موڭعوليادا تۇراتىن قانداسىمىز بەكبولات عافۋۇلى تۋىسشىلاپ الماتى قالاسىنا كەلىپتى. قانداستاردىڭ ءبىر وتىرىسىندا كەزىگىپ قالدىق. سودان، بەكبولات مىرزامەن مونعوليا قازاقتارىنىڭ جاي-كۇيىن سۇراپ، ءبىراز اڭگىمە قۇردىق.
- بەكبولات عافۋۇلى، ەلىمىزدەگى ساپارىڭىز ءساتتى بولسىن. الدىمەن ءوزىڭىزدى قىسقاشا تانىستىرا كەتسەڭىز؟
- مەن موڭعوليانىڭ ۇلانباتىر قالاسىندا تۇرامىن. بايانولگەي ولكەسىندە ومىرگە كەلىپ، سوندا ورتا مەكتەپ ءبىتىردىم. ۇلانباتىردا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە گەولوگيا فاكۋلتەتىن 1994-1998 جىلدارى تاۋىسىپ گەولوگ، تاۋ-كەن ماماندىعىن الىپ، تاۋ-كەن سالاسىندا 34 جىل جۇمىس جاسادىم.
- موڭعوليادا ءجۇز مىڭنان استام قانداسىمىز تۇرىپ جاتىر. قازىرگى ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى قالاي؟ بىزدە كوپتەگەن شەتەلدەردە تۇراتىن قانداستاردىڭ ءتىلى مەن ءدىلى جەرگىلىكتى كوپشىلىكتىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتە مە دەگەن الاڭداۋشىلىق باسىم. مۇنداي قاۋىپ موڭعولياداعى قازاقتاردا بايقالا ما?
- موڭعوليادا 140 مىڭداي قازاق تۇرادى. ونىڭ باسىم بولىگى، 100 مىڭعا تاياۋى بايانولگەي ايماعىندا قونىستانعان جانە ولار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن، ءبىر ءبولىمى ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى. قازاق ءداستۇرىن ۇستانىپ، قازاق تىلىندە ءبىلىم الادى. مەنىڭ ويىمشا بۇل ءجۇز مىڭ قازاق ءوز انا تىلىنەن، ۇلتتىق سالت-داستۇرىنەن ايىرىلا قويمايدى. قالعان ۇلانباتىر، قوبدا، ەردەنەت، دارحان سياقتى قالالاردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ الدىنان كەلەشەكتە بۇل ماسەلە شىعۋى ابدەن مۇمكىن. شىعىپ تا جاتىر. ويتكەنى ولار باستاۋىشتان باستاپ موڭعول تىلىندە وقيدى، موڭعول ازاماتتارىمەن ءجيى ارالاسادى. سوندىقتان سولاردىڭ سالتىنا، تىلىنە اۋىپ بارا جاتقان جايى بار.
- قازاق ەلىنە العاشقى كوشتى باستاعانداردىڭ ءبىرى موڭعوليا قازاقتارى ەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كوشى-قون قارقىندى ءجۇردى. ال قازىرگى اسسيميلياتسيانۋ الدىندا تۇرعان قانداستاردىڭ اراسىندا كوشى-قون ۇردىستەرى قالاي جۇرۋدە؟
- 1992 جىلدان باستاپ 2000 جىلدىڭ العاشقى ون جىلىنا دەيىن كوشى-قون وتە قارقىندى ءجۇردى. ءوز ەلىم، ءوز جەرىم دەپ كەلدى. ەلگە كەلىپ سالتى مەن ءتىلىن دامىتقىسى، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالعىسى كەلدى. كەيىن قازاقستانداعى وتپەلى داۋىردەگى ەكونوميكالىق داعدارىس جانە باسقا دا ساياسي جانە الەۋمەتتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى كوش بۇرىنعىداي جالعاسپادى، سايابىرسىپ قالدى. ال 2016 جىلدان باستاپ موڭعوليادا ەكونوميكالىق دامۋ السىرەپ، جۇمىسسىزدىق كوبەيە باستادى. اسىرەسە، كورونوۆيرۋس پاندەمياسىنان كەيىن قازاقستانعا كوشەمىز دەۋشىلەردىڭ قاراسى كوبەيدى. قازىر كوشىپ كەلگىسى كەلەتىن جاستار وتە كوپ. اسىرەسە ۇلانباتىر توڭىرەگىندەگى قازاقتاردى كوشىرىپ الۋدى ويلاستىرۋ قاجەت سياقتى.
