدە، جىمىن بىلدىرمەدى. اقىرى تۇعىرىلدى 20 جاسىندا، 1150 جىلى حان تاعىنا وتىرعىزدى. تۇعىرىلدىڭ حان تاعىنا وتىرعاننان كەيىنگى تاعدىرى دا، باسىنان بۇلبۇل سايرامادى. اعايىندى باۋىرلاردىڭ اراسىنداعى التى باقان الاۋىزدىقتىڭ سوڭى قان توگىسكە ۇلاستى. قانى ءبىر باۋىرلاس ۇرپاقتىڭ ءبىر-بىرىنە قانجار كوتەرۋى قارا حالىقتى ۇرەيلەندىرگەنمەن، تەز ەس جيدىردى. تۇعىرىلدى حالقى ءتۇسىندى.
«جاقسىدان جامان تۋادى اياق اسقا العىسىز، جاماننان جاقسى تۋادى ادام ايتسا نانعىسىز» دەگەن دانا حالقىمىزدىڭ قايتالانباس عاجاپ ءسوزىن گورىحاننىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاراتا ايتتىق. قىرشىن قيىلعان قوس باۋىردىڭ تاعدىرى ءۇشىن اعاسىنان كەك قايتارماق بولعان گورىحاننىڭ اقىلسىز ارەكەتى بارلىعىنا باس بولعان قۇتلىق انانىڭ اشۋىنا ءتيدى. «تۇندە الپاۋىت بورىلەردىڭ قورعاۋىندا جۇرەتىن، ءپىرىمىز- مارالدىڭ ىقىلاسىن العان كيەلى انا»، قۇتلىق انا بولاتىن. تۇعىرىلدىڭ اجەسى. اقىلدى، داناگوي، ەرجۇرەك، باتىر. وسى داناگوي، ابىز انا تۇعىرىلعا بىلاي دەيدى:
- ە، قاراعىم تۇعىرىل،- دەدى ءبىر كۇنى حالىق جاڭادان حان كوتەرگەن ۇلىمەن جەكە اڭگىمەدە وتىرىپ، - «اشۋ – دۇشپان اقىل – دوس، اقىلىڭا اقىل قوس» دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار. سەنىڭ اشۋ شىقىراتىن دا ءجونىڭ بار. بىراق جاراتقان ءتاڭىر اسپاننان تۇسەتىن جاۋىن مەن قاردى امىسە جاۋدىرا بەرمەيدى. كەرۋلەن وزەنى دە ۇنەمى تاسىمايدى. تابيعات انانىڭ بۋىرحاناتىن، بۇرقاسىنداتاتىن شاعى بولادى. ادامدار وسى اناسىنا تارتقان. جاۋىننىڭ ارتىندا جادىراۋ، تاسۋدىڭ ارتىندا باسىلۋ بولعانى ءجون. اشۋ سوزىلا بەرسە، داۋ كوبەيەدى، داۋ كوبەيسە، جاۋ كوبەيەدى، جاۋى كوپتىڭ جازىمى كوپ. بۇل – ءبىر. ەكىنشى ايتارىم،- دەپ ساباقتادى ءسوزىن قارت اجە،-اناۋ اتالارىڭ مارعۇز بۇيرىق حان داۋىرىندە كەرەي ەلى شالقىعان، اتاق-داڭقى شىعىستا التىن حان ەلىنە، باتىستا سارتاۋىلعا جەتكەن. نايماننىڭ اتاقتى حانى بايبۇقا، ۋاقتىڭ حانى الاكۇشتەگىن، مەركىت ەلباسى توقتابەك، مونعول حانى قابىل، ماردان حاندار، قوڭىراتتىڭ تاي شەشەنى... ءبارى دە وسى شاڭىراقتان ءدام تاتقان، تالاي رەت بەرەكەنىڭ قازانىن اسىپ، قولدارىن قانعا ماتىرىسقان، جاۋعا قارسى وداق قۇرىسىپ، ۇزەڭگىلەس وتكەن. ايتپاقشى بولعانىم شاشىراعان ءوز ەلىڭدى قايىرماققا كەلتىرىپ العان سوڭ، باسقا ەلدەردىڭ حاندارىمەن، حالقىمەن تانىس، وڭ-سولىڭدى ۇق، الىس-جاقىندى اجىرات. «اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اسىڭ باردا ەل تانى بەرىپ ءجۇرىپ» دەپ اتا-باباڭ تەگىن ايتپاعان...[3, 79]. دانا قاريانىڭ كورەگەندىگى، نەمەرەسىنىڭ تاقتا ۇزاق، ءارى باقىتتى وتىرۋىنىڭ ساياسي استارىن اقىلمەن، بايىپپەن جەتكىزدى.
