ارحيۆتە 1922-1945 جىلدارعا تيەسىلى اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردىڭ ىشىندە قانداي نۇسقا جويىلاتىنى تۋرالى ءتيىستى مەكەمە جاۋاپ بەردى. بۇرىن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قاراستى بولعان، بۇگىندە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە باعىناتىن ارحيۆ، قۇجاتتاما جانە كىتاپ ءىسى كوميتەتى بۇعان دەيىن سول ارالىققا تيەسىلى ءبىر دە ءبىر قۇجات جويىلمادى دەيدى. ال قۇجات جويۋ ماسەلەسىنىڭ نەگە ءدال قازىر قوزعالىپ وتىرعانى تۋرالى سۇراقتىڭ باسى اشىق قالدى.
30 قازاندا «قازاقستان» ارناسى الاش قوزعالىسى مەن «الاشوردا» پارتياسىنا قارسى بولىپ، بولشەۆيكتەردىڭ قۋعىنداۋ ناۋقانىنا بەلسەنە ارالاسقان، سوڭىنان ءوزى دە بولشەۆيكتەردىڭ قۇربانى بولعان ساكەن سەيفۋللينىڭ ۆيدەوسى ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلعانىن سۇيىنشىلەدى. ساكەن جالعىز ەمەس، 1935 جىلى قازاق اۆتونومياسىنىڭ 15 جىلدىعى راسىمىندە تۇسىرىلگەن ۆيدەودا ءالىبي جانكەلدينىڭ، وراز جاندوسوۆتىڭ جانە ازىرگە انىقتالماعان باسقا دا بىرنەشە ادامنىڭ بەينەسى بار.
قازاقستان تاريحىنداعى اتاۋلى تۇلعالار بەينەلەرىنىڭ باسقا ەل ارحيۆتەرىنەن تابىلعانى ۇلكەن ولجا. دەگەنمەن جەرگىلىكتى ارحيۆتەگى اۋدي-ۆيدەو قۇجاتتاردىڭ جاعدايى قالاي؟
جويىلا ما، جويىلماي ما؟
قىزمەتىنەن كەتكەن مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اسحات ورالوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2014 جىلعى 23 قىركۇيەكتەگى № 1003 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تۋرالى ەرەجەنىڭ 15-تارماعىنىڭ 243 -3) تارماقشاسىنا سايكەس بۇيرىق شىعارعان بولاتىن. وندا 2023 جىلى 25 تامىزدا شىققان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ارحيۆ قورىنىڭ قۇجاتتارىن ساقتاۋ قابىلداۋ ەسەپكە الۋ تۋرالى» قاعيداعا «1922-1945 جىلدار ارالىعىندا جاسالعان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردى جويۋعا رۇقسات ەتىلەدى» دەگەن باپ ەنگىزىلگەن. بۇل ماسەلە ءدال وسى تۇسى كوپتىڭ اراسىندا داۋ تۋعىزىپ، تالقىعا ءتۇستى. سول كەزدە گەنەالوگ نۇرجان سادىربەكۇلى Facebook پاراقشاسىنا وسى بۇيرىقتىڭ قازاق تاريحىنا جاسالعان قيانات ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاققان ەدى.
«2023 جىلى 25 تامىزدا شىققان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ارحيۆ قورىنىڭ قۇجاتتارىن ساقتاۋ قابىلداۋ ەسەپكە الۋ ت.ب. تۋرالى» قاعيداعا «1922-1945 جج. ارالىعىندا جاسالعان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردى جويۋعا رۇقسات ەتىلەدى» دەگەن باپ ەنگىزىلگەن. وسى جەرى مەنى تاڭقالدىردى؟ اتا-باباسىنىڭ جالعىز سۋرەتىن، ۆيدەوسىن، تاسپاعا جازدىرعان ءسوزىن ىزدەپ تاپپاي جۇرگەن نەشە جۇزدەگەن ادام بار. ءبىر اۋىلدىڭ، مەكتەپتىڭ، زاۋىتتىڭ 1920-1945 جىلدارى ارالىعىنداعى ەسكى فوتوسۋرەتتەرىن، ۆيدەوسىن ىزدەپ جۇرگەندەر قانشاما. ميىما سىيماي وتىر،- دەدى ول.
اتالعان قاعيدا بويىنشا، «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى قازاقسان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆ، قۇجاتتاما جانە كىتاپ ءىسى كوميتەتىنە ەكى رەت حات جازىپ، ساۋال جولدادى.
ۇزاعىنان ۇزاق كۇتتىرگەن جاۋاپتا، كوميتەت 1922 جىلدان 1945 جىلدى قوسا العانعا دەيىنگى كەزەڭدە قالىپتاسقان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردى جويۋ ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ كەلىسىمى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلاتىنىن العا تارتتى.
