«Azat, kúshti, alyp jurt» kútken tulǵa

10.09.2023

3117

Búgin – kórnekti memleket qaıratkeri Sultanbek Qojanulynyń týǵan kúni.

Sultanbek Qojanulynyń qyzy – Zıba apamyz aqtyq demi bitkenshe ákesin joqtaýmen ótti. Sonyń úzdiksiz suraý salýynyń arqasynda ult qaıratkeriniń týǵan kúnin aıqyndaıtyn jalǵyz qujat qana qolymyzǵa tıgen bolatyn. Ol – burynǵy Ózbek KSR-y Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń bólimshe bastyǵy V.P.Melnıchenkonyń 1989 jylǵy 1 qazanda bergen H№10/1-5313 nómirli anyqtamasy. Bul derekkózde: «Qylmystyq is materıaldarynan kórinip turǵandaı, sizdiń ákeńiz – Qojanov Sultanbek Qojanuly 1894 jyly 10 qyrkúıekte týyp, 1938 jyly 10 aqpanda atylǵan», - delingen.

Kezinde ázerbaıjan lıderi Geıdar Álıev shyǵys klassıgi Nızamı Gánjáýıdiń qurmetine úlken shara uıymdastyrady. Qazaqstannan shaqyrylǵan Oljas Súleımenov: «Keshirińiz, Geıdar Álırzaoǵly, mereıtoı – týǵanyna 800 nemese 900 jyl degendeı – «dóńgelek dataǵa» arnalatyn edi... Al mynaý 840 jyldyq...», - deıdi. Sonda Geıdar Álıev: «Bul sekildi uly adamdardyń mereıtoıyn jyl saıyn atap ótse de jarasady», - dep jaýap qaıtarǵan eken.

Sol aıtqandaı, búgin – Sultanbek Qojanulynyń dúnıe esigin ashqan kúni. Mereıtoılyq emes týǵan kúni.

Sonymen, bar bolǵany 44 jyl ǵumyr keship, sońynda óshpes iz qaldyrǵan Alash aıaýlysy Sultanbek Qojanuly kim edi? Zamandastary ne aıtqan? Mustafa Shoqaıuly bir sózben baǵasyn bergendeı, «qara basynyń qamyn oılamaıtyn, halqy úshin qam jep, el úshi eńirep týǵan azamattyń» jurt jadynda qalarlyq eńbegi qandaı?

Ómirbaıandyq málimetterine súıensek, qysqasha baıany tómendegideı.

Saıası-qoǵamdyq qyzmeti:

Tóńkeris kósemi, Sovet úkimetiniń negizin qalaýshy V.I.Lenın 1921 jyly jeltoqsanda ótken Keńesterdiń Búkilodaqtyq IH sıezinde minbege shyqqan S.Qojanulynyń sóılegen sózin unatyp, «Siz asa bilimdi jáne óte qyzýqandy qazaq ekensiz» dep qaıran qalǵan. Názir Tórequlov ekeýin jeke qabyldap, áńgime-dúken qurǵan.
Bitispes qarsylasy bolǵan I.Stalın S.Qojanulynyń ótkirligi men ójettigin moıyndap, «Orta Azııanyń Shyńǵyshany» dep at qoıyp, udaıy baqylaýda ustaǵan. Mysaly, 1925 jyldyń ózinde 4 ret jeke qabyldaýyna shaqyrǵan.
S.Qojanuly – 1917 jyly Á.Bókeıhannyń basshylyǵymen Alash avtonomııasyn, M.Shoqaımen birge Túrkistan muhtarııatyn qurý isine belsene atsalysqan qaıratker.
S.Qojanuly Túrkistan Respýblıkasynda úsh márte halyq komıssary (búgingi tilmen aıtqanda, mınıstr), eń joǵary bılik – Ortalyq Atqarý Komıteti tóraǵasynyń orynbasary qyzmetterin atqardy. Ol - Qazaq ólkelik partııa komıtetiniń jaýapty hatshysy (Qazaqstannyń ekinshi basshysy) bolǵan tuńǵysh qazaq.
S.Qojanuly qazaqtyń táýelsiz el bolýyn kóksedi. Osy úshin Máskeýdiń aldynda Qazaqstannyń KSRO quramyna sharttyq negizde enýin talap etti. Muny qolymyzdaǵy arhıv qujattary rastaıdy. 1924 jyly «Qazaqstan ult memleketi jasasyn!» atty maqala jazdy.
S.Qojanuly - túrki halyqtarynyń birligin armandaǵan tulǵa. Sol maqsatta Orta Azııa Federaııasyn qurýdy usyndy. Biraq sovettik bılik bul maqsatty júzege asyrmady.
S.Qojanuly – Jetisýdy kelimsekterden tazartý naýqanyn júrgizip, jer reformasyn iske asyrǵan qaıtpas kúresker.
S.Qojanuly Astanany Orynbordan qalyń qazaqtyń ortasy – Aqmeshitke kóshirgen komıssııaǵa tóraǵalyq etti. Ólkelik Keńesterdiń V sıezinde prezıdıýmdy basqarǵan ol Aqmeshittiń Qyzylorda atanyp, ultymyzdyń «qazaq» ataýyna resmı qol jetkizýine muryndyq boldy.

