جاقىندا TALIM KZ دەپ اتالاتىن يۋتۋب-ارناعا الاشتانۋشى، تاريحشى، جازۋشى، ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى عزي ءبولىم باسشىسى، «قىر بالاسى» قق نەگىزىن سالۋشى، 12 كىتاپتىڭ اۆتورى، 6 ءتىل بىلەتىن Eldos Alash-تىڭ ايتقان ءسوزى ءھام ۋاعىزعا ۇقسايتىن ءدارىسى شىقتى. قاتەلەسپەسەم، ءدارىس شىمكەنتتەگى ءدىني توپتىڭ اراسىندا وتكەن سياقتى. وسى ۆيدەونى كورىپ بولعان سوڭ، قاراپايىم وقىرمان جانە جۋرناليست رەتىندە سانامدا بىرنەشە سۇراق پايدا بولدى. ءارى سول سۇراقتاردى ۆيدەوداعى لەكتور ەلدوس توقتاربايعا قويا وتىرىپ، ءسوزىمنىڭ يا سۇراعىمنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ناعىز الاشتانۋشى، ابايتانۋشى، تاريحشى مامانداردان كومەك سۇرايتىنىمدى دا اشىق ايتقىم كەلەدى.
1. سول ۆيدەودا ەلدوس توقتارباي اڭگىمەنىڭ باسىن بىلاي باستايدى دا: «شەتەلدىڭ اقشاسىن الىپ، قازاققا قارسى جۇمىس ىستەپ جاتقاندار قانشاما؟ ابايدى سوپى قىلدى، ابايدى ءتاڭىرشىل قىلدى»، ءارى قاراي: «ءتىپتى اباي دەگەن ادام ومىردەن بولماعان، اباي دەگەن جالعان، ول — ءاليحان بوكەيحان دەگەن ماقالا شىقتى. ەڭ ۇيات نارسە. سونداي نارسەنى جاساپ جاتىر. ەندى بۇنىڭ بارلىعى كىمگە جاسالىپ جاتقان قاستاندىق، كىمگە جاسالىپ جاتقان قيانات؟ ول — مىنا ۇلان-عايىر دالاعا جاسالىپ تۇرعان نارسە»-دەيدى. ەندىگى سۇراق مىناداي، وسىدان 3 جىل بۇرىن ابايتانۋشى اسان وماروۆ اباي.كز سايتىنا جاريالانعان ءوز ماقالاسىندا:«حاكىم اباي ۇستانعان جول — سوپىلىق!» دەپ ەدى. سوندا كىمنىڭ ءسوزى دۇرىس؟ ودان كەيىن قازاققا قارسى جۇمىس ىستەپ جاتقاندار دەپ كىمدى ايتىپ وتىر؟ سونىڭ بىرىندە ابايدى جوققا شىعاردى دەپ، زاۋرە باتاەۆانى مەڭزەسە كەرەك. جانە ونىڭ ارەكەتىن ۇيات نارسە دەپ باعالاعان ادام ابايدىڭ بار ەكەنىن راستاپ ءارى پىكىر الۋاندىعىن قۇرمەتتەپ، زاۋرە باتاەۆاعا دالەلدى تۇردە ءۇن قاتتى ما؟
2. اتالمىش ۆيدەوداعى كەلتىرگەن مىسالدارىنىڭ بارىندە ەلدوس توقتارباي الاش قايراتكەرلەرىن تەك ءدىني كونتەكستتە قاراستىرعىسى كەلەتىن سياقتى. ماسەلەن، ونىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرى: «ال ءبىز مىناداي ۇلان-عايىر دالادا تۇرمىز. كىمنىڭ ارقاسى؟ وسى جولدا قانىن، جانىن بەرىپ كەتكەن، دىنىنە، تىلىنە، جەرىنە قىزمەت ەتىپ كەتكەن تۇلعالاردىڭ ارقاسى. الاش ارىستارى — تىلگە دە، دىنگە دە، جەرگە دە، ۇلتقا دا قىزمەت ەتۋدىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتكەن تۇلعالار»-دەيدى. دىنىنە قىزمەت ەتكەن تۇلعالاردىڭ ارقاسى...