«ارحيۆ ءىسى سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگانعا قاتىستى ماسەلە بويىنشاقازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ 2023 جىلعى 25 تامىزداعى № 235 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ۇلتتىق ارحيۆ قورىنىڭ قۇجاتتارىن جانە باسقا دا ارحيۆتىك قۇجاتتاردى ۆەدومستۆولىق جانە جەكە ارحيۆتەردىڭ قابىلداۋ، ساقتاۋ، ەسەپكە الۋ مەن پايدالانۋ قاعيدالارىنىڭ (بۇدان ءارى – قاعيدالار) 40-تارماعىنا سايكەس 1922 جىلدى قوسا العانعا دەيىنگى كەزەڭدە جاساقتالعان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتار جويۋعا بولىنبەيدى. 1922 جىلدان 1945 جىلدى قوسا العانعا دەيىنگى كەزەڭدە قالىپتاسقان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردى جويۋ ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ كەلىسىم بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى.بۇل نورما 1922-1945 جىلدار ارالىعىندا كەيىنگە قالدىرىلعان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتار ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ كەلىسىمىنسىز جويىلمايتىنىن، ياعني ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ كەلىسىمىنسىز بىردە-ءبىر قۇجات جويىلۋعا جاتپايتىنىن جەتكىزەدى» دەلىنگەن جاڭىلتپاش جاۋاپتا.
ۋاكىلەتتى ورگان دەگەن كىم؟
كوميتەتتىڭ جاۋابى بويىنشا، «ۇلتتىق ارحيۆ قورى جانە ارحيۆتەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 1-بابىنىڭ 22) تارماقشاسىنا سايكەس ۋاكiلەتتi ورگان – ارحيۆ ءىسى جانە باسقارۋدى قۇجاتتامالىق قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا باسشىلىقتى جۇزەگە اسىراتىن ورتالىق اتقارۋشى ورگان بولىپ ەسەپتەلەدى.سونداي-اق، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى دە ارحيۆ ءىسى جانە باسقارۋدى قۇجاتتامالىق قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ قاتارىندا.
«زاڭنىڭ 6-بابىنىڭ 1-تارماعىندا ۇلتتىق ارحيۆ قورىنىڭ قۇجاتتارىن جويۋ قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىن مەملەكەتتىك ساراپتاۋ نەگىزىندە جۇرگىزىلەتىنى بەلگىلەنگەن. ءوز كەزەگىندە، زاڭنىڭ 6-بابىنىڭ 2-تارماعىنا سايكەس قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىنا مەملەكەتتىك ساراپتامانى ۋاكىلەتتى ورگان قۇراتىن ورتالىق ساراپتاۋ-تەكسەرۋ كوميسسياسى (وستك) نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى، ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءارحيۆى، ارناۋلى مەملەكەتتىك ارحيۆتەر، وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى قۇراتىن ساراپتاۋ-تەكسەرۋ كوميسسيالارى جۇرگىزەدى.زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 3-تارماقشاسىنا سايكەس ساراپتامالىق-تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە ۋاكىلەتتى ورگان تاريحي جانە وزگە دە قۇندىلىعى جوق جانە پراكتيكالىق ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان قۇجاتتاردى ساقتاۋ مەرزىمدەرى مەن جويۋ ءتارتىبىن بەلگىلەيدى» دەلىنگەن اتالمىش جاۋاپتاردىڭ بىرىندە.
قانداي قۇجات جويىلادى؟
ودان كەيىن، زاڭنىڭ 6-بابىنىڭ 1-تارماعىنا جانە قاعيدالاردىڭ 19-تارماعىنا سايكەس قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىن ساراپتاۋ قۇجاتتاردىڭ شىعۋ تەگى، مازمۇنى، سىرتقى ەرەكشەلىكتەرى ولشەمدەرىن كەشەندى قولدانۋ جولىمەن جۇرگىزىلەدى. قاعيدالاردىڭ 25-تارماعىنا سايكەس قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىنا ساراپتامانى جوسپارلى تۇردە جىل سايىن مەكەمە ءارحيۆىنىڭ جۇمىسكەرى جۇرگىزەدى ەكەن. مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ جيناقتاۋ كوزى بولاتىن ۇيىمدا قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىنا ساراپتاما جۇرگىزۋ ءتيىستى مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆىنىڭ ادىستەمەلىك باسشىلىعىمەن جانە كونسۋلتاتسيالىق كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.
