تاياۋ شىعىس، سيريا ايماعىنداعى قاقتىعىستار ورتا ازيا ەلدەرىندەگى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ قۇرىلىمىن سەتىنەتىپ، قوعامدىق پروبلەمالاردى تۋدىردى. جالاڭ تۇسىنىك جەتەگىنە جەگىلگەن «جيھادشىلار» تۇزۋ جولدان اداسىپ، سيريا ايماعىندا سارساڭعا ءتۇستى. وتباسىمەن، «تايلى تۇياعىمەن» قاتەرلى ايماققا اتتانعانداردىڭ دەنى جاقىندارىنان ايىرىلدى. ولاردىڭ سيرياعا اتتانۋىنا سەبەپكەر بولعان قانداي كۇش؟ سيريادا سوعىسقانداردىڭ مۇددەسىن تاپ باسۋ ءۇشىن ماسەلەنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلگەنىمىز دۇرىس.
2019 جىلى 14 قاراشادا جاريالانعان دەرەك بويىنشا، «يسلام مەملەكەتىنىڭ» شەتەلدىك سودىرلارى مەن ولاردىڭ وتباسىنا ارنالعان ءبىر لاگەردىڭ وزىندە 48 ۇلتتان 10 مىڭعا جۋىق ادام بولعان. ال سول جىلى «جۋسان» وپەراتسياسى شەڭبەرىندە سيريادان 595 قازاقستاندىق ەلگە قايتارىلعان. باس ساۋعالاپ، بارماعىن تىستەپ وتانىنا ورالعانداردىڭ 400-دەن استامى بالالار. اراسىندا وتباسىن، تۋعان-تۋىستارىن ءتۇزۋ جولدان تايدىرىپ، سيرياعا سۇيرەگەندەر دە كوپ. كوبى سيريا ايماعىنداعى سوعىستا جاقىندارىن، بالاسى – اكەسىن، اكەسى – جارىن، ايەلى – كۇيەۋىن جوعالتقاندار. ولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق ءبىر تۇسىنىك بارىن بايقايمىز. ورتاقتىق – وتكەن ومىرىندەگى قاتەلىكتەرى ءۇشىن وپىق جەۋ.
سيرياداعى سوعىسقا اتتانعانداردىڭ دەنى وزدەرىنىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەن بولعانىن مويىنداپ، جاراتقاندى تانۋ جولىندا جات اعىمداردىڭ جارعا جىققانىن جوققا شىعارمايدى. ولاردى «يسلام حاليفاتىنىڭ» تۋىن كوتەرۋ ۇرانىنا باستاعان دا ءدىني تانىمنىڭ كەمشىندىگى. ماسەلەن، بىرنەشە جىل بۇرىن «يسلام مەملەكەتىنىڭ» يدەولوگتارى جاساعان بەينەروليكتى كورگەن تۇركىستان وبلىسىنىڭ تۋماسى اقىرى 2013 جىلى وتباسىمەن بىرگە سيرياعا اتتانادى. بۇل جايىندا كەيىپكەردىڭ ءوزى:
«2013 جىلى سيرياعا قونىس اۋداردىم. ءدىني بىلىمسىزدىكپەن «يسلام مەملەكەتىن» قۇرامىز دەدىك. اراب امىرلەرىنىڭ بۇيرىعىمەن سوندا بولدىق. ول جاققا بارعان ادامنىڭ ءبارى قارۋ ۇستايدى، سوعىسقا قاتىسادى، باسقا دا قىزمەتتەر ىستەيدى... وكىنەتىن جاعدايىم – ءدىني ءبىلىمىم جوق. ۇلكەن ساياساتقا تۇستىك پە دەپ ويلايمىن. انامنىڭ سابىر قىلۋىن سۇرايمىن»، – دەيدى.