تۇعىرىل حاننىڭ تاققا ۇزاق وتىرۋى تەمۋچيننىڭ حان تاعىنا كەلۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. ءتىپتى قوينىنداعى قاس سۇلۋ بورتەنى ولجالاعانداردان دا تۇعىرىل حاننىڭ ارقاسىندا كەگىن الىپ، «شىڭعىس حان» دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. جازۋشى تۇعىرىل حاندى ايتپايدى، ايتقانىنان قايتپايتىن ءبىر بەتكەي باتىر رەتىندە سۋرەتتەيدى. كوكشە اۋليەگە بولاشاعىن بولجاتىپ، اۋليەنىڭ بولجامدارىنا ءوز بولجامدارىن قوسا ايتقان قۇتلۇق بيكە اجەنىڭ ءسوزىن ەلەمەيدى. اجەسى:
«- بۇدان كەيىنگى سەنىڭ ناعىز قامقورشىڭ ءبىرىنشى – ءتاڭىر، سونان سوڭ كوكشە اۋليە بولماق، قانشالىق استامشىلاپ كەتسەڭ دە، ءتاڭىردىڭ سۇيگەن پەندەسى كوكشەنى ەسىڭنەن شىعارما...» [3, 81]
1180 جىلى 50 جاستاعى تۇعىرىل حانعا اندا بالاسى كەلىپ، بورتە سۇلۋدىڭ اكەسى تاي شەشەن بەرگەن قارا بۇلعىن ىشىكتى تارتۋ ەتەدى. وسى ساتتە حاننىڭ ەسىنە اندا بالاسىنىڭ اكەسى ەسۇگەي ءباhادۇر، بۇرىنعى دوستىعى مەن جاقسىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ، كەلەسى ولەڭ جولدارىن ايتادى:
«- قولىڭا تيگەن بيلىكتى
مىقتى ۇستار دەپ سەنەمىن.
قاق جارىلعان ەلىڭدى،
الدىڭا سالىپ بەرەمىن...» [3, 83]
حان ءوزىنىڭ باتىل شەشىمى مەن ايتقان سوزدەرىندە تۇردى. ەسۇگەي باhادۇردەن قانداي كومەك قولداۋ كورسە، اندا بالاسىنا دا كومەكتەسىپ، شاشىراپ كەتكەن حالقىنىڭ باسىن قوسىپ، مونعول تايپالارىن بىرىكتىرىپ، مونعول حاندىعىنىڭ تىزگىنىن تەمۋچينگە ۇستاتتى. اجەسى ەسىڭنەن شىعارما دەگەن كوكشە اۋليەنى دە اندا بالاسىنان اياماي 1 جىل بۇرىن 1179 جىلى جانىنا قوسىپ بەرگەن ەدى. وسىلايشا تۇعىرىل حاننىڭ كومەگىمەن تەمۋچين حان بولىپ شىعا كەلدى.
