بۇگىن – كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.
سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ قىزى – زيبا اپامىز اقتىق دەمى بىتكەنشە اكەسىن جوقتاۋمەن ءوتتى. سونىڭ ۇزدىكسىز سۇراۋ سالۋىنىڭ ارقاسىندا ۇلت قايراتكەرىنىڭ تۋعان كۇنىن ايقىندايتىن جالعىز قۇجات قانا قولىمىزعا تيگەن بولاتىن. ول – بۇرىنعى وزبەك كسر-ى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ بولىمشە باستىعى ۆ.پ.مەلنيچەنكونىڭ 1989 جىلعى 1 قازاندا بەرگەن ح№10/1-5313 ءنومىرلى انىقتاماسى. بۇل دەرەككوزدە: «قىلمىستىق ءىس ماتەريالدارىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ءسىزدىڭ اكەڭىز – قوجانوۆ سۇلتانبەك قوجانۇلى 1894 جىلى 10 قىركۇيەكتە تۋىپ، 1938 جىلى 10 اقپاندا اتىلعان»، - دەلىنگەن.
كەزىندە ازەربايجان ليدەرى گەيدار اليەۆ شىعىس كلاسسيگى نيزامي گانجاۋيدىڭ قۇرمەتىنە ۇلكەن شارا ۇيىمداستىرادى. قازاقستاننان شاقىرىلعان ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «كەشىرىڭىز، گەيدار اليرزاوعلى، مەرەيتوي – تۋعانىنا 800 نەمەسە 900 جىل دەگەندەي – «دوڭگەلەك داتاعا» ارنالاتىن ەدى... ال مىناۋ 840 جىلدىق...»، - دەيدى. سوندا گەيدار اليەۆ: «بۇل سەكىلدى ۇلى ادامداردىڭ مەرەيتويىن جىل سايىن اتاپ وتسە دە جاراسادى»، - دەپ جاۋاپ قايتارعان ەكەن.
سول ايتقانداي، بۇگىن – سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنى. مەرەيتويلىق ەمەس تۋعان كۇنى.
سونىمەن، بار بولعانى 44 جىل عۇمىر كەشىپ، سوڭىندا وشپەس ءىز قالدىرعان الاش اياۋلىسى سۇلتانبەك قوجانۇلى كىم ەدى؟ زامانداستارى نە ايتقان؟ مۇستافا شوقايۇلى ءبىر سوزبەن باعاسىن بەرگەندەي، «قارا باسىنىڭ قامىن ويلامايتىن، حالقى ءۇشىن قام جەپ، ەل ءۇشى ەڭىرەپ تۋعان ازاماتتىڭ» جۇرت جادىندا قالارلىق ەڭبەگى قانداي؟
ومىرباياندىق مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، قىسقاشا بايانى تومەندەگىدەي.
ساياسي-قوعامدىق قىزمەتى:
- توڭكەرىس كوسەمى، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۆ.ي.لەنين 1921 جىلى جەلتوقساندا وتكەن كەڭەستەردىڭ بۇكىلوداقتىق ءىح سيەزىندە مىنبەگە شىققان س.قوجانۇلىنىڭ سويلەگەن ءسوزىن ۇناتىپ، «ءسىز اسا ءبىلىمدى جانە وتە قىزۋقاندى قازاق ەكەنسىز» دەپ قايران قالعان. ءنازىر تورەقۇلوۆ ەكەۋىن جەكە قابىلداپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان.
- بىتىسپەس قارسىلاسى بولعان ي.ستالين س.قوجانۇلىنىڭ وتكىرلىگى مەن وجەتتىگىن مويىنداپ، «ورتا ازيانىڭ شىڭعىسحانى» دەپ ات قويىپ، ۇدايى باقىلاۋدا ۇستاعان. مىسالى، 1925 جىلدىڭ وزىندە 4 رەت جەكە قابىلداۋىنا شاقىرعان.
- س.قوجانۇلى – 1917 جىلى ءا.بوكەيحاننىڭ باسشىلىعىمەن الاش اۆتونومياسىن، م.شوقايمەن بىرگە تۇركىستان مۇحتارياتىن قۇرۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسقان قايراتكەر.
- س.قوجانۇلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا ءۇش مارتە حالىق كوميسسارى (بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، مينيستر), ەڭ جوعارى بيلىك – ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ول - قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى (قازاقستاننىڭ ەكىنشى باسشىسى) بولعان تۇڭعىش قازاق.
- س.قوجانۇلى قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىن كوكسەدى. وسى ءۇشىن ماسكەۋدىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ كسرو قۇرامىنا شارتتىق نەگىزدە ەنۋىن تالاپ ەتتى. مۇنى قولىمىزداعى ارحيۆ قۇجاتتارى راستايدى. 1924 جىلى «قازاقستان ۇلت مەملەكەتى جاساسىن!» اتتى ماقالا جازدى.
- س.قوجانۇلى - تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن ارمانداعان تۇلعا. سول ماقساتتا ورتا ازيا فەدەراتسياسىن قۇرۋدى ۇسىندى. بىراق سوۆەتتىك بيلىك بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرمادى.
- س.قوجانۇلى – جەتىسۋدى كەلىمسەكتەردەن تازارتۋ ناۋقانىن جۇرگىزىپ، جەر رەفورماسىن ىسكە اسىرعان قايتپاس كۇرەسكەر.
- س.قوجانۇلى استانانى ورىنبوردان قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسى – اقمەشىتكە كوشىرگەن كوميسسياعا توراعالىق ەتتى. ولكەلىك كەڭەستەردىڭ V سيەزىندە پرەزيديۋمدى باسقارعان ول اقمەشىتتىڭ قىزىلوردا اتانىپ، ۇلتىمىزدىڭ «قازاق» اتاۋىنا رەسمي قول جەتكىزۋىنە مۇرىندىق بولدى.