- ءدال، سول ۇلانباتىر توڭىرەگىندەگى قازاقتار قازاقستان تۋرالى اڭگىمە ەتە مە؟ ولاردىڭ كەلۋ ويى بار ما؟
- كوپ اڭگىمە بولادى. اسىرەسە جاستار وتە قىزىعادى. ءبىلىمدى جاستار وتە كوپ. قازىر موڭعولياداعى قازاق جاستارىنىڭ ىشىندە ەۆروپادان، اقش-تان ءبىلىم الاتىنداردىڭ سانى ايتارلىقتاي. سونداي ءبىلىمدى، سانا-سەزىمى جوعارى جاستار قازاقستانعا كوشۋ تۋرالى كوپ ايتادى. سونداي-اق قازاقستانداعى جاعدايلاردى كوپ تالقىلايدى. مىسالى بيىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا موڭعوليادان كەلگەن 3 ازامات دەپۋتات بولدى. بۇنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك. موڭعولياداعى قازاقتارى وعان قاتتى قۋاندى. بۇل ەلگە كەلۋشىلەردى ىنتالاندىرۋمەن بىردەي بولدى. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ جولىن اشۋ دەگەن ءسوز. ولار ءتىل، سالت-ءداستۇر ماسەلەسىن كوتەرسە دە، كوشى-قون ماسەلەسىن كوتەرسە دە ىشتەگى دە، سىرتتاعى دا قازاقتار ءۇشىن پايداسىنان باسقا زيانى جوق دەپ جاتتى. وسىنداي قازاقستانداعى جاعدايدىڭ ءبارى ول جاقتاعى قازاقتاردى قىزىقتىرىپ وتىرادى.
- موڭعوليادا قانداستارىمىز عانا ەمەس، قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر دە جۇمىس جاسايدى. وتكەن جىلدان بەرى كومىر ۇرلىعى تۋرالى ايتىلىپ، بىرنەشە موڭعول شەنەۋنىكتەرى مەن كاسىپكەرلەرى ايىپتالدى. جۇرت اراسىندا كومىر ۇرلىعىندا قازاقستان ازاماتتارى دا ايىپتالعان دەگەن ءسوز بار؟ بۇل راس پا؟
- جوق. موڭعولياداعى كومىر ۇرلىعىنا قازاقتاردىڭ، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قاتىسى جوق. ەشقانداي قازاق ايىپتالعان جوق. كومىر ۇرلىعى ۇزاق جىلدان بەرى جالعاسقان جەمقورلىقتىڭ سالدارى. بۇعان بيلىكتەگى ادامداردىڭ قاتىسى بولعان. بۇل موڭعوليا بيلىگىندەگى كومىر ۇرلىعىنا قاتىسى بار كۇدىكتى ازاماتتاردى انىقتاۋ ماسەلەسى بولاتىن.
- تاۋ-كەن سالاسىنىڭ مامانى ەكەنسىز، ولاي بولسا عالىمجان جاقيانوۆ پەن تولەن توقتاسىنوۆتى تانيسىز با؟
- ارينە، ول كىسىلەردى تانىپ قانا قويماي، 2008 جىلدان بەرى بىرگە جۇمىس جاساعانمىن.
- ول ەكى ازاماتقا قاراعان كومپانيانىڭ اتاۋى قانداي، نەمەن اينالىسقان ەدى؟ ءسىز قانداي قىزمەت اتقاردىڭىز؟
- 2007 جىلى عالىمجان جاقيانوۆ پەن تولەن توقتاسىنوۆ ALGT ltd كومپانياسىن قۇردى. گەولوگيا سالاسىندا جۇمىس جاسايدى ەكەنسىڭ دەپ كومپانياعا كەلۋگە سول كەزدە ۇسىنىس جاسادى. بۇل كىسىلەر موڭعوليادا تاۋ-كەن سالاسىمەن اينالىستى. ۋۆس ايماعى نارىنبۇلاق سۇمىندا كىشىگىرىم تەمىر كەنىن ساتىپ الدى. مەن توكەڭمەن 2008 جىلدان، عالەكەڭمەن 2017 جىلدان باستاپ قويان-قولتىق جۇمىس جاسادىم.
- وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن، (2 قاڭتار كۇنى) «ادىرنا» پورتالىنا تولەن توقتاسىنوۆ سۇحبات بەرىپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى دوسى عالىمجان جاقيانوۆقا قارسى ءبىراز كىنا تاعىپ، اۋىر سوزدەر ايتىپتى. ءوز كەزەگىندە عالىمجان جاقيانوۆ اقپارات قۇرالدارىنا مالىمدەمە جاساپ تولەن توقتاسىنوۆتىن سوزدەرى جالعان دەپ مالىمدەدى. ارتىنان ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى داۋ ۇلعايىپ سوتقا جەتتى-اۋ دەيمىن. ءسىزدىڭ ءوز ويىڭىز قانداي؟
- مەن تارازىنىڭ باسىنا عالىمجان ارتىق، تولەن ارتىق دەپ تەك ءبىر جاعىن قولدامايمىن. ەكەۋىن دە جاماندامايمىن. ەكەۋىمەن دە بىرگە جۇمىس جاسادىم. بىراق بۇل جەردە تولەننىڭ كەيبىر ايتىپ وتىرعان سوزدەرى جالعان.
- وسى سۇحباتىندا توكەڭ موڭعوليادا ءوزىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستى ءىس قوزعالعان تۋرالى ايتا كەلە، «مەن ءوزىم جاقىن دوس دەپ جۇرگەن تالاي جىل بىرگە جۇرگەن دوسىم عالىمجان جاقيانوۆ وسىنىڭ ءبارىن ىستەپ وتىر» دەگەن ەكەن. عالەكەڭ بولسا، وعان بىلايشا قايتارعان: «تولەن توقتاسىنوۆ ماعان قارسى موڭعوليانىڭ ساقشى ورىندارىنا ارىز بەردى. الايدا، بارلىق جاعداي مەن قۇجاتتاردى جان-جاقتى تەكسەرگەن سوڭ مەنىڭ تاراپىمنان ەشقانداي قىلمىس نە زاڭ بۇزۋشىلىق بولماعانى ءمالىم بولدى. قىلمىس قۇرامى جوق بولعاندىقتان ءىس اشىلمادى. بارلىق جاعداي مەن قۇجاتتاردى تەكسەرگەننەن كەيىن، كەرىسىنشە، موڭعوليانىڭ تەرگەۋ كوميتەتى مەن پروكۋراتۋراسى ALGT ltd كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى اتقارۋشى ديرەكتور رەتىندە توقتاسىنوۆتىڭ ءوزىن الاياقتىقپەن قۇجاتتاردى قولدان جاساعانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋعا شەشىم قابىلدادى. ءوزى تاپسىرعان اقپارات جانە مەنىڭ ءوتىنىشىم نەگىزىندە موڭعوليا قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 17.3-بابىنا سايكەس وعان وزىنە قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعادى. تەرگەۋشىگە بەرگەن ۋادەسىنە قاراماستان جانە زاڭدى بۇزا وتىرىپ، توقتاسىنوۆ 2022 جىلعى 10 قازاندا موڭعوليادان كەتىپ قالدى، قازىرگى ۋاقىتتا وعان حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالانعان». ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل جاعداي قالاي بولعان؟ موڭعوليانىڭ پوليتسياسىنا ارىزدى ءبىرىنشى بەرگەن كىم؟
- موڭعوليانىڭ ساقشىسىنا الدىمەن ارىز بەرگەن تولەن بولاتىن. تولەننىڭ ارىزى بويىنشا عالىمجاندى تەكسەردى. تەكسەرىس بارىسىندا ودان ەشقانداي زاڭ بۇزۋشىلىق انىقتالمادى. سودان كەيىن عالىمجان تولەنگە قارسى ءوزىنىن ابىروي بەدەلىن قورعاۋ ءۇشىن شاعىم ءتۇسىردى.
- تولەن توقتاسىنوۆ عالىمجان جاقيانوۆتى موڭعوليا بيلىگىندە وتىرعان ساياساتكەرلەرمەن، اقپارات قۇرالدارىمەن سىبايلاس دەپتى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟
- بۇنىڭ ءبارى جالعان. مەن بىلەتىن عالىمجان تازا جۇرەتىن ادام، ەشقانداي زاڭسىزدىققا بارمايدى.
- الماتى قالاسى مەدەۋ اۋداندىق سوتىندا تولەن توقتاسىنوۆ پەن مۇحامەدقالي وسپانوۆ اراسىندا ازاماتتىق ءىس جۇرگىزىلگەن ەكەن. سوت 200 ميلليون تەڭگە قارىزدى توقتاسىنوۆ قايتارسىن دەگەن شەشىم قابىلداپتى. وسى جايلى پىكىرىڭىزدى ايتساڭىز.
