Álemde kóptegen dinı senim-nanym, konfessııa, dástúrli jáne álemdik din bar. Olardyń paıda bolýy, qoǵamǵa yqpaly, ishki kanondary, ózara qarym-qatynasy, álemdik jáne jergilikti saıasatqa yqpaly, ózgeler tarapynan moıyndalýy nemese tanylýy bir-birinen árqıly jáne ózindik aıtarlyqtaı erekshelikteri bar. Degenmen, olardy baılanystyratyn din toby - avramdyq dinderdi atap ótken jón. Bul týraly “Adyrna” tilshisi dintanýshy, PhD doktorant Ál-Farabı Nurbekulynan surap bildi.
«Avraamdyq dinder - bul dinderdiń senimderinde mańyzdy ról atqaratyn bıblııalyq tulǵa Ybyraıymmen baılanysty álemdik dinder toby. Avraamdyq negizgi dinderge ıýdaızm, hrıstıan jáne ıslam dini kiredi.
Avraamdyq, nemese ıbrahımdik din dep semıt taıpalarynyń patrıarhy (babasy) – Ibrahımnen (Avraam, Ybyraıym) bastaý alǵan ejelgi dástúrden shyqqan monoteıstik (jalǵyzqudaıshylyq) dindi aıtady. Ibrahımdik dinderde Ibrahım tulǵasy zor bedelge ıe, ol paıǵambar retinde ǵana sanalmaı, sol dinder ustanýshylarynyń rýhanı babasy sanalady.
Patrıarhtyń esimine kelsek, arabsha ony Ibrahım, evreıshe Avǵaham (Avraam), al qazaqta ony qazaq tiliniń fonetıkasyna saı Ybyraıym dep ataıdy. Sol sebepti onyń esimi ártúrli formada kezdesedi. Semıt tilderinde «av» jáne «raham» sóz tirkesi «kóptiń ákesi» degendi bildiredi. Ybyraıymdyq úsh din de Ybyraıymdy ózderiniń rýhanı atasy dep sanaıdy. Iýdaızmde Ibrahım halyqtyń ákesi, hrıstıan dininde – hrıstıandyq senimniń bastaýshysy, al ıslamda – musylman úmbetiniń paıǵambary jáne negizin qalaýshy bolyp sanalady”,-dedi dintanýshy.
Sondaı-aq, úsh dinniń de ózderiniń qasıetti mátinderi bar ekenin qosa ketti. Aıtýynsha, olar Qudaıdyń rýhymen jazylǵan dep sanalady. Iýdaızmde bul Tanah (Eski ósıet), hrıstıandyqta Bıblııa (Eski jáne Jańa ósıet), al Islamda Quran. Ibrahımdik dinderdiń negizgi sıpattamalarynyń biri - bir Qudaı týraly monoteıstik ilim. Úsh din de qudiretti bir ǵana qudaı bar ekenin aıtady.
Avraamdyq dinderdiń (ıýdaızm, hrıstıandyq, ıslam) burmalanyp dáriptelýi álemde bolyp jatqan túrli oqıǵalar men tarıhqa aıtarlyqtaı áser etti. Máselen, 11-13 ǵasyrda ótken Krest joryǵyn ataýǵa bolady. Ol kezde hrıstıan áskerleri kıeli jerlerdi azat etý jáne Ierýsalımdi baqylaýdy qalpyna keltirý úshin Túrkııa, Taıaý Shyǵysqa sapar shekken bolatyn. Al 16 ǵasyrda hrıstıandyqta reformaııalyq qozǵalys júrip, nátıjesinde protestanttyq shirkeýler katolıktik shirkeýden bólinip shyqty. Bul dinı jáne áleýmettik ómirge, sondaı-aq Eýropadaǵy saıası jaǵdaıǵa tereń áserin tıgizdi.
20 ǵasyrdyń aıaǵynda Keńes Odaǵynyń ydyraýynda jáne jańa táýelsiz memleketterdiń qalyptasýynda da dinı aǵymdar, sonyń ishinde ıslam mańyzdy ról atqardy. Keıbir lańkestik uıymdar, ásirese ıslamdyq sıpattaǵy ekstremıster, dinı senimge negizdelgen shabýyldar boldy.
2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi AQSh-taǵy shabýyl sonyń dáleli. Odan bólek, Izraıl men Palestına arasyndaǵy uzaq merzimdi qaqtyǵysta da dinı jáne etnıkalyq aspektiler mańyzdy ról atqarady.
