الەمدە كوپتەگەن ءدىني سەنىم-نانىم، كونفەسسيا، ءداستۇرلى جانە الەمدىك ءدىن بار. ولاردىڭ پايدا بولۋى، قوعامعا ىقپالى، ىشكى كانوندارى، ءوزارا قارىم-قاتىناسى، الەمدىك جانە جەرگىلىكتى ساياساتقا ىقپالى، وزگەلەر تاراپىنان مويىندالۋى نەمەسە تانىلۋى ءبىر-بىرىنەن ارقيلى جانە وزىندىك ايتارلىقتاي ەرەكشەلىكتەرى بار. دەگەنمەن، ولاردى بايلانىستىراتىن ءدىن توبى - اۆرامدىق دىندەردى اتاپ وتكەن ءجون. بۇل تۋرالى “ادىرنا” ءتىلشىسى ءدىنتانۋشى، PhD دوكتورانت ءال-فارابي نۇربەكۇلىنان سۇراپ ءبىلدى.
«اۆراامدىق دىندەر - بۇل دىندەردىڭ سەنىمدەرىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن بيبليالىق تۇلعا ىبىرايىممەن بايلانىستى الەمدىك دىندەر توبى. اۆراامدىق نەگىزگى دىندەرگە يۋدايزم، حريستيان جانە يسلام ءدىنى كىرەدى.
اۆراامدىق، نەمەسە يبراھيمدىك ءدىن دەپ سەميت تايپالارىنىڭ پاتريارحى (باباسى) – يبراھيمنەن (اۆراام، ىبىرايىم) باستاۋ العان ەجەلگى داستۇردەن شىققان مونوتەيستىك (جالعىزقۇدايشىلىق) ءدىندى ايتادى. يبراھيمدىك دىندەردە يبراھيم تۇلعاسى زور بەدەلگە يە، ول پايعامبار رەتىندە عانا سانالماي، سول دىندەر ۇستانۋشىلارىنىڭ رۋحاني باباسى سانالادى.
پاتريارحتىڭ ەسىمىنە كەلسەك، ارابشا ونى يبراھيم، ەۆرەيشە اۆعاھام (اۆراام), ال قازاقتا ونى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا ساي ىبىرايىم دەپ اتايدى. سول سەبەپتى ونىڭ ەسىمى ءارتۇرلى فورمادا كەزدەسەدى. سەميت تىلدەرىندە «اۆ» جانە «راھام» ءسوز تىركەسى «كوپتىڭ اكەسى» دەگەندى بىلدىرەدى. ىبىرايىمدىق ءۇش ءدىن دە ىبىرايىمدى وزدەرىنىڭ رۋحاني اتاسى دەپ سانايدى. يۋدايزمدە يبراھيم حالىقتىڭ اكەسى، حريستيان دىنىندە – حريستياندىق سەنىمنىڭ باستاۋشىسى، ال يسلامدا – مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ پايعامبارى جانە نەگىزىن قالاۋشى بولىپ سانالادى”,-دەدى ءدىنتانۋشى.
سونداي-اق، ءۇش ءدىننىڭ دە وزدەرىنىڭ قاسيەتتى ماتىندەرى بار ەكەنىن قوسا كەتتى. ايتۋىنشا، ولار قۇدايدىڭ رۋحىمەن جازىلعان دەپ سانالادى. يۋدايزمدە بۇل تاناح (ەسكى وسيەت), حريستياندىقتا بيبليا (ەسكى جانە جاڭا وسيەت), ال يسلامدا قۇران. يبراھيمدىك دىندەردىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارىنىڭ ءبىرى - ءبىر قۇداي تۋرالى مونوتەيستىك ءىلىم. ءۇش ءدىن دە قۇدىرەتتى ءبىر عانا قۇداي بار ەكەنىن ايتادى.
اۆراامدىق دىندەردىڭ (يۋدايزم، حريستياندىق، يسلام) بۇرمالانىپ دارىپتەلۋى الەمدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالار مەن تاريحقا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ماسەلەن، 11-13 عاسىردا وتكەن كرەست جورىعىن اتاۋعا بولادى. ول كەزدە حريستيان اسكەرلەرى كيەلى جەرلەردى ازات ەتۋ جانە يەرۋساليمدى باقىلاۋدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تۇركيا، تاياۋ شىعىسقا ساپار شەككەن بولاتىن. ال 16 عاسىردا حريستياندىقتا رەفورماتسيالىق قوزعالىس ءجۇرىپ، ناتيجەسىندە پروتەستانتتىق شىركەۋلەر كاتوليكتىك شىركەۋدەن ءبولىنىپ شىقتى. بۇل ءدىني جانە الەۋمەتتىك ومىرگە، سونداي-اق ەۋروپاداعى ساياسي جاعدايعا تەرەڭ اسەرىن تيگىزدى.
20 عاسىردىڭ اياعىندا كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىندا جانە جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىندا دا ءدىني اعىمدار، سونىڭ ىشىندە يسلام ماڭىزدى ءرول اتقاردى. كەيبىر لاڭكەستىك ۇيىمدار، اسىرەسە يسلامدىق سيپاتتاعى ەكسترەميستەر، ءدىني سەنىمگە نەگىزدەلگەن شابۋىلدار بولدى.