تاعى مىسالدار:
«ولار ءبىرىنشى ءدىن ءىلىمىن تانىعان ەدى، ەكىنشى دۇنيە ءىلىمىن مەڭگەرگەن تۇلعالار بولدى»-دەيدى. تاعى دا ءدىن. بىراق نەگە ءبىرىنشى ءدىن؟
«القالى توپتا جاقسى ءسوز ايتۋىمىز كەرەك. قازاققا قىزمەت قىلعان، ۇلت جولىندا، ءدىن جولىندا شاھيت كەتكەن 25 مىڭ قازاقتىڭ تۇلعاسىن ايتۋىمىز كەرەك»-دەيدى. 25 مىڭ قازاق ءدىن جولىندا شاھيت بولعانىنا قانداي دالەل كەلتىرەسىز؟ جالپى الاش يدەياسى ءدىن جولىندا قۇربان بولۋ ما؟
«الاش دەگەن توپ اللامەن كوزىن اشقان توپ بولدى»-دەيدى. تاعى ءدىن، تاعى اللا.
الاشتىقتار جايلى: «ءدىن يسلامعا سولار سياقتى قىزمەت قىلۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك»-دەيدى. ولار ءدىن يسلامعا قالاي قىزمەت قىلعان؟ سونى ءتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز با؟
تاعى دا الاشتىقتار جايلى: تۇرمەدە وتىرىپ ورازا ۇستايدى، قۇلشىلىق قىلادى،-دەيدى.
3. «الاشتىڭ تۇلعالارى احمەت، ءاليحان، مىرجاقىپتار ءبىر-بىرىنە حات جازىپ: ء"بىز ەشقاشان كەتپەيمىز، نە كورسەك تە، قارا حالىقپەن بىرگە كورەمىز. ەگەر ءبىز كەتەتىن بولساق، قارا حالىقتى قىرىپ تاستاۋ، سىندىرىپ تاستاۋ وڭايعا سوعادى"-دەدى. كوردىڭىزدەر مە، ول ولاردىڭ تاۋحيدتەرى ەدى؟.. ويتكەنى ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، ەڭ العاشقى بىلىمدەرىن مەدرەسەدەن، مەشىتتەن اشقان بولاتىن»-دەيدى. سونىمەن قاتار وسى جەردە ءبىر توپ ادام "اللاھۋ اكبار" دەگەن ءسوز ايتادى. ەستۋىمشە، سول كەزدەگى مەدرەسەلەر مەكتەپ پەن ساۋات اشۋدىڭ ءرولىن اتقارسا كەرەك. ياعني زاماننىڭ تالابىنا ساي، ول ۋاقىتتا مۇمكىن تاڭداۋدان بۇرىن، ساۋات اشۋدىڭ جالعىز عانا جولى بولعان شىعار؟ ءتىپتى الاش زامانىندا دا قازاقستاندا زايىرلى مەكتەپتەر سامساپ تۇردى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. وسى جەردە اۆتور ءبىراز مانيپۋلياتسيا جاساپ تۇرعانداي كورىندى. بىلاي قاراساڭىز، بۇل جاھاندىق ماسەلەگە اينالعان ءدىني مەملەكەتتەرگە دەموكراتيانىڭ ءيىسىن يىسكەتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى دۇنيە عوي.
