Älihan BÖKEIHAN: Qiiametke şeiın qazaq qazaq bolyp jasamaq

(Maqalanyŋ tüpnūsqadaǧy taqyryby: “Qazaq tarihy. II”) Künı bügın düniede heş nərsenıŋ asyly bılınbei qalǧan joq. Hər nərsenıŋ tübı tekserıldı, asyly bılındı. Bılımı artyq, közı aşyq jūrttar düniedegı adam balasynyŋ asylyn, nəsılın tekserıp bolyp, barlyǧyn kıtapqa jazyp şyǧardy. Böten jūrttar qatarynda ala-böten – bızdıŋ qazaq halqynyŋ asyly tekserılıp, tarihy jazylǧan joq. Bū kün Aziia kartasynyŋ törtten bırıne ie bolyp tūrǧan qanşa million qazaqtyŋ tarihy kömeskı qalypta tūrǧan jaiy bar. Tarih ǧylymynda qanşa tarih jazuşylar şyǧyp, qanşama kıtap jazyp şyǧardy. Solardyŋ arasynda qazaqtyŋ asylyn anyq qyp aitatyny joq. Arabşa, türıkşe, orysşada bız körgen kıtaptarda qazaq turasynda jazylǧan sözderdıŋ bərı de haqiqatqa halaf – şıp-şikı ötırık, qanaǧat tabarlyq heş bır söz jazylǧan joq. Tarih kıtaptaryndaǧy köp hatanyŋ bırı – tarih jazuşylardyŋ heş bırı qazaq pen qyrǧyzdy aiyrmaidy. Qazaq – qazaq, qyrǧyz öz aldyna qyrǧyz, būlardyŋ arasynda asylar ılgı joq. Türkımen menen başqūrt qandai basqa-basqa el bolsa, qazaq pen qyrǧyz da sondai basqa-basqa el. Orystardyŋ, əsırese ükımettıŋ, qazaqty qazaq demei, qyrǧyz dep jürgenı ras, bıraq olar özınıŋ atty «Kazachii» əskerınen aiyru üşın – jaŋylys bolsa-daǧy – qazaqty qyrǧyz atap jür. Özımızdıŋ türık qauymdarynyŋ, əsırese basşylarynyŋ, qazaq pen qyrǧyzdy aiyrmaǧany hata, keşpestık aiyp (!).

Qazaqtyŋ qyrǧyz atanbai qazaq atanǧanyn təuır köruı orystyŋ qazaqqa ūqsauy üşın degen noǧailarda bar. Mūnysy bet aldyna ylaqqan söz. Tarihtyŋ körsetuı būǧan ereuıl keledı. Orysta būryn atqa mınu ədetı bolmaǧan. Osy küngı hoholşa siyr jegıp, ögız mınıp kün körgen. Bır sypyry halqy, türıkterden körmekşı, salt-ədet aityp, bızdıŋ qazaqqa ūqsaǧannan soŋ «Kazaşii» («Kazache voisko») atanyp ketken. Orystyŋ atty əskerı qazaqpyn dese, bızdıŋ qazaq özınıŋ atynan airylyp, qyrǧyz atanyp jürmekşı emes.

Osy ǧasyrdaǧy əlem jaryǧyna qazaq közın aşyp, betın tüzese, özınıŋ qazaqşylyǧyn joǧaltpaǧandai, jəne özımızdıŋ şarq ədetıne yŋǧaily qylyp «Qazaq mədenietı» (Kazakskaia kultura) qūryp, bır jaǧynan «Qazaq ədebietı» (Kazakskaia literatura) tūrǧyzyp, qazaqşylyǧyn saqtamaqşy. Orysşa oqyǧan qazaq jastarynyŋ moinyna alatyn bır jūmysy: mekemeden şetkerı bolǧan hər bır ıstı orynda, hər bər ıste «kirgiz» degen jaŋylys atty qoiyp «kazak» degen atty qoldauy tiıs. Būl bolmaityn ıs, aǧynǧa qarsy (protiv techeniia) degen söz – söz emes, bız – sudy terıs aǧyzǧan atanyŋ balasymyz! Qazaqtyŋ tarihy turasynda jəne ekınşı hata: osy küngı qazaqty ūlyq Şyŋǧys hannan būrynǧy zamandarda bolǧan qyrǧyz qauymynyŋ nəsılınen dep tüsınu (!). Olai tüsınudıŋ hata ekendıgı az oilau menen bılınetın nərse. Osy küngı qazaq(tyŋ) ol qyrǧyzdyŋ nəsılınen emes ekendıgıne dəlel tolyp jatyr. Osy künde qazaqta qypşaq, arǧyn, kereiıt, naiman, qoŋyrat degen rular bar. Būl rular anau qyrǧyzdardan basqa bolyp, olarmenen qatar jürıp, qatar tūrǧan elder edı. Endı qyrǧyzbenen qatar jürgen naimandy qalai būrynǧy qyrǧyzdyŋ nəsılınen dep aituǧa bolady?! Qyrǧyz ben qazaq arasynda qandai basqalyq barlyqty, sözdıŋ retı kelgen saiyn baiandap tūrmaqpyz. Əzır ūǧatynymyz mynau: qazaq ben qyrǧyz basqa qauym; būl qazaq hazıret Ǧaisanyŋ (İsa) ar jaq, ber jaǧyndaǧy qyrǧyzdyŋ nəsılınen emes, qazaq «kirgizdıktı» qoiyp, qazaqty quattauy tiıs. «Qazaq» gazetasynyŋ ekınşı nömırınen bastalyp «Qazaqtyŋ tarihy» jazylyp tūrmaqşy. Būl jazatyn tarihymyz onan-mūnan qūralǧan tarihqa tiıstı sözder emes, naǧyz şyn, jete tarih dərısterı bolady. «Qazaq» gazetasyn üzbesten oqyp tūrǧan adam qazaqtyŋ tarihyn jete bıluge bolady. Qazaqtyŋ tarihyna tiıstı sözder, materialdar jazyp basqarmaǧa jıberuşı bolsa, «Qazaqtyŋ tarihyn» jazǧanda paidalanyp tūrmaqpyz, hər kımnıŋ ıstegen-bılgenı bolsa, jazyp tūruyn ötınemız. «Ǧalia» şəkırtterden Qūl Mūhammed əpendı Orazaev jəne balalary Məşhür «Asan qaiǧy» turasynda esıtıp-bılgenderın jazyp basqarmaǧa jıberıptı. Mūnyŋ ışınde bız paidalanarlyq sözder köp.

---

Türık balasy. Qazaq tarihy. II. «Qazaq», 1913, № 3. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. III tom. – “Saryarqa” baspa üiı, Astana, 2009. –  382-384 better.  

Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR, 

“Adyrna” ūlttyq portaly