Arhıvte 1922-1945 jyldarǵa tıesili aýdıovızýaldy qujattardyń ishinde qandaı nusqa joıylatyny týraly tıisti mekeme jaýap berdi. Buryn Mádenıet jáne sport mınıstrligine qarasty bolǵan, búginde Mádenıet jáne aqparat mınıstrligine baǵynatyn Arhıv, qujattama jáne kitap isi komıteti buǵan deıin sol aralyqqa tıesili bir de bir qujat joıylmady deıdi. Al qujat joıý máselesiniń nege dál qazir qozǵalyp otyrǵany týraly suraqtyń basy ashyq qaldy.
30 qazanda «Qazaqstan» arnasy Alash qozǵalysy men «Alashorda» partııasyna qarsy bolyp, bolshevıkterdiń qýǵyndaý naýqanyna belsene aralasqan, sońynan ózi de bolshevıkterdiń qurbany bolǵan Sáken Seıfýllıniń vıdeosy Máskeý muraǵatynan tabylǵanyn súıinshiledi. Sáken jalǵyz emes, 1935 jyly Qazaq avtonomııasynyń 15 jyldyǵy rásiminde túsirilgen vıdeoda Álibı Jankeldıniń, Oraz Jandosovtyń jáne ázirge anyqtalmaǵan basqa da birneshe adamnyń beınesi bar.
Qazaqstan tarıhyndaǵy ataýly tulǵalar beıneleriniń basqa el arhıvterinen tabylǵany úlken olja. Degenmen jergilikti arhıvtegi aýdı-vıdeo qujattardyń jaǵdaıy qalaı?
JOIYLA MA, JOIYLMAI MA?
Qyzmetinen ketken Mádenıet jáne sport mınıstri Ashat Oralov Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2014 jylǵy 23 qyrkúıektegi № 1003 qaýlysymen bekitilgen Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi týraly Erejeniń 15-tarmaǵynyń 243 -3) tarmaqshasyna sáıkes buıryq shyǵarǵan bolatyn. Onda 2023 jyly 25 tamyzda shyqqan Qazaqstan Respýblıkasynyń «Arhıv qorynyń qujattaryn saqtaý qabyldaý esepke alý týraly» Qaǵıdaǵa «1922-1945 jyldar aralyǵynda jasalǵan aýdıovızýaldy qujattardy joıýǵa ruqsat etiledi» degen bap engizilgen. Bul másele dál osy tusy kóptiń arasynda daý týǵyzyp, talqyǵa tústi. Sol kezde genealog Nurjan Sádirbekuly Facebook paraqshasyna osy buıryqtyń qazaq tarıhyna jasalǵan qııanat ekenin aıtyp, dabyl qaqqan edi.
«2023 jyly 25 tamyzda shyqqan Qazaqstan Respýblıkasynyń «Arhıv qorynyń qujattaryn saqtaý qabyldaý esepke alý t.b. týraly» Qaǵıdaǵa «1922-1945 jj. aralyǵynda jasalǵan aýdıovızýaldy qujattardy joıýǵa ruqsat etiledi» degen bap engizilgen. Osy jeri meni tańqaldyrdy? Ata-babasynyń jalǵyz sýretin, vıdeosyn, taspaǵa jazdyrǵan sózin izdep tappaı júrgen neshe júzdegen adam bar. Bir aýyldyń, mekteptiń, zaýyttyń 1920-1945 jyldary aralyǵyndaǵy eski fotosýretterin, vıdeosyn izdep júrgender qanshama. Mıyma syımaı otyr,- dedi ol.
Atalǵan qaǵıda boıynsha, «Adyrna» ulttyq portaly Qazaqsan Respýblıkasynyń Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń Arhıv, qujattama jáne kitap isi komıtetine eki ret hat jazyp, saýal joldady.
Uzaǵynan uzaq kúttirgen jaýapta, komıtet 1922 jyldan 1945 jyldy qosa alǵanǵa deıingi kezeńde qalyptasqan aýdıovızýaldy qujattardy joıý ýákiletti organnyń kelisimi boıynsha júzege asyrylatynyn alǵa tartty.
«Arhıv isi salasyndaǵy ýákiletti organǵa qatysty másele boıynshaQazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstriniń 2023 jylǵy 25 tamyzdaǵy № 235 buıryǵymen bekitilgen Ulttyq arhıv qorynyń qujattaryn jáne basqa da arhıvtik qujattardy vedomstvolyq jáne jeke arhıvterdiń qabyldaý, saqtaý, esepke alý men paıdalaný qaǵıdalarynyń (budan ári – Qaǵıdalar) 40-tarmaǵyna sáıkes 1922 jyldy qosa alǵanǵa deıingi kezeńde jasaqtalǵan aýdıovızýaldy qujattar joıýǵa bólinbeıdi. 1922 jyldan 1945 jyldy qosa alǵanǵa deıingi kezeńde qalyptasqan aýdıovızýaldy qujattardy joıý ýákiletti organnyń kelisim boıynsha júzege asyrylady.Bul norma 1922-1945 jyldar aralyǵynda keıinge qaldyrylǵan aýdıovızýaldy qujattar ýákiletti organnyń kelisiminsiz joıylmaıtynyn, ıaǵnı ýákiletti organnyń kelisiminsiz birde-bir qujat joıylýǵa jatpaıtynyn jetkizedi» delingen jańyltpash jaýapta.