4. سودان كەيىن: «قۇستىڭ قوس قاناتى بولاتىن بولسا، ولار دا قوس قانات: ءدىن عىلىمى مەن دۇنيە عىلىمىن قاتار ۇستاپ، مىقتى دەڭگەيگە كوتەرىلە ءبىلدى»-دەيدى. وسىنى ايتقان ادامنان عىلىمي تۇرعىدان جاۋاپ بەرۋىن ءوتىنىپ تۇرىپ سۇرايمىن. ءدىن عىلىمى دەگەنىمىز نە، انىقتاماسى قانداي؟ سوسىن ءدىن دەگەن نە، عىلىم دەگەن نە؟
5. «پاتشالىق بيلىك ءبىزدى وتارلاعان ساتتە دىنىمىزدەن ايىردى»-دەيدى. بۇل سوزگە ءوز باسىم كوپ كۇمانمەن قارايمىن. نەگە ەكەنىن ايتايىن با؟ ماسەلەن، جاڭگىرحان تۇسىندا 19 عاسىردا سالىنعان مەشىت ءالى سول كۇيىندە بوكەي ورداسىندا تۇر. سوندا جولىڭىز ءتۇسىپ بارا قالساڭىز، مۋزەي قىزمەتكەرلەرى سىزگە جاڭگىرحاننىڭ ءوزى دە سول مەشىتتە قۇلشىلىق قىلىپ، ناماز وقىعانىن ايتادى. ءتىپتى پاتشالىق رەسەي سول كەزدە يسلامدى ۇستانعان، ناقتىراق ايتقاندا ءدىندى ۇستانعان ورداعا جانە ونىڭ حانىنا قارسى شىقپاعان. كەرىسىنشە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋعا، ءرولىن كۇشەيتۋگە ادامدار جىبەرگەن. سەنبەسەڭىز، ونى ايعاقتايتىن ەڭبەكتەر دە بار. سوندا پاتشالىق بيلىك ءبىزدى دىنىمىزدەن ايىرۋعا ىقپالدى بولعانىنا قالاي 100 پايىز سەنىمدىسىز؟
6. «ءتىل دەگەن ماسەلەنىڭ ارتىندا ءدىل تۇر، ءدىن تۇر. ال ءتىلى جوق ادامنىڭ ءدىنى دە بولمايدى، وعان جەر دە، وتان دا ماڭىزدى ەمەس»-دەيدى. قالاي قازاق ءتىلىنىڭ ارتىندا اراب ءدىنى تۇر؟ جارايدى، قازاقتىڭ تىلدىك قورىندا 3 مىڭنان اسا، 4 مىڭعا جۋىق ارابيزم بار شىعار. بىراق ولار بىزگە ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن، باياعىدا-اق بەيىمدەلىپ كەتكەن سوزدەر عوي. ونىڭ مىنا جەرگە قانداي قاتىسى بار؟
7. سەرىك زياتوۆ جازعان مىسال بار. «1920 جىلى، 26 تامىزدا 28 جاستاعى الاشوردانىڭ ۆيتسە-پرەمەر-ءمينيسترى ءالىمحان ەرمەكوۆ، جانىندا ءۋاليدحان تاناشۇلى جانە وسى شىمكەنتتىڭ تۋماسى مۇستافا كوكەبايۇلى دەگەن الاش قايراتكەرى بولعان، جەر كاداسترى مامانى — ۇشەۋى لەنيننىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن قورعاپ قالعان. سول كەزدە لەنينمەن 8 جارىم ساعات داۋلاسادى. ءبىر ۋاقىتتا لەنين جانىندا وتىرعان سۆەردلوۆقا، كالينينگە ايتادى: ەگەر ءبىز كەشكى تاماق ىشپەيتىن بولساق، قازىر ماسكەۋدەن ايىرىلىپ قالامىز دەيدى»-دەيسىز. وسى جەردە وتىرعان حالىق قارقىلداپ كۇلە قالادى. ءستاليننىڭ اڭگىمەسى قانشالىقتى راس؟ سوسىن سەرىك زياتوۆتىڭ پوستىنا پىكىر بىلدىرگەن ماكسات تاج-مۋرات-تىڭ ءوزى مۇستافا كوكەباەۆتىڭ اتىراۋدىڭ تۋماسى ەكەنىن جانە ونى جاي عانا ۋيكيپەديادان بىلە سالۋعا بولاتىن