- تولەننىڭ مۇحامەدقالي وسپانوۆقا قارىزى قايتارىلسىن دەگەن سوت شەشىمىن باسپاسوزدەن وقىدىم.
ول اقشانى تولەن مۇحامەتقاليدەن جوعارعى وسىممەن 2012 جىلدارى العان. جەكە ءوز ماقساتىنا قارىزعا العان قاراجاتتى كومپانيا ەسەبىنەن تولەمەكشى بولعان. 2020-21 جىلدارى، مەن ALGT ltd-دىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزىمدە، قارجىلىق اۋديت جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە تولەننىڭ كومپانياعا ەشقانداي قارجىنى كىرگىزبەگەنى انىقتالدى.
ول كەزدە تولەننىڭ جەكە باسىندا باسقا كومپانيالار بولعان. مۇمكىن سولارعا سالعان شىعار، باسقا جەكە جۇمىستارىنا ىستەتكەن شىعار. ول جاعىن بىلمەيمىن.
- ءسىز ALGT ltd-دا قانشا ۋاقىت اتقارۋشى ديرەكتور بولدىڭىز؟
- تولەن 2019 جىلى ALGT ltd-دىڭ اتقارۋشى ديرەكتورلىعىنان كەتتى. سول كەزدەن باستاپ 2021 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىن ديرەكتور بولدىم.
- سىزبەن اڭگىمە بارىسىندا ۇققانىم، توقتاسىنوۆپەن باسقا دا ىسكەرلىك قارىم-قاتىناسىڭىز بولعان سەكىلدى...
- ءيا، مىسالى، «بارۋنگەو» دەگەن كومپانياسىنىڭ تاۋ-كەن بويىنشا 3 ليتسەنزياسى بولعان. تولەن ول جەكە كومپانياسىن 2015 جىلى قۇرعان. ول تۋرالى عالىمجان بىلمەدى. اتقارۋشى ديرەكتورى ەتىپ مەنى قويىپ، ءتيىستى جالاقىمدى بەرەتىن بولعان. 2019 جىلى سول كومپانيانى ءوز اتىمنان توكەڭە اۋدارىپ بەردىم. بىراق باستاعى كەلىسكەن ايلىقتارىمدى بەرەمىن دەپ ءجۇرىپ تولەمەي كەتتى. وسى جولعى وسىندا كەلگەن ماقساتىم تولەنمەن جولىعۋ بولاتىن. بىرگە جۇرگەن ازامات، قول استىندا جۇمىس جاسادىم، كەزىگەيىن دەپ ويلادىم. بىراق ول كىسىنىڭ تەلەفونى جابىق. حابارلاما جازسام ۆاتساپىنا جاۋاپ بەرمەدى. الما جەڭگەمىز دە تەلەفونىمدى كوتەرمەدى. سوندا بۇل كىسىلەرمەن مەن دە سوتتاسىۋم كەرەك دەپ ويلاندىم.
- ALGT ltd-دا تولەن توقتاسىنوۆپەن 2008 جىلدان، عالىمجان جاقيانوۆپەن 2017 جىلدان باستاپ بىرگە جۇمىس جاسادىم دەدىڭىز. تولەن مىرزا سۇحباتىندا عالىمجان جاقيانوۆ ەڭبەگىمدى باعالامادى دەگەندەي ايتىپتى. بۇعان نە دەيسىز؟ كومپانيا قاي كەزدە تابىستى جۇمىس جاسادى؟
- شىنىن ايتۋ كەرەك، تولەننىڭ كەزىندەگى 2008 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن كومپانيا ليتسەنزيا العانىمەنەن، ەشبىر جۇمىس ىستەلىنبەدى. كەيىن عانا عالىمجاننىڭ كۇشىمەن كومپانيا العا قوزعالدى. بۇل كەزدە عالەكەڭنىڭ قاسىندا بىرگە ءجۇرىپ، ءبارىن ءوز كوزىممەن كوردىم. قىتايمەن بايلانىس جاسادى. كەڭ قازۋ جانە ءوندىرىسىن قۇردىق. 650 كيلومەتر جولدىڭ ماسەلەسىن شەشتىك. جەرگىلىكتى حالىق، مالشىلارى جانە باسشىلارىمەن ءتىل تابىستىق. وزدەرىڭىز بىلەتىن بولارسىز، قىردا، اسىرەسە، موڭعوليادا ونداي ءوندىرىس جۇمىستارىن جۇرگىزۇ وتە قيىن. ءتىرى جان جوق دالادا ماشينامىز جۇرمەي، قارلى بوران نە شاڭ استىندا قالعان تالاي كۇندەرىمىز بولدى. ايتەۇىر، قىرۋار ەڭبەك تەرىن توگىپ ناتيجەگە جەتتىك. 2017 جىلى تاۋ-كەڭ ونىمدەرىمىزدى ەكسپورتقا شىعارا باستادىق. وسى جەردە عالىمجاننىڭ ءبىلىمىن، تاجيرەبەسىن جانە ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىن ەرەكشە اتاپ كەتكەن ءجون بولار. مەن ءوزىم دە ايانباي ەڭبەك ەتتىم.