مادەني-اعارتۋشىلىق قىزمەتى:
- س.قوجانۇلى – ۇلت زيالىلارىن بولشەۆيكتەر بيلىگىنىڭ قۋدالاۋىنان قورعاپ، باسىن بايگەگە تىككەن باتىل جان. ول تاشكەنتتە ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىن ۇيىمداستىردى. وسى شاھاردا ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ ولەڭدەر جيناعىن ءوزىنىڭ العىسوزىمەن باستىرىپ شىعاردى.
- تاشكەنت مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا از عانا قازاقتىڭ قاتارىندا ءبىلىم العان س.قوجانۇلى اعارتۋشى-پەداگوگ رەتىندە دە تانىلدى. قازاق وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ (بۇگىنگى اباي اتىنداعى قازۇپۋ) نەگىزىن قالاستى. وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولدى. «ەسەپتانۋ» اتتى وقۋ قۇرالىن جازىپ، جارىققا شىعاردى.
- س.قوجانۇلى 1929 جىلى تاشكەنتتە اشىلعان ورتا ازيا ماقتا-يرريگاتسيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (ساحيپي) تۇڭعىش رەكتورى بولدى. بۇل وقۋ ورنىنان كەيىن وزبەكستاننىڭ 14 تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورنى ىرگە قالاپ شىقتى.
- س. قوجانۇلى ۇلتتىق ءباسپاسوزدى دامىتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ ورگانى – «بىرلىك تۋى» (1917-1918), الاش زيالىلارىنىڭ وشاعى – «اق جول» (1920-1925) گازەتتەرىن باسقاردى.
- س.قوجانۇلى – ادەبيەتشى، اۋدارماشى، پۋبليتسيست. ول ءوزىنىڭ كوركەم دۇنيەلەرىندە ابايدى، ماحامبەتتى، ا.بايتۇرسىنۇلىن، م.دۋلاتۇلىن ۇستاز تۇتقان جانە ولەڭدەرىندە ەل مۇددەسىن باتىل جىرلاعان.
ستاليندىك «ۇلكەن تەررور» كەزىندە سۇلتانبەك قوجانۇلى «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق جالامەن وققا بايلاندى. ونىڭ سۇيەگى ماسكەۋدەگى نكۆد پوليگونى – «كوممۋناركا» زيراتىندا. ول «جانازا مارشى» اتتى ولەڭىندە:
زورلىق، زۇلىم جىعىلار جىلدار كەلەر،
ازات، كۇشتى، الىپ جۇرت، كۇتەر، بىلەر.
ەسكە الىپ، بوساعان جۇرت قابىرىنە كەپ،
سەندەردى ايتىپ، ادال كوز جاسىن توگەر، - دەگەن ەكەن.
ءوزى ساۋەگەيلىكپەن ايتقانداي، «زورلىق، زۇلىم جىعىلدى»، «ازات، كۇشتى، الىپ جۇرت كۇتتى، ءبىلدى». ۇلى رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، «ادال كوز جاسىن توگەتىن» كۇنگە جەتتى.
قازىر ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارى (الماتى، شىمكەنت، اتىراۋ، ورال، قىزىلوردا، تۇركىستان) مەن ۇلكەندى-كىشىلى ەلدى مەكەندەرىنەن سۇلتانبەك قوجانۇلى اتىنداعى 22 كوشە كەزدەسەدى. وكىنىشكە قاراي، استانادا كوشە جايى ءماز ەمەس. قالا شەتىندەگى ۇزىندىعى 200 مەترگە جەتەر-جەتپەس شولاق «جول».
بۇدان باسقا، س.قوجانۇلىنىڭ اتىندا جەتى مەكتەپ، ءبىر مادەنيەت ءۇيى، ءبىر مۇراجاي بار. ءۇش ءىرى قالادا (الماتى، قىزىلوردا، تۇركىستان) جانە باسقا دا بىرقاتار جەردە ەسكەرتكىش ورناتىلعان. تاعى دا وكىنىشكە قاراي، استانا قالاسى اكىمدىگى ەسكەرتكىش قويۋ جونىندە 2018 جىلى شەشىم قابىلداعانىمەن، ءىس جۇزىندە ءالى جۇزەگە اسپاي تۇر. مەكتەپ تۋرالى ماسەلەنىڭ دە باسى اشىق.
الاش ارىسىنىڭ تۋعان كۇنى قۇتتى بولسىن!
ءتاڭىرى سۇلتانبەك كورۋدى اڭساعان قازاق ەلىن جارىلقاسىن!
قازاق ەلىنىڭ ات ۇستىندەگى ازاماتتارى سۇلتانبەكتىڭ رۋحىن كوككە كوتەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
امانتاي ءشارىپ
س.قوجانۇلىنىڭ ءوزى وقىعان تۇركىستان قالاسىنداعى ورىس-تۇزەم مەكتەبىنىڭ قابىرعاسىنا قالدىرعان قولتاڭباسى
س.قوجانۇلىنىڭ «قازاق استاناسى – اقمەشىت» اتتى ماقالاسى
«لەنينشىل جاس» جۋرنالى. 1925 جىل، №1-2)
س.قوجانۇلىنىڭ «ەسەپتانۋ قۇرالى» وقۋلىعى
س.قوجانۇلى جۇبايى گۇلاندام، قىزى زيبامەن (1920-جىلدار)
س.قوجانۇلىنىڭ الماتى قالاسىنداعى ەسكەرتكىشى
س.قوجانۇلى شىعارعان «اق جول» گازەتى
س.قوجانۇلى رەداكتورلىق ەتكەن «بىرلىك تۋى» گازەتى
