(ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى: “قازاق تاريحى. II”)
كۇنى بۇگىن دۇنيەدە ھەش نəرسەنىڭ اسىلى بىلىنبەي قالعان جوق. ھəر نəرسەنىڭ ءتۇبى تەكسەرىلدى، اسىلى ءبىلىندى. ءبىلىمى ارتىق، كوزى اشىق جۇرتتار دۇنيەدەگى ادام بالاسىنىڭ اسىلىن، ءنəسىلىن تەكسەرىپ بولىپ، بارلىعىن كىتاپقا جازىپ شىعاردى. بوتەن جۇرتتار
قاتارىندا الا-بوتەن – ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ اسىلى تەكسەرىلىپ، تاريحى جازىلعان جوق.
بۇ كۇن ازيا كارتاسىنىڭ تورتتەن بىرىنە يە بولىپ تۇرعان قانشا ميلليون قازاقتىڭ تاريحى كومەسكى قالىپتا تۇرعان جايى بار. تاريح عىلىمىندا قانشا تاريح جازۋشىلار شىعىپ، قانشاما كىتاپ جازىپ شىعاردى. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ اسىلىن انىق قىپ ايتاتىنى جوق. ارابشا، تۇرىكشە، ورىسشادا ءبىز كورگەن كىتاپتاردا قازاق تۋراسىندا جازىلعان سوزدەردىڭ ءبəرى دە حاقيقاتقا حالاف – ءشىپ-شيكى وتىرىك، قاناعات تابارلىق ھەش
ءبىر ءسوز جازىلعان جوق.
تاريح كىتاپتارىنداعى كوپ حاتانىڭ ءبىرى – تاريح جازۋشىلاردىڭ ھەش ءبىرى قازاق پەن قىرعىزدى ايىرمايدى. قازاق – قازاق، قىرعىز ءوز الدىنا قىرعىز، بۇلاردىڭ اراسىندا اسىلار ىلگى جوق. تۇركىمەن مەنەن باشقۇرت قانداي باسقا-باسقا ەل بولسا، قازاق پەن قىرعىز دا سونداي باسقا-باسقا ەل. ورىستاردىڭ، əسىرەسە ۇكىمەتتىڭ، قازاقتى قازاق دەمەي، قىرعىز دەپ جۇرگەنى راس، بىراق ولار ءوزىنىڭ اتتى «كازاچي» əسكەرىنەن ايىرۋ ءۇشىن – جاڭىلىس بولسا-داعى – قازاقتى قىرعىز اتاپ ءجۇر. ءوزىمىزدىڭ تۇرىك قاۋىمدارىنىڭ، əسىرەسە باسشىلارىنىڭ، قازاق پەن قىرعىزدى ايىرماعانى حاتا، كەشپەستىك ايىپ (!).
قازاقتىڭ قىرعىز اتانباي قازاق اتانعانىن ءتəۋىر كورۋى ورىستىڭ قازاققا ۇقساۋى ءۇشىن دەگەن نوعايلاردا بار. مۇنىسى بەت الدىنا ىلاققان ءسوز. تاريحتىڭ كورسەتۋى بۇعان ەرەۋىل كەلەدى. ورىستا بۇرىن اتقا ءمىنۋ əدەتى بولماعان. وسى كۇنگى حوحولشا سيىر جەگىپ، وگىز ءمىنىپ كۇن كورگەن. ءبىر سىپىرى حالقى، تۇرىكتەردەن كورمەكشى، سالت-əدەت ايتىپ، ءبىزدىڭ قازاققا ۇقساعاننان سوڭ «كازاشي» («كازاچە ۆويسكو») اتانىپ كەتكەن. ورىستىڭ اتتى əسكەرى قازاقپىن دەسە، ءبىزدىڭ قازاق ءوزىنىڭ اتىنان ايرىلىپ، قىرعىز اتانىپ جۇرمەكشى ەمەس.
وسى عاسىرداعى əلەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي، جəنە ءوزىمىزدىڭ شارق əدەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مəدەنيەتى» (كازاكسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق əدەبيەتى» (كازاكسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى.