Bul avraamdyq dinderdiń burmalanyp dáriptelenýiniń kishkene ǵana kórinisi. Odan bólek, dinder arasyndaǵy bólý de qoǵamǵa zııan ekenin Ál-Farabı Nurbekuly basa aıtty.
«DINDER ARASYNDA DISKRIMINAIIa BAR»
«Bul aımaqqa baılanysty. Biraq jalpy alǵanda, qazirgi jahandaný dáýirinde orta ǵasyrlarmen salystyrǵanda adamdardyń, qoǵamdastyqtardyń bir-birine degen qarym-qatynasy edáýir jaqsy dese de bolady. Alaıda, ókinishke qaraı, musylman sanalatyn keıbir teokratııalyq, klerıkaldyq elderde basqa din ókilderine qatysty dıskrımınaııa baıqalady. Mysaly, Iranda ıslamnan bólek tek másihshilik, ıahýdılik jáne zoroastrızm dinderi ǵana moıyndalady Olardy Quranda jazylǵan «Kitap ıeleri» sanatyna jatqyzady. Basqa dinder zańnan tys sanalady. Sonymen qatar, másihshi, ıahýdı men zoroastrıılikter Parlamentte az shekteýli oryn ǵana ala alady. Saýd Arabııasynda basqa din ókilderi múlde memlekettik qyzmetshi bola almaıdy, jáne taǵysyn taǵy. Oǵan qosa, musylman sanalatyn klerıkal elderde eger de bireý musylmanshylyqtan basqa dinge ótse, onda ólim jazasyna kesiledi, biraq basqa din ókili ıslam qabyldasa, ony qoshtaıdy. Zaıyrly elderdi alsaq, onda ol elderde másihshi men ıahýdıler jalpy ıntegraııalanǵan. Kóbinese, musylman radıkaldarymen másele bolady. Sebebi ol kisiler arab elderi sııaqty sharıǵat ornatylýyn qalaıdy. Bul negizgi másele»,-dedi ol.
Degenmen, Avraamdyq dinder mádenıet pen qoǵamnyń damýyna yqpaly tıgen.
«Ibrahımdik dinderdiń mádenıetke yqpaly óte zor. Tek mádenıetke ǵana emes, tilge, ómir saltyna da. Mysaly, buryn putqa tabynyp, óli adamdardy órtep júrgen el bolsa, ıbrahımdik dindi qabyldaǵannan keıin ol elde jerleý mádenıeti paıda bolady. Sonymen qosa, taǵamdardy da «taza» (adal) jáne «las» (aram) dep bóle bastaıdy. Ibrahımdik dinderdiń jalpy alǵanda álemge degen ońdy áseri jetkilikti. Túrkiler ıslam dinin qabyldaǵannan keıin bizdiń tilimizde de sonyń áseri bilinedi. Mysaly, biz ólgen adamdy «qaıtys boldy» deımiz. Nelikten? Sebebi Quran boıynsha, adam Allaǵa «qaıtady» dep sanalady da «qaıtys boldy», - dedi dintanýshy.
Elimizde dinı senim bostandyǵynyń qamtamasyz etiýline baılanysty búginde Almaty qalasynda 17 konfessııadan quralǵan 190 dinı birlestik tirkelgen. Olardyń ishinde joǵaryda atalǵan avramdyq dinderge jatatyn ıslamdyq, hrıstıandyq jáne ıýdaızmdik dinı birlestikter basym bóligin quraıdy.
Ártúrli dinı senim men konfessııalardyń tirkelýine qaramastan elimizdi, sonyń ishinde Almaty qalasynda dinı turaqtylyq pen konfessııaaralyq kelisim ornaǵan.
Megapolıste ar-ojdan, din jáne senim bostandyǵyn qamtamasyz etý úshin barlyq qajetti jaǵdaılar jasalǵan. Memleket pen dinı birlestikter arasyndaǵy qarym-qatynastyń qalyptasqan modeli dinge senýshilerdiń quqyqtary men bostandyqtaryn qurmetteýge, seriktestik qatynastaryna jáne ózara túsinistikke umtylýǵa negizdelgen.
Jemisti jáne senimdi jumystyń nátıjesi 2017 jyly Almatynyń barlyq dinı birlestikteriniń shamamen 80%-y usynylǵan Dinı birlestikterdiń kóshbasshylary klýbynyń qurylýynda boldy. Qurylǵan sátten bastap Klýb ózin tıimdi dıalog alańy jáne memleket pen dinı uıymdar arasyndaǵy ǵana emes, sonymen qatar túrli konfessııalardyń ókilderi arasyndaǵy senim men áriptestikti damytý men tereńdetýde pármendi qural retinde kórsetti.
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