الايدا قۇتلۇق اجەسىنىڭ تۇعىرىلعا:
- ەسىڭدە بولسىن، قاراعىم... الىستان ايعايلاپ كەلگەن جاۋدى الۋ وڭاي. ەڭ قاتەرلىسى – ابايسىزدا اڭداتپاي سوعاتىن ىرگە جاۋ. بالكىم اقىرعى قاۋىپ تە وسىدان بولار. وسىعان ساق بول...»،[3, 81] - دەپ ەسكەرتۋى كورەگەندىك بولاتىن. شىن مانىندە اجالىنىڭ «اندا بالاسىنان» كەلەتىنىن الدىن الا اۋليەلەر ءبىلدى. وعان تۇعىرىل حان مويىن ۇسىنبادى. جىلاندى باۋىرىنا باسىپ، ايداھارعا اينالدىردى. اقىرى سول ايداھاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا ءجۇردى. ونىڭ وڭتايلى تۇستى كۇتىپ جۇرگەنىن اڭعارماي دا قالدى. «كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم، بالتىرىمدى قاناتتىنىڭ» كەبىن ءيىپ، اجال ايداھارىنىڭ قولىنان زورعا قاشىپ قۇتىلادى. ءال دارمەنى بىتكەن، قارسىلاسۋعا كۇش-قايراتى قالماعان تۇستا، جىلدار بويى سەنىمدى سەرىگى، جان جولداسى بولعان قاداق باتىر شىڭعىس اسكەرىمەن جەكە شايقاسىپ، ءوز حانىن قۇتقارىپ ۇلگەرەدى. «ءوز حانىمنىڭ جات قولىندا ءولۋىن كورۋگە ءداتىم شىدامادى. حان يەم امان-ەسەن قۇتىلدى، ەندى ولسەي ارمانىم جوق...»،[3, 93] - دەگەن باتىر ءسوزى حانىنا دەگەن ادالدىقتىڭ، پاكتىكتىڭ، ءتىپتى پاتريوتتىقتىڭ ەتالونىن كورسەتتى. شىڭعىستاي اۋزىن ايعا بىلەگەن تويىمسىز حانعا قاسقايىپ قارسى تۇرۋ ناعىز ەرلىك. جازۋشى شىعارمانىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ۇلت ءۇشىن قىزمەت ەتۋ كەرەك بولسا قاداق باتىرداي بولۋدى اڭعارتادى.
ناتيجەلەر. جازۋشىنىڭ «تۇعىرىل حان» ەڭبەگىندەگى «اجال الدىنداعى ويلار» ءبولىمى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ەشبىر ىمىراعا كەلمەيتىن، قاراما-قارسىلىقتى، بىتىسپەن كۇرەس-تارتىسقا تولى بولسا، شىعارماداعى تراگەديالىق قاھارمان تۇعىرىلدىڭ اۋىر تاعدىرى، تەرەڭ ويى وقىرماندى ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزەدى.
شىعارماداعى كوركەمدىك وبرازدى - تۇعىرىل حاننىڭ تىعىرىققا تىرەلگەن كەزى ارقىلى ەرەكشە پافوسپەن جەتكىزەدى. كوركەم شىعارماداعى بەينەلىلىك – جازۋشىنىڭ كەيىپكەرىن تارتىسقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن تۋدىراتىن بەينەسى. ادامنىڭ قوعامدىق ومىرىندەگى جاندى، اسەرلى، ەستەتيكالىق مانگە يە سۋرەتى، جازۋشىنىڭ سونى كوركەم شىعارمادا بەينەلەۋ ءتاسىلى. ءومىردى وبراز ارقىلى ويلاۋ، تانىپ، بەينەلەپ بەرۋدەگى جازۋشىنىڭ ءسوز قولدانىسى. مىسالى، «- قايران ەل، قايران كەرۋلەن،- دەدى ول اۋىر كۇرسىنىپ، ... كەشەگى حالقى قادىرلەپ، توبەسىنە كوتەرگەن حاننىڭ سۇرپاتى كەتكەن سۇر دالادا بوسقىن كۇيگە تۇسكەن سيقى مىناۋ، الدى... مۇنار، ارتى – جار. قانداي جاعدايعا تاپ بولارىن بولجاۋ قيىن»،- دەپ، [3, 94] ءوز ويىمەن ارپالىسقان حاننىڭ الداعى تاعدىرىن ىشكى كۇيزەلىسپەن رەاليستتىك تۇرعىدا سۋرەتتەگەن. باس قاھارمان ەلىمەن، جەرىمەن قوشتاسۋ ارقىلى، تۋعان جەرگە دەگەن قيماستىقتى سەزدىرىپ، حالقىنىڭ الدىنداعى قايتا ورالماس قايران كۇندەرى ءۇشىن تاعدىرىنا نالىدى. تۇعىرىل حاننىڭ داۋرەنى ءبىتىپ، قازاق ساحاراسىندا شىڭعىس حاننىڭ داۋرەنىنىڭ ءجۇرۋى، جاسى كەلگەن تۇعىرىلعا اۋىر ءتيدى. سەبەبى، اسىراعان كۇشىگى ارلان بولىپ ءوزىن تالادى. وسى ارقىلى جازۋشى ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بولاتىنىن وقىرمانعا تۇسىندىرە الدى. سەبەبى، جەتپىستەن اسقان تۇعىرىل حاننىڭ اتتىڭ جالى، قىلىشتىڭ جۇزىندە ويناي المايتىنىن ايمالجىن بيكە ارقىلى جەتكىزەدى.