بۇل جاۋاپتان كەسىمدى بىردەڭە كۇتۋ قيىن. دەگەنمەن ءبىر تۇسىنۋگە بولاتىنى – جويىلۋعا كەتەتىن قۇجاتتار نەگىزىنەن قايتالاما اقپارات جانە دۋبلەتتى نۇسقالاردى قامتيتىن سياقتى. بىراق ونسىز دا سيرەك قۇجاتتاردىڭ قوسىمشا نۇسقالارى كىمگە قانداي كەدەرگى كەلتىرەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى، راسىمەن. ەسەسىنە، قلتتىق رەسۋرس رەتىندە نەعۇرلىم كوىبرەك نۇسقانىڭ ساقتالعانى ءتيىمدى ەمەس پە ەدى؟..
قايتا-قايتا ساۋال جولداپ، قانشاما سونى تۇسىنۋگە تىرىسقانىمىزبەن، توتىقۇس جاتتاپ العان ماتىندەي مىنانداي ساراڭ جاۋاپ الدىق. بۇل – ءبىرىنشى پروبلەما.
«1922 جىلدان 1945 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قوسا العاندا كەيىنگە قالدىرىلعان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتار بويىنشا ۇيىمدا قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىنا ساراپتاما جۇرگىزۋ وستك-مەن كەلىسىم اياسىندا جۇرگىزىلەدى. قاعيدالاردىڭ 27-تارماعىنا سايكەس قۇجاتتاردىڭ قۇندىلىعىنا ساراپتاما جۇرگىزۋ شارتىمەن ۋاقىتشا ساقتاۋ مەرزىمىندەگى قۇجاتتاردى قايتالاناتىن اقپاراتپەن جويۋ جانە دۋبلەتتىك قۇجاتتار ولاردى تۇراقتى ساقتاۋعا ىرىكتەلگەن قۇجاتتارمەن سالىستىرعاننان كەيىن عانا جۇزەگە اسىرىلادى» دەلىنگەن كوميتەت جاۋابىندا.
«قۇجات جويىلمادى». ەندەشە، ەندى جويۋدىڭ ءمانى نەدە؟
ارحيۆ كوميتتەتىنىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك ارحيۆكە تۇراقتى ساقتاۋعا تاپسىرىلعان قۇجاتتار جويىلۋعا جاتپايدى. تەك تاريحي جانە وزگە دە قۇندىلىعى جوق جانە پراكتيكالىق ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان قۇجاتتارعا جويۋ ءتارتىبى بەلگىلەنەدى.
بۇل – ەكىنشى پروبلەما. كوميتەتتىڭ بۇل جاۋابىنىڭ تاساسىندا تاعى دا سۇراق تۋىندايدى. قۇجاتتىڭ قۇندىلىعى جوقتىعىن، پراكتيكادان ماحرۇم قالعاندىعى قالاي انىقتالادى؟ بىراق وعان كوميەتتىڭ جاۋابى قاشان دا دايار سياقتى. تاعى دا ۋاكىلەتتى ورگان...
دەگەنمەن، كوميتەت «ادىرنانىڭ» وسى تارتىپپەن قانداي قۇجاتتار جويىلعانى تۋرالى ساۋالىنا 1922-1945 جىلدار ارالىعىنا تيەسىلى اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردىڭ بىردە-بىرەۋى جويىلماعانىن حابارلادى.
سوندا بۇل الداعى ۋاقىتقا جاسالعان «قام» بولعانى ما؟ «ءتۇس تۇسىنسەم بۇيىرماسىن» دەگەننىڭ كەرى كەلىپ تۇر. مۇنداي نورما بەكىتۋ نە ءۇشىن قاجەت بولىپ وتىرعانىن سول كۇيى تۇسىنە الماعانىمىزدى جاسىرا المايمىز. جانە ونى پاتشا كوڭىل وقىرمانعا تۇسىندىرە الماي وتىرعانىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز. تەك بار بولعانى قانداي قۇجاتتاردى جويۋعا بولاتىنىن عانا انىقتاي العان سياقتىمىز. بىراق سەبەپ پەن سالدار كوڭىلگە كولەڭكە تۇسىرگەن كۇيىندە قالا بەردى...
رەسمي مالىمەت بويىنشا، ارحيۆتەردىڭ پاسپورتىنا سايكەس 1922 جىلدان 1945 جىلعا دەيىنگى ارالىققا تيەسىلى مەملەكەتتىك ارحيۆتەردە ساقتالعان اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتاردىڭ سانى 1991 جىلعى جاعداي بويىنشا 14 مىڭ 674 بىرلىكتى قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە: مەملەكەتتىك ارحيۆتەردە - 6 مىڭ 539, «ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالارى ءارحيۆى» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىندە 8 135 قۇجات ساقتالعان.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