8. ەلدوس توقتارباي سۇلتانماحمۇت جايلى: «قۇران قاري، 14 پارانى تولىق بىلگەن. سول سۇلتانماحمۇت جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنا حات جازىپ وتىر: اۋرۋىم اسقىنىپ بارا جاتىر دەيدى، ەگەر اللا تاعالام دەيدى، ماعان 1 جىلدىق عۇمىر بەرەتىن بولسا دەيدى، مەن دەيدى، اراب ءتىلىن تولىق مەڭگەرگىم كەلەدى دەيدى». وسى جەردە مىنا نارسەنى جازعىمىز كەلەدى... ەگەر وسىعان دەيىن وقىعان، وقۋلىقتاعى، ينتەرنەتتەگى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، سۇلتانماحمۇتتىڭ ءدىندى بىلگەنى راس. بىراق كەيىن دىنگە جانە دىندارلارعا قارسى بولىپ، ء"دىن دەگەن — وتىرىككە نانۋ دەگەن" دەپ تە ولەڭ جازعانى تۋرالى دەرەك بار. نەگە اقپارات بىرجاقتى بەرىلىپ وتىر؟
9. ءبىراز ءدىندار ادامدار قولداناتىن «70 جىل قۇدايسىز قوعام ورنادى» دەگەندى بۇ كىسى دە ايتادى. سول «70 جىل قۇدايسىز قوعامدا» مەكتەپ ارابشا بولسا، مەشىت جۇمىس ىستەپ تۇرسا، ول قانداي قۇدايسىز قوعام بولعانى؟
10. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جايلى: «جالعىزكىسىلىك، ودينوچنايا كامەراعا، كارتسەرگە قاماپ تاستايدى. سول 24-اق سانتيمەتر بولعان ول كەزدە. سول 24 سانتيمەتردە 1 جىل، 8 اي وتىرادى عوي. كىشى دارەتىن دە، ۇلكەن دارەتىن دە سول جەرگە سىندىرادى. سول جەردە وتىرعاندا، قۇراننىڭ بۇكىل بىلگەنىن ايتىپ، امان-ەسەن شىققان عوي»-دەيدى. تۇرمەنىڭ 24 سانتيمەتر ەكەنىنە قانداي دالەل بار؟ جالپى مەنىڭ ويىمشا، الاش جايلى ايتقاندا ءسوزدى ۇستەمەلەمەي-اق، كورگەن ازابىنىڭ فاكتىسىن ايتسا دا، جەتىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. ينتەرنەتكە جازىپ كورسەم، كارتسەردى 2.5.م2 دەيتىن دەرەك تە شىقتى.
11. «الاش يدەياسىنىڭ نەگىزى دىنمەن باستالعان. سوندىقتان قازىر ارامىزدا جۇرگەن، يسلامعا كىر كەلتىرىپ جۇرگەن تەنتەكتەرىمىزدىڭ كەسىرىنەن اسىل ءدىنىمىزدى بىلعاپ جاتقان جايىمىز بار. اسىل ءدىنىمىزدى بىلعامايىق»-دەيدى. الاش يدەياسى قالايشا دىنمەن باستالعان؟ مەن ونى وگنوستيككە دە، اتەيستكە دە، حريستيانعا دا، بۋدديستكە دە، مۇسىلمانعا دا ورتاق يدەيا، زايىرلىلىق ءپرينتسيپى ساقتالعان يدەيا دەپ جۇرسەم... سوندا بۇل قالاي بولعانى؟