ءبىر بايقايتىنىمىز، ءدىني ساۋاتى تومەن تۇلعالاردىڭ راديكالدى باعىتتاعى يدەولوگيا شىرماۋىنا تەز تۇسەتىندىگى. سيرياعا وتباسىمەن اتتانعانداردىڭ دەنى ەركىن ينتەرنەتتەگى «يسلام مەملەكەتى» جايلى ءدارىس پەن ۆيدەولارعا تاپ بولعان. قىزىعى، راديكالدى باعىتتى ۇستانۋشى يدەولوگتار ول جاقتا مۇسىلمان باۋىرلاردىڭ جاپا شەگىپ، قيىندىق كورىپ جاتقاندىعىن ايتادى. سيريا مەن يراكتا «مۇسىلمانداردى قۋدالاپ، ايەلدەردى زورلاپ، بالالاردى باۋىزداپ، ۇيلەردى ورتەپ» جاتقاندىعىن جانتۇرشىگەرلىك كادرلارمەن سيپاتتايدى. جالعان اقپارات پەن مانيپۋلياتسياعا تولى حابارعا يلانعان كورەرمەندەر وتباسىمەن سيرياعا اتتانىپ، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋدى ماقسات ەتەدى. الايدا، سيرياعا بارعانىندا ءبارىنىڭ مۇلدەم باسقا باعىتتا ءوربىپ جاتقاندىعىنا كورىپ، كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالايدى. جەلىلىك ماركەتينگ ارقىلى سيرياعا وتباسىمەن اتتانعانداردىڭ كوبى وزدەرىن «جەڭىسكە جەتەمىز، ونىڭ ارتىندا ءبىزدى جەتىستىك كۇتىپ تۇر» دەگەنگە يلانعان. وتباسىن ەرتكەن تاعى ءبىر كەيىپكەر تاعدىرىن بىلاي تارقاتادى:
«شىرت ۇيقىدا جاتقاندا كۇيەۋىمە دارحان دەگەن تانىسى شەتەلدەن تەلەفون شالىپ ءبىر نارسەلەردى ايتادى. سول قوڭىراۋدان كەيىن ۇيقىلى-وياۋ كۇيەۋىم وزىنەن-ءوزى دىرىلدەپ، ۇرەيلەنۋدى شىعاردى. ءتۇن ورتاسىندا ءجيى شالىنعان تەلەفوننىڭ جەتەگىمەن «قازاقستاندا قالا بەرسەك، بالا-شاعامىز ءدىنسىز بولىپ، نامازىن دا وقي الماي، حيدجابىن دا كيمەي اداسىپ كەتەدى» دەگەن قورقىنىشپەن «يسلام مەملەكەتىنىڭ كەرەمەتىن كورۋ ءۇشىن 2-3 ايعا ساياحاتتاپ قايتۋعا» وتباسىمىزبەن بىرگە شىقتىق، – دەيدى سيريادان ورالعان ازامات.
ال، ەكىنشى ءبىر قازاقستاندىق جانسەڭگىروۆ ءوزىنىڭ اشۋ قىسپاعىندا قالعانىن اشىق مويىندايدى. بۇل حاقىندا:
«ادامداردى تىرىلەي كومىپ جاتىر» دەگەن سەكىلدى بەينەروليكتەر تاراپ كەتكەننەن كەيىن ەموتسياعا بەرىلىپ، 2013 جىلى سيرياداعى شام ايماعىنا ءوتتىم. قازاقستاننان بارعان ازاماتتار ءۇش جاماعاتقا ءبولىندى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.
دەمەك، قوعامنىڭ كىشى شاڭىراعى – «وتباسىنى» تۋعان-تۋىسىن ەرتىپ، سيرياعا اتتانۋىنا سەبەپكەر بولعان قانداي كۇش ەكەنىن ءتۇرلى تاعدىرلارعا ۇڭىلە وتىرىپ جىكتەۋگە بولادى:
الدىمەن، راديكالدى توپتاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى، ينتەرنەتتەگى يسلامدى بۇرمالاي وتىرىپ ناسيحاتتاۋ ماركەتينگى، حاليفات قۇرۋ يدەياسىنىڭ ناسيحاتى;
ەكىنشىدەن، قوعام مۇشەلەرىنىڭ تاياز ءدىني ساۋاتىن تەرىس، كۇڭگىرت جولعا بۇرمالاۋ يدەولوگياسى;
ۇشىنشىدەن، ەكونوميكالىق، ماتەريالدىق جاعدايدان بولعان ەميگراتسيا. بۇل جەردە كوپتەگەن ازاماتتار ءوز قوعامىنان ءوز ورنىن تابا الماي نە قوعامداعى كەلەڭسىز جاعدايلارعا قاراپ ىشتەي قۇلازيدى، نە قارسىلىعى ويانادى. سول ارادا راديكالدى يدەولوگيا شىرماۋىنا تۇسەدى.
قازاقستان، ورتا ازيا شەكاراسىن اسىپ، سيرياعا اتتانعان وتباسىلاردىڭ ءومىرى بىزگە ەلدەگى اقپاراتتىق ساياساتتى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ۇردىستەرىن ۇدايى باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك ەكەندىگىن كورسەتىپ بەرگەندەي.
داستان قاستاي
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