Mádenı-aǵartýshylyq qyzmeti:

S.Qojanuly – ult zııalylaryn bolshevıkter bıliginiń qýdalaýynan qorǵap, basyn báıgege tikken batyl jan. Ol Tashkentte ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń 50 jyldyq mereıtoıyn uıymdastyrdy. Osy shaharda Maǵjan Jumabaıulynyń óleńder jınaǵyn óziniń alǵysózimen bastyryp shyǵardy.
Tashkent muǵalimder semınarııasynda az ǵana qazaqtyń qatarynda bilim alǵan S.Qojanuly aǵartýshy-pedagog retinde de tanyldy. Qazaq oqý-aǵartý ınstıtýtynyń (búgingi Abaı atyndaǵy QazUPÝ) negizin qalasty. Oqý-aǵartý halyq komıssary boldy. «Eseptaný» atty oqý quralyn jazyp, jaryqqa shyǵardy.
S.Qojanuly 1929 jyly Tashkentte ashylǵan Orta Azııa maqta-ırrıgaııa polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń (SAHIPI) tuńǵysh rektory boldy. Bul oqý ornynan keıin Ózbekstannyń 14 tehnıkalyq joǵary oqý orny irge qalap shyqty.
S. Qojanuly ulttyq baspasózdi damytýǵa ólsheýsiz úles qosyp, Túrkistan muhtarııatynyń organy – «Birlik týy» (1917-1918), Alash zııalylarynyń oshaǵy – «Aq jol» (1920-1925) gazetterin basqardy.
S.Qojanuly – ádebıetshi, aýdarmashy, pýblııst. Ol óziniń kórkem dúnıelerinde Abaıdy, Mahambetti, A.Baıtursynulyn, M.Dýlatulyn ustaz tutqan jáne óleńderinde el múddesin batyl jyrlaǵan.

Stalındik «Úlken terror» kezinde Sultanbek Qojanuly «halyq jaýy» degen naqaq jalamen oqqa baılandy. Onyń súıegi Máskeýdegi NKVD polıgony – «Kommýnarka» zıratynda. Ol «Janaza marshy» atty óleńinde:

Zorlyq, zulym jyǵylar jyldar keler,

Azat, kúshti, alyp jurt, kúter, biler.

Eske alyp, bosaǵan jurt qabirine kep,

Senderdi aıtyp, adal kóz jasyn tóger, - degen eken.

Ózi sáýegeılikpen aıtqandaı, «zorlyq, zulym jyǵyldy», «azat, kúshti, alyp jurt kútti, bildi». Uly rýhyna taǵzym etip, «adal kóz jasyn tógetin» kúnge jetti.

Qazir elimizdiń iri qalalary (Almaty, Shymkent, Atyraý, Oral, Qyzylorda, Túrkistan) men úlkendi-kishili eldi mekenderinen Sultanbek Qojanuly atyndaǵy 22 kóshe kezdesedi. Ókinishke qaraı, Astanada kóshe jaıy máz emes. Qala shetindegi uzyndyǵy 200 metrge jeter-jetpes sholaq «jol».

Budan basqa, S.Qojanulynyń atynda jeti mektep, bir mádenıet úıi, bir murajaı bar. Úsh iri qalada (Almaty, Qyzylorda, Túrkistan) jáne basqa da birqatar jerde eskertkish ornatylǵan. Taǵy da ókinishke qaraı, Astana qalasy ákimdigi eskertkish qoıý jóninde 2018 jyly sheshim qabyldaǵanymen, is júzinde áli júzege aspaı tur. Mektep týraly máseleniń de basy ashyq.

Alash arysynyń týǵan kúni qutty bolsyn!

Táńiri Sultanbek kórýdi ańsaǵan Qazaq elin jarylqasyn!

Qazaq eliniń at ústindegi azamattary Sultanbektiń rýhyn kókke kóteredi dep úmittenemiz.

Amantaı ShÁRIP

S.Qojanulynyń ózi oqyǵan Túrkistan qalasyndaǵy orys-túzem mektebiniń qabyrǵasyna qaldyrǵan qoltańbasy

Qoltańba