(Maqalanyŋ tüpnūsqadaǧy taqyryby: “Qazaq tarihy. IV”)
Qazaqtyŋ asyly turasynda jalpy jūrt arasynda bırsypyra ertegıler bar bolsa da halyq oǧan ras eken dep ilanyp jürgen joq. Qazaqtyŋ mektep, medrese həm şkolda oqyp şyqqan jastary qazaqtyŋ asylyn anyq bılıp jete almasa da, əiteuır asyly türık nəsılınen ekendıgıne anyq inanady. Aqyly mol, zeiını tolyq qaraşaruanyŋ da bırsypyrasy osyny qoştaidy. «Qazaq pen noǧaidyŋ tübı bır» degen sözdı hər bır qariianyŋ auzynan esıtuge bolady. «Özbek öz aǧam» degen maqaldy hər bır qazaq bıledı. Bıraq, qazaqtyŋ özge türık qauymdarynan qai zamanda airylyp, qalaişa bölıngendıgı turasynda anyq maǧlūmat jazylǧan joq bolǧanǧa köre sol arasy kışkene kömeskı bolyp tūr.
Qazaqtyŋ bır sypyra aŋqau adamdarynda «Anas sahabanyŋ nəsılınenbız» degen, qyrǧyzda «Akaşe sahabanyŋ nəsılınenbız» degen auru bar. Būl auru tym-aq küştı körınedı. Tarihtan qandai myqty dəlel keltırıp «Anas» degen sözdıŋ asylsyz ekendıgın
yspat etsek te oǧan inana qoimaidy. Anaske jarmasuşylardyŋ aitatyn qara dəlelı mynau:
1) Qazaqtyŋ ūrany «Alaş»... Alaş – Anastan, Anas Anstan özgerılgen söz deidı;
2) Arab köşpelı jūrt edı, Ans balasy bolǧandyqtan qazaq köşıp-qonyp tırşılık qyludy arabtan alypty deidı;
3) Qazaq mehmanpaz, qonaqasyǧa myrza jūrt. Mehmanpazlyq arab halqynyŋ ǧūrpy edı. Anastyŋ nəsılınen bolmasa qazaqqa myrzalyq qaidan kelıptı deidı.
Mıneki, aqylǧa da ūnamaityn, tarihqa da simaityn osyndai dəlelderdı jastanyp, adasyp jürgen talai adam bar körınedı. Būl dəlelderdıŋ aqylǧa da həm tarihqa da simai tūrǧany mynau:
Qazaqtyŋ «Alaş» atanǧan hidjretden (Mūhammed Əleih as-Salamnyŋ Mekkeden köşıp Mədinege
baryp kırgen künınen. T.B.) alty jüz jyl ötken soŋ, Şyŋǧys han tūsynda boldy. Şyŋǧys han bükıl memleketın tört balasyna bölıp bergende, Deştı qypşaqty, Sıbırdıŋ kün batys jaǧyn, osy küngı Saraarqany, Edıl-Jaiyq ölkesın ülken balasy Joşyǧa berıp edı. Ol künde Joşy ūlysyna qaraǧan alty ruly el bar edı. Sol
alty rudyŋ hər qaisysyna bölek Şyŋǧys alty ūran beredı: hər ruǧa özıne bölek taŋba, aǧaş, qos beredı. Sol künde bükıl Joşy ūlysynyŋ ūrany «Alaş» bolypty. Joşy ūlysynda alty ru bolǧandyqtan «Alty Alaş» bolady. «Alaş» degen sözdıŋ lūǧat maǧynasy: «otan kısı» («otechestvennik». T.B.) degen söz bolady.
Mūny bır aqynnyŋ Abylaiǧa aitqan öleŋınen bılemız:
Taqsyr-au, ūnatsaŋyz, qaraşyŋmyn;
Ūnatpasaŋ, jai jürgen alaşyŋmyn, -
deidı. Sol öleŋde «Alaş» otan kısı maǧynasynda. Jəne qazaqta «Alaş kele me; Alaş kele me» degen bır mysal söz bar. Sondaǧy Alaş – şeteldıŋ kısısı, Alaş – otan kısısı maǧynasynda bolady.
Sol künde Joşy hanǧa «Alaş» dep laqap qoiyldy. «Alaşy – alaştyŋ basşysy» («golova otechestva». T.B.) maǧynasynda bolady. Qazaqtyŋ «Alaş Alaş bolǧanda; Alaş han bolǧanda» degen eskı sözı sonan qalǧan.
Būl turada sözdıŋ özınen keiın jazbaqşymyz. Būl orynda Alaştyŋ «Anastan» alynbaǧandyǧyn körsetu üşın ǧana qysqaşa jazyp, osynyŋ menen qoia tūramyn.
Ūqsas jaŋalyqtar
Türık balasy. Qazaq tarihy. IV. «Qazaq», 1913, № 7. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. III tom. – “Saryarqa” baspa üiı, Astana, 2009. – 392-393 better.
Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR,
“Adyrna” ūlttyq portaly