12. جانە ءسوز سوڭىندا: «ءسوزىمنىڭ سوڭىندا مىنا نارسەنى ايتقىم كەلەدى. ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن. ءبىزدىڭ قوعامدا نەبىر بىلىمدىلەر بار، بىراق يمانى جوق. مىنەز دەگەن — يمان، جىگىتتەر!»-دەيدى. ءيا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ "ۇلتقا قىزمەت ەتۋدى مىنەزدەن" دەيتىن ءسوزى بار. بىراق ناقتى "مىنەزدىڭ يمان ەكەنىن" انىقتايتىن تەكستولوگيالىق تۇرعىدان قانداي دالەل بار؟
13. ودان كەيىن ەلدوس توقتارباي جايلى (ونىڭ الاش ءسوزى كىتابىنا جازىلعان العىسوز بولسا كەرەك) جازۋشى، الاشتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي: — تالاپتى شاكىرت تە — ۇستازعا بەرگەن تاعدىردىڭ ءبىر سىيى. كەيدە قانشالىقتى وقىمىستى كورىنگەنىڭمەن دە، سول شاكىرتىڭە قاراپ بوي تۇزەيتىن، وي تۇزەيتىن كەزىڭ بولادى. ونداي شاكىرتتەن سەن دە ءجون ۇيرەنەسىڭ. العاۋ سوزگە سەنسەك، ءبىزدى دە «قازاقتىڭ ءسوزىن ۇستاعان قالام يەسىنىڭ ءبىرى»،-دەپ ءجۇر عوي. الايدا مەن، جانى - قۋاتتى، ويى تىڭ، تالاپ-ماقساتى انىق، بىلگەنىمەن دە، بىلۋگە ۇمتىلعانىمەن دە، پىكىرىمەن دە، مىنەزىمەن دە باتىل جانە ادالىمەن تۋرا ايتاتىن ۇعلانداردى كورگەندە، ولارعا سونداي ءبىر سۇيىنىشپەن قارايمىن.
مەن ەلدوس توقتاربايدىڭ بولمىسىنان وسىنداي تەكتى تۋمىستى اڭعارامىن. ءسال توسىن تابيعي بىتىمىنە قاراماستان، ونى باۋىرىما تارتقىم كەلەدى. ويتكەنى ونىڭ وزىنە سەنىمدى، تاستى دا ەرىتكەندەي مەيىرىمى مەن ەكپىنىمەن وتتى دا سوندىرگەندەي تۋراشىل قۋاتى، پىكىرلەرىنىڭ ادالدىعى، تاڭداعان ماقسات جولىنداعى نىق بەتالىسى، تاباندى دا ءتوزىمدى ىزدەنىسى ۇستاز رەتىندە تولىق قاناعاتتاندىرادى جانە مەنىڭ كوزقيىعىما شالىنعاننان بەرگى ون جىلدىڭ ورايىندا ول ءسات سايىن وسىنداي كەسەك وي-بىتىمىمەن ءسۇيىندىرىپ كەلەدى. مەيلى، مۇنى سىرت كوز ۇناتسىن، ۇناتپاسىن ءبارىبىر (كەيبىر جاناشىرلارىمنان ونداي دا ەسكەرتۋ ەستىپ قالامىن), ونىڭ جان ۇياسىنان شىنايى ادالدىقتى اڭعارامىن. ال شىنايىلىق كەز كەلگەن تاعدىر يەسىنە بەرىلە بەرمەيتىن سىي.
جالپى ەلدوستىڭ شىعارماشىلىعىنا ءتان باستى ەرەكشەلىك، ول - دىتتەگەن نىساناسىنا ەش نەعىلايىنسىز بەرىلىپ، الاڭداماستان، جانى كۇيىپ تۇرىپ بەرىلە جازاتىن شىنايى ادالدىعىندا. كوڭىل ءيىرىمى بىردە ۇيىتقىپ، بىردە بايىرقالاپ، ويىڭدى وراتىپ اكەتسە دە، وقىرمان ونىڭ العاۋسىز كوڭىلدەن الابۇرتىپ شىققانىنا سەنەدى. اسىرەسە، الاش پەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتقاندا، كۇيىنىپ-سۇيىنگەن سەزىمگە دە، اشىنعان سىنعا دا ەرىك بەرەدى. ايتەۋىر، نەمكەتتىنىڭ ءسوزى ەمەس، ناعىز جانى اۋىرعان ادامنىڭ جان ءسوزى ەكەنى اڭعارىلادى.