ادەبي بەينە – ءبىر ءبۇتىن ادام ءومىرىنىڭ كارتيناسى. جازۋشى ادەبي بەينەنى ءومىر قۇبىلىستارىنان جيناقتاپ، تيپتەندىرىپ، ناقتىلى، بەينەلى كورىنىس تۇرىندە سۋرەتتەپ بەرەدى. جالقىلىق پەن جالپىلىقتىق بىرلىگى تيپ بولسا، وسى ەكەۋىنىڭ بىرىگۋىنەن ءومىردىڭ كوركەمدىگى مەن ادامنىڭ تىرشىلىگى ۇستىندەگى كۇرەس تۋادى. ادام – كوركەم وبراز ۇيىتقىسى. سوندىقتان ادام ءسوز ونەرىندە بەينەلەۋدىڭ نەگىزى بولادى. جازۋشى ادام ادامدى قوعامدىق ورتادا سۋرەتتەپ، ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن كورسەتۋ ارقىلى وبرازىن اشادى. كەيىپكەر بەينەسىن اشۋ ءۇشىن ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، ادەپ-سالتى، كيىم-كەشەگى، تۇتىنۋ بۇيىمدارىنا دەيىن سۋرەتتەۋگە ءمان بەرەدى [4, 247]. ال، تۇعىرىلدىڭ بەينەسى ءوز ويمەن ءوزى ارپالىسىپ، وتكەن كۇندەرىن ەسكە العان وكىنىشى ارقىلى بەينەلەنەدى. شىڭعىس حانعا ىلەسەم دەپ ءجۇرىپ، تورعايىمنىڭ شىرىلدارىن ويلاماعان ەكەنمىن،-دەپ پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە تۇسەدى. «الدىمەن مەركىتتەردى شاپتىم، حاندىعىن قۇرتىپ، ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ ەتتىم. ەڭىرەگەن ەلدىڭ كوز جاسىنا، شىرىلداعان بالا مەن قاۋساعان قاريانىڭ زارلى ۇنىنە قارامادىم، قاتىگەزدىكپەن قىرىپ سالدىم»،- [3, 96] دەپ ىشكى ويىمەن ارپالىسادى.