- سوندا توكەڭ نە جۇمىس اتقاردى؟
- ول كىسى ۇلانباتىردا كومپانيانىڭ وفيسىندە وتىردى، ديرەكتور رەتىندە قاعازدارعا يە بولدى.
- اتالعان ەكى ارىپتەسىڭىزدى كاسىبي جانە ادامي تۇرعىدان قالاي باعالايسىز؟
- ادامي تۇرعىدا ەكەۋى دە جامان ەمەس. بۇرىن تولەن توقتاسىنوۆ ۇلكەن ساۋدا ىستەگەن دەپ ەستىگەنبىز. بىراق، مۇنداعى قيمىلىنان ناق بيزنەس ىستەپ كورمەگەنىن بايقادىم. عالىمجان جاقيانوۆ ساياساتتا جۇرسە دە بيزنەستى ىستەپ ۇيرەنگەن ادام ەكەن. كومپانيانىڭ جۇمىستارىن قالاي الىپ جۇرسەم دەگەندى باستى نازارعا الادى.
نەگىزى توكەڭ باسىندا سوتقا بەرمەي-اق كەلىسپەۋشىلىگى بار جاعدايدا، عالەكەڭە ايتىپ شەشۋگە نيەتتەنسە بولاتىن ەدى. سول كەزدە عالىمجانعا جولىقتىر، تاتۋلاسايىق دەسە، جولىقتىرىپ ارا-اعايىندىق جاسار ەدىم. كەلىسىمگە كەلۋدىڭ ورنىنا، ساقشىلارعا ارىزداندى. جانە اقپارات قۇرالدارىنا، سونىڭ ىشىندە موڭعوليا سايتتارىنا جالعان مالىمەتتەر تاراتىپ جۇرگەن تولەن دەپ ويلايمىن.
- وسى داۋلى ماسەلەدە كومپانيا ۇجىمى نە ويلايدى؟
- اۋديت وتكىزگەندە تولەننىڭ ءبىراز بىلىقتارى شىقتى. كومپانياداعىلار اق-قاراسىن ءبىلىپ وتىر.
- داۋدى تولەن مىرزا باستاعان بولسا، قىرىق جىلدىق دوسىنا نەگە بۇلاي جاسادى؟ ءوزىنىڭ قارجىلىق جاعدايىن وڭالتۋدى ماقسات ەتتى مە، الدە كولەڭكەدەگى بىرەۋلەردىڭ تاپسىرماسى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلامايسىز با؟
- ەكەۋى دە بولۋى مۇمكىن. ەكونوميكالىق جاعدايىن تۇزەۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەگەن شىعار. عالىمجاننىڭ ساياسي قارسىلاستارى ونىڭ وسىندا كەلىپ ساياساتقا ارالاسىپ كەتە مە دەپ ارانداتقان بولۋى دا مۇمكىن.
- وزىڭىزگە قايتا ورالساق، قازاقستانعا ورالۋ ويىڭىز جوق پا؟
- ارينە، اتامەكەنگە ورالعىمىز كەلەدى. جاقىندا نەمەرەلى بولدىق. الماتىعا كەلە جاتقاندا كەلىنىم نەمەرەڭىزگە قازاقشا كىتاپتار الا كەلسەڭىز دەپ ەدى. ويتكەنى ەرتەڭ بالاباقشاعا باراتىن بولسا، ءوز انا ءتىلىن ۇمىتىپ كەتە مە دەپ ۋايىمدايمىز. تاعى دا ستۋدەنت بالام بار. ول دا قازاقشا ادەبي كىتاپتار اكەلىپ بەرىڭىز دەپ تاپسىرعان. بالالارىم شەتەلدە وقىسا دا، بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىرادى. سولاردىڭ تاڭداۋىنا قاراي ارەكەت ەتەمىز.
- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
تۇردىبەك قۇرمەتحان