ەكىنشى، ول ءوزىنىڭ العان تاقىرىبىنا سەنىمدى. تاريح، تاريحي تۇلعا، ادەبي تۋىندى، جەكە ادام تۋرالى ءسوز قوزعاسا دا، ءبارىبىر ۇشتالعان كوركەم-سىني وي الاش تاقىرىبىنا كەلىپ ساباقتالادى. بۇل ونىڭ، تۇپكى ءىلحامي ماقساتىنىڭ تۇراقتىلىعىن كورسەتەدى. سول جولدا، سىرىن اشسا دا، سىنىن ايتسا دا «جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرمايدى». قالام ۇستاعان ادامعا بۇل دا ۇلكەن سىن.
ءۇشىنشى، ءار جازعانىنان — تولاسسىز ىزدەنىس پەن ءتوزىمنىڭ، كوزدەگەنىنە جەتپەي قويمايتىن قۋات پەن جىگەردىڭ دەمى ءبىلىنىپ تۇرادى. مىنە، بۇل، اباي ايتقان، «قۋاتتى ويدان باس قۇراپ، ەركەلەنىپ شىعاتىن» ءسوزدىڭ قوزعاۋشى كۇشى.
ەندى، ەلدوس ۇعلانعا، «وسى قۋاتتى، باتىل، ادالىنان باستالعان ارىنىڭمەن كەلەر كۇننىڭ الاشۇراندى كوكشوقىسىنا القىنباي، سۇرىنبەي، ادىلەتتىڭ جولىنان بۇرىلماي، ابىرويمەن جەت!»-دەپ تىلەك قوسامىن،-دەپتى.
ەندىگى سۇراق مىناداي، تۇرسىن جۇرتباي اعامىز ەلدوس توقتاربايدىڭ الاش ءسوزى كىتابىن تولىعىمەن وقىدى ما ەكەن؟ ەگەر وقىسا، كىتاپتا الاشتىڭ دىنگە قاتىناسى قالاي بەرىلگەن؟
P. S. وسىعان دەيىن اباي مىرزا ەسىمدى توتە جازۋدان وقيتىن، الاش جازبالارىن زەرتتەۋشىنىڭ ارقاسىندا الاش قولجازبالارىن شولىپ شىققان ەدىم. سوندا ءتىپتى 1917 جىلى الاش زيالىلارى مۇعالىمدەر كۋرسىندا: "كەرەكسىز دەپ ءتورت ءپاندى اتايدى. ولار: اراب ءتىلى، يسلام تاريحى مەن ۇلت تاريحى (قازاق تاريحى), ءدىن، ولشەۋ" دەپ، الاشتىقتاردىڭ جازباسىن جاريالاپ ەدى. جانە سول جازۋدا اۆتورلار نەگە ەكەنىن دە سانالى تۇردە دالەلدەپ بەرگەن. ودان بولەك، ولار ءدىن ءىسى مەن مەملەكەت ءىسىن بولەك قاراستىرادى. قازىر بىزگە ءدىننىڭ ەمەس، زاماناۋي عىلىمنىڭ قاجەت ەكەنىن جازادى. ال ەندى وسىدان كەيىن الاش يدەياسى قالايشا تەك ءدىني يدەيا بولىپ شىعادى؟
ەشكىمنىڭ ءدىني سەنىمىنە، ءدىني كوزقاراسىنا قاساستىعىم جوق جانە بىرەۋدىڭ جەكە باسىنا ءتيىسۋدى ءجون دەپ سانامايمىن. بىراق وسى نارسەلەردى ايتقان اۆتوردان جانە لاجى بولسا، الاشتانۋشىلاردان سانالى، دالەلدى جاۋاپ كۇتەمىن. كوپ راقمەت!
التىنبەك الىبەكۇلى