شىعارمانىڭ ءون بويىنان كوزگە تۇسەتىن تاماشا قاسيەتتەردىڭ ءبىرى- اۆتوردىڭ تاريحي شىندىقتى ناقتى مەرزىمى ارقىلى جەتكىزۋى. جازۋشى تاريحي تۇلعالاردىڭ تاعدىرىن شىتىرمان وقيعالاردى ەرەكشە بايلانىستىرىپ، كورنەكتى ءتۇيىندى ەكشەپ، ىرىكتەپ جەتكىزدى. حانداردىڭ قيسىنسىز ارەكەتتەرى دە وزدەرى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ كەلبەتىنىڭ كورىنىسى. شىعارما سوڭىندا تۇعىرىل حاننىڭ ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى دەگەن لاقاپتىڭ سوڭى، جاپان تۇزدە باس ساۋعالاپ ءجۇرىپ، ومىردەن وزادى. تۇعىرىل حاننىڭ ءولىمى حالقىنا اۋىر ءتيدى. تۇعىرىل حان حاندىق قۇرعان كەزەڭدە ادىلدىگىمەن، شىنايلىلىعىمەن حالقىنا جاقىن بولدى. باۋىرىنا باسقان بالاسى، ءومىر بويى جان دۇنيەسىنە قۋلىق ساقتاپ، بار جاقسىلىقتى جاساتىپ العان سوڭ وزەكتەن تەپتى. اۆتور تۇعىرىل مەن شىڭعىستىڭ مىنەزدەرىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىپ سۋرەتتەيدى. ءدال وسى مازمۇنداس تاريحي دەرەكتى بەلگىلى عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ «ەجەلگى جىر اڭىزدار» ەڭبەگىندە راشيد-اد-ءديننىڭ جازبالارىنان مىسالدار كەلتىرىلگەنىن كورەمىز. الەمدى جاۋلاپ الۋدى ارمان ەتكەن شىڭعىسقا بارلىق جاعدايدى جاساپ بەرگەن جانە سول جاقسىلىعىنان قيانات كورگەن، اڭعال باتىر تۇعىرىلدىڭ تراگەديالىق تاعدىرىن، ايانىشتى، مۇشكىل ءحالىن جاپان-تۇزدە جالعىز قالدىرىپ، قۇز دالانىڭ ادام تانىمايتىن حايۋانىنا اينالدىرۋ ارقىلى وقىرمانىن ويلاندىرادى. قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىرلاردىڭ قورادا بولاتىنىن تاعى دا ءبىر ەسكە سالادى. اقىرى دارحان دالانىڭ توسىندە يت قورلىقپەن قازا بولعان تۇعىرىلدىڭ باسى حان بيشە اتانعان گۇلبيشەنىڭ الدىنا كەلەدى. حالىق الدىندا ادىلدىگىمەن اتى شىعا باستاعان گۇلبيشە حانىم تۇعىرىل حاننىڭ دەنەسىن تاپقىزىپ، باسىمەن بىرگە الاتاي تاۋىنىڭ بوكتەرىنە حانعا لايىق قۇرمەتپەن ارۋلاپ جەرلەيدى. «تۇعىرىل حان» تاريحي ەسسەسىمەن تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنىڭ وزەكتەس بولۋى، سول زاماننىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك حالىنەن حابار بەرەتىندىگىندە. تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسى «تۇعىرىل حان» تاريحي ەسسەسىمەن وزەكتەس، ءتىپتى كوپتەگەن سيۋجەتتىك وقيعالارى ءبىر-بىرىمەن جاقىن ۇقساس. ەكى شىعارمادا دا تاريحتىڭ قايتالانباس داۋىرىندەگى تايپالار اراسىنداعى كەسكىلەسكەن كۇرەستىڭ كورىنىسىن بەينەلەيدى.
بۇل زەرتتەۋلەردى ايتۋدىڭ سەبەبى- عىلىمدا تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان تاريحي شىعارمالاردى تالداۋ ءالى دە بولسا كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. سوندىقتان دا بولاشاقتا تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرى زەرتتەلسە ادەبيەت تاريحىنداعى كوركەم تۋىندىلار دا عالىمداردىڭ نازارىنا ىلىگەر دەگەن نيەتپەن تالدادىق. تاريحتا بولعان، تاريحتى جاساعان حانداردىڭ بەينەسىن تەك ادەبيەت تاريحىنا سۇيەنە وتىرىپ زەرتتەۋگە ءمان بەردىك.