2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى اقش-تاعى شابۋىل سونىڭ دالەلى. ودان بولەك، يزرايل مەن پالەستينا اراسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى قاقتىعىستا دا ءدىني جانە ەتنيكالىق اسپەكتىلەر ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
بۇل اۆراامدىق دىندەردىڭ بۇرمالانىپ دارىپتەلەنۋىنىڭ كىشكەنە عانا كورىنىسى. ودان بولەك، دىندەر اراسىنداعى ءبولۋ دە قوعامعا زيان ەكەنىن ءال-فارابي نۇربەكۇلى
باسا ايتتى.
«دىندەر اراسىندا ديسكريميناتسيا بار»
«بۇل ايماققا بايلانىستى. بىراق جالپى العاندا، قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ورتا عاسىرلارمەن سالىستىرعاندا ادامداردىڭ، قوعامداستىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناسى ەداۋىر جاقسى دەسە دە بولادى. الايدا، وكىنىشكە قاراي، مۇسىلمان سانالاتىن كەيبىر تەوكراتيالىق، كلەريكالدىق ەلدەردە باسقا ءدىن وكىلدەرىنە قاتىستى ديسكريميناتسيا بايقالادى. مىسالى، يراندا يسلامنان بولەك تەك ماسىحشىلىك، ياھۋديلىك جانە زورواستريزم دىندەرى عانا مويىندالادى ولاردى قۇراندا جازىلعان «كىتاپ يەلەرى» ساناتىنا جاتقىزادى. باسقا دىندەر زاڭنان تىس سانالادى. سونىمەن قاتار، ءماسىحشى، ياھۋدي مەن زورواستريلىكتەر پارلامەنتتە از شەكتەۋلى ورىن عانا الا الادى. ساۋد ارابياسىندا باسقا ءدىن وكىلدەرى مۇلدە مەملەكەتتىك قىزمەتشى بولا المايدى، جانە تاعىسىن تاعى. وعان قوسا، مۇسىلمان سانالاتىن كلەريكال ەلدەردە ەگەر دە بىرەۋ مۇسىلمانشىلىقتان باسقا دىنگە وتسە، وندا ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى، بىراق باسقا ءدىن وكىلى يسلام قابىلداسا، ونى قوشتايدى. زايىرلى ەلدەردى الساق، وندا ول ەلدەردە ءماسىحشى مەن ياھۋديلەر جالپى ينتەگراتسيالانعان. كوبىنەسە، مۇسىلمان راديكالدارىمەن ماسەلە بولادى. سەبەبى ول كىسىلەر اراب ەلدەرى سياقتى شاريعات ورناتىلۋىن قالايدى. بۇل نەگىزگى ماسەلە»،-دەدى ول.
دەگەنمەن، اۆراامدىق دىندەر مادەنيەت پەن قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپالى تيگەن.
«يبراھيمدىك دىندەردىڭ مادەنيەتكە ىقپالى وتە زور. تەك مادەنيەتكە عانا ەمەس، تىلگە، ءومىر سالتىنا دا. مىسالى، بۇرىن پۇتقا تابىنىپ، ءولى ادامداردى ورتەپ جۇرگەن ەل بولسا، يبراھيمدىك ءدىندى قابىلداعاننان كەيىن ول ەلدە جەرلەۋ مادەنيەتى پايدا بولادى. سونىمەن قوسا، تاعامداردى دا «تازا» (ادال) جانە «لاس» (ارام) دەپ بولە باستايدى. يبراھيمدىك دىندەردىڭ جالپى العاندا الەمگە دەگەن وڭدى اسەرى جەتكىلىكتى. تۇركىلەر يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە سونىڭ اسەرى بىلىنەدى. مىسالى، ءبىز ولگەن ادامدى «قايتىس بولدى» دەيمىز. نەلىكتەن؟ سەبەبى قۇران بويىنشا، ادام اللاعا «قايتادى» دەپ سانالادى دا «قايتىس بولدى»، - دەدى ءدىنتانۋشى.
ەلىمىزدە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىۋلىنە بايلانىستى بۇگىندە الماتى قالاسىندا 17 كونفەسسيادان قۇرالعان 190 ءدىني بىرلەستىك تىركەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە جوعارىدا اتالعان اۆرامدىق دىندەرگە جاتاتىن يسلامدىق، حريستياندىق جانە يۋدايزمدىك ءدىني بىرلەستىكتەر باسىم بولىگىن قۇرايدى.
ءارتۇرلى ءدىني سەنىم مەن كونفەسسيالاردىڭ تىركەلۋىنە قاراماستان ەلىمىزدى، سونىڭ ىشىندە الماتى قالاسىندا ءدىني تۇراقتىلىق پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىم ورناعان.
مەگاپوليستە ار-وجدان، ءدىن جانە سەنىم بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى جاعدايلار جاسالعان. مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قالىپتاسقان مودەلى دىنگە سەنۋشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋگە، سەرىكتەستىك قاتىناستارىنا جانە ءوزارا تۇسىنىستىككە ۇمتىلۋعا نەگىزدەلگەن.
جەمىستى جانە سەنىمدى جۇمىستىڭ ناتيجەسى 2017 جىلى الماتىنىڭ بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەرىنىڭ شامامەن 80%-ى ۇسىنىلعان ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ كوشباسشىلارى كلۋبىنىڭ قۇرىلۋىندا بولدى. قۇرىلعان ساتتەن باستاپ كلۋب ءوزىن ءتيىمدى ديالوگ الاڭى جانە مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءتۇرلى كونفەسسيالاردىڭ وكىلدەرى اراسىنداعى سەنىم مەن ارىپتەستىكتى دامىتۋ مەن تەرەڭدەتۋدە پارمەندى قۇرال رەتىندە كورسەتتى.
ۇقساس جاڭالىقتار
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