ورىسشا وقىعان قازاق جاستارىنىڭ موينىنا الاتىن ءبىر جۇمىسى: مەكەمەدەن شەتكەرى بولعان ھəر ءبىر ءىستى ورىندا، ھəر بəر ىستە «كيرگيز» دەگەن جاڭىلىس اتتى قويىپ «كازاك» دەگەن اتتى قولداۋى ءتيىس. بۇل بولمايتىن ءىس، اعىنعا قارسى (پروتيۆ تەچەنيا)
دەگەن ءسوز – ءسوز ەمەس، ءبىز – سۋدى تەرىس اعىزعان اتانىڭ بالاسىمىز!
قازاقتىڭ تاريحى تۋراسىندا جəنە ەكىنشى حاتا: وسى كۇنگى قازاقتى ۇلىق شىڭعىس حاننان بۇرىنعى زامانداردا بولعان قىرعىز قاۋىمىنىڭ نəسىلىنەن دەپ ءتۇسىنۋ (!). ولاي ءتۇسىنۋدىڭ حاتا ەكەندىگى از ويلاۋ مەنەن بىلىنەتىن نəرسە. وسى كۇنگى قازاق(تىڭ) ول
قىرعىزدىڭ نəسىلىنەن ەمەس ەكەندىگىنە دəلەل تولىپ جاتىر.
وسى كۇندە قازاقتا قىپشاق، ارعىن، كەرەيىت، نايمان، قوڭىرات دەگەن رۋلار بار. بۇل رۋلار اناۋ قىرعىزداردان باسقا بولىپ، ولارمەنەن قاتار ءجۇرىپ، قاتار تۇرعان ەلدەر ەدى. ەندى قىرعىزبەنەن قاتار جۇرگەن نايماندى قالاي بۇرىنعى قىرعىزدىڭ نəسىلىنەن
دەپ ايتۋعا بولادى؟!
قىرعىز بەن قازاق اراسىندا قانداي باسقالىق بارلىقتى، ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سايىن بايانداپ تۇرماقپىز. ءƏزىر ۇعاتىنىمىز مىناۋ: قازاق بەن قىرعىز باسقا قاۋىم; بۇل قازاق حازىرەت عايسانىڭ (يسا) ار جاق، بەر جاعىنداعى قىرعىزدىڭ نəسىلىنەن
ەمەس، قازاق «كيرگيزدىكتى» قويىپ، قازاقتى قۋاتتاۋى ءتيىس.
«قازاق» گازەتاسىنىڭ ەكىنشى نومىرىنەن باستالىپ «قازاقتىڭ تاريحى» جازىلىپ تۇرماقشى. بۇل جازاتىن تاريحىمىز ونان-مۇنان قۇرالعان تاريحقا ءتيىستى سوزدەر ەمەس، ناعىز شىن، جەتە تاريح دəرىستەرى بولادى. «قازاق» گازەتاسىن ۇزبەستەن وقىپ تۇرعان
ادام قازاقتىڭ تاريحىن جەتە بىلۋگە بولادى.
قازاقتىڭ تاريحىنا ءتيىستى سوزدەر، ماتەريالدار جازىپ باسقارماعا جىبەرۋشى بولسا، «قازاقتىڭ تاريحىن» جازعاندا پايدالانىپ تۇرماقپىز، ھəر كىمنىڭ ىستەگەن-بىلگەنى بولسا، جازىپ تۇرۋىن وتىنەمىز.
«عاليا» شəكىرتتەردەن قۇل مۇحاممەد əپەندى ورازاەۆ جəنە بالالارى ءمəشھۇر «اسان قايعى» تۋراسىندا ەسىتىپ-بىلگەندەرىن جازىپ باسقارماعا جىبەرىپتى. مۇنىڭ ىشىندە ءبىز پايدالانارلىق سوزدەر كوپ.
تۇرىك بالاسى. قازاق تاريحى. II. «قازاق»، 1913, № 3. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. III توم. – “سارىارقا” باسپا ءۇيى، استانا، 2009. – 382-384 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