قورىتىندى. شىعارما سوڭىندا شىڭعىس اۋلەتىنىڭ ەكىگە بولىنگەي تۇرعان ۇرىمتال تۇسىندا شىڭعىستىڭ اناسى ۇلان بيكە مەن ايەلدەرى بورتە بيكە، قۇلان بيكەلەردىڭ بارلىعى جابىلىپ «قاتىن ءتىلى قارا تۇندە قايراق بولار» دەگەندى دالەلدەيدى. تۋىندىدا اكەسىندەي بولعان كوكشەاۋليە مەن شىڭعىس حاننىڭ اراسىنان قارا مىسىق وتكىزەدى. ءسويتىپ، كوكشە اۋليەگە الدىن الا تۇزاق قۇرىلىپ، قۇرىلعان تۇزاققا تۇسكەن كەزدە تۋ سىرتىنان قانجار تىعادى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، حاننىڭ بولاشاعىنىڭ بارلىعىن بولجاپ، جەڭىسكە جەتەر جولىنداعى ۇستازى، وگەي اكەسى كوكشە اۋليە شىڭعىستىڭ بارلىق قۇپياسىن بىلەتىن جالعىز ادام. شىعارمانىڭ مازمۇندىق ەرەكشەلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، اۋليەنىڭ ءولىمى پسيحولوگيالىق تراگەدياعا اكەلىپ سوقتى. تاريحي ەسسە سوڭىندا اۋليەگە قۇرمەت كورسەتىلىپ، ارۋلاپ جەر قوينىنا تاپسىرامىز دەگەن جوسپارى ميفتىك سيۋجەتپەن اياقتالادى. اۋليەنىڭ اتى اۋليە، مۇردەسىنىڭ ءوزى ورنىندا بولمايدى. كوركەمدىك قيالدى دا شىنايى سۋرەتتەگەن. كوركەم شىعارمانىڭ سيۋجەتتىك جەلىسىندە اتاقتى حاندار تۇعىرىل، شىڭعىس، جامۋحا، كوكشە اۋليە، كەتبۇعا ت.ب. باس كەيىپكەرلەردىڭ اقىلدى ايەلدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى شىنايى دانا ايەلدەردىڭ سۇلۋ بەينەسى ارقىلى سۋرەتتەلگەن. «تۇعىرىل حان» شىعارماسى حالقىمىزدىڭ تاريحىنا، تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى بولعان ءبىر كەزدەگى تۇعىرىل، شىڭعىس، جامۋحا سياقتى ايبارلى حانداردىڭ حاندىق قۇرعان، تاريحتىڭ قوزعاۋشى كۇشى بۇقارا حالىقتىڭ باسىپ وتكەن جولىنان مول ماعۇلمات بەرەتىن تاريحي، تاعىلىمدى شىعارما. جازۋشى وسى تۋىندىسى ارقىلى تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان حالقىمىز ءۇشىن تاتۋلىق پەن بىرلىكتەن ارتىق ەش نارسە بولمايتىنىن تاعى ءبىر دالەلدەي ءتۇستى. وسكەلەڭ ۇرپاققا وتكەن تاريحتىڭ قاتپارلى كەزەڭدەرىنەن سىر شەرتىپ، بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولارىنا ۇمىتپەن قارادى.
ادەبيەتتەر
- بەردىباي ر. تاريحي رومان. وقۋ قۇرالى. – الماتى: «سانات»، 1997. – 336 ب.
- مامبەتوۆ ج. زەينوللا سانىكتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى. مونوگرافيا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2018. – 267 ب.
- سانىكۇلى ز. تۇعىرىل حان. تاريحي ەسسە. – الماتى: «Palitra Press»، 2020. – 354 ب.
- جۇرتباي ت. دانەكەر تۇلعا// زەينوللا الەمى: ماقالالار مەن ەستەلىكتەر. –الماتى: ان-ارىس، 2017. -424 ب.
- زاكەن ت. كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى: تاريحي رومان. –الماتى: ان-ارىس، 2017. – 320 ب.
- كۋدايبەرگەنوۆا ك.ت. ادەبي بەينە جانە بەينەلىلىكتىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى. ەگي حابارشىسى، 2020, №4. – 244ب.
- قۇرمانباەۆا گ.، سالەنۇلى ج. دانەكەر تۇلعا. – الماتى: «مەرەي» باسپاسى، 2022. – 352 ب.
- سانىك ز. تۇعىرىل حان. دامەجان باتىر. تاريحي ەسسەلەر، عىلىمي زەرتتەۋلەر. – الماتى: قاز اقپارات، 2005. – 269 ب.