ÝÁKILETTI ORGAN DEGEN KIM?
Komıtettiń jaýaby boıynsha, «Ulttyq arhıv qory jáne arhıvter týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń 1-babynyń 22) tarmaqshasyna sáıkes ýákiletti organ – arhıv isi jáne basqarýdy qujattamalyq qamtamasyz etý salasynda basshylyqty júzege asyratyn ortalyq atqarýshy organ bolyp esepteledi.Sondaı-aq, Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi de arhıv isi jáne basqarýdy qujattamalyq qamtamasyz etý salasyndaǵy ýákiletti organnyń qatarynda.
«Zańnyń 6-babynyń 1-tarmaǵynda Ulttyq arhıv qorynyń qujattaryn joıý qujattardyń qundylyǵyn memlekettik saraptaý negizinde júrgiziletini belgilengen. Óz kezeginde, Zańnyń 6-babynyń 2-tarmaǵyna sáıkes qujattardyń qundylyǵyna memlekettik saraptamany ýákiletti organ quratyn Ortalyq saraptaý-tekserý komıssııasy (OSTK) nemese Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq arhıvi, ortalyq memlekettik arhıvter, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Arhıvi, arnaýly memlekettik arhıvter, oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń jergilikti atqarýshy organdary quratyn saraptaý-tekserý komıssııalary júrgizedi.Zańnyń 3-babynyń 3-tarmaqshasyna sáıkes saraptamalyq-tekserý komıssııasynyń qorytyndysy negizinde ýákiletti organ tarıhı jáne ózge de qundylyǵy joq jáne praktıkalyq mańyzdylyǵyn joǵaltqan qujattardy saqtaý merzimderi men joıý tártibin belgileıdi» delingen atalmysh jaýaptardyń birinde.
QANDAI QUJAT JOIYLADY?
Odan keıin, zańnyń 6-babynyń 1-tarmaǵyna jáne Qaǵıdalardyń 19-tarmaǵyna sáıkes qujattardyń qundylyǵyn saraptaý qujattardyń shyǵý tegi, mazmuny, syrtqy erekshelikteri ólshemderin keshendi qoldaný jolymen júrgiziledi. Qaǵıdalardyń 25-tarmaǵyna sáıkes qujattardyń qundylyǵyna saraptamany josparly túrde jyl saıyn mekeme arhıviniń jumyskeri júrgizedi eken. Memlekettik arhıvtiń jınaqtaý kózi bolatyn uıymda qujattardyń qundylyǵyna saraptama júrgizý tıisti memlekettik arhıvtiń, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Arhıviniń ádistemelik basshylyǵymen jáne konsýltaııalyq kómegimen júzege asyrylady.
Bul jaýaptan kesimdi birdeńe kútý qıyn. Degenmen bir túsinýge bolatyny – joıylýǵa ketetin qujattar negizinen qaıtalama aqparat jáne dýbletti nusqalardy qamtıtyn sııaqty. Biraq onsyz da sırek qujattardyń qosymsha nusqalary kimge qandaı kedergi keltiretinin túsiný qıyn edi, rasymen. Esesine, qlttyq resýrs retinde neǵurlym kóibrek nusqanyń saqtalǵany tıimdi emes pe edi?..
Qaıta-qaıta saýal joldap, qanshama sony túsinýge tyrysqanymyzben, totyqus jattap alǵan mátindeı mynandaı sarań jaýap aldyq. Bul – birinshi problema.
«1922 jyldan 1945 jylǵa deıingi kezeńdi qosa alǵanda keıinge qaldyrylǵan aýdıovızýaldy qujattar boıynsha uıymda qujattardyń qundylyǵyna saraptama júrgizý OSTK-men kelisim aıasynda júrgiziledi. Qaǵıdalardyń 27-tarmaǵyna sáıkes qujattardyń qundylyǵyna saraptama júrgizý shartymen ýaqytsha saqtaý merzimindegi qujattardy qaıtalanatyn aqparatpen joıý jáne dýblettik qujattar olardy turaqty saqtaýǵa iriktelgen qujattarmen salystyrǵannan keıin ǵana júzege asyrylady» delingen komıtet jaýabynda.
«QUJAT JOIYLMADY». ENDEShE, ENDI JOIýDYŃ MÁNI NEDE?
Arhıv komıttetiniń aıtýynsha, Memlekettik arhıvke turaqty saqtaýǵa tapsyrylǵan qujattar joıylýǵa jatpaıdy. Tek tarıhı jáne ózge de qundylyǵy joq jáne praktıkalyq mańyzdylyǵyn joǵaltqan qujattarǵa joıý tártibi belgilenedi.
Bul – ekinshi problema. Komıtettiń bul jaýabynyń tasasynda taǵy da suraq týyndaıdy. Qujattyń qundylyǵy joqtyǵyn, praktıkadan mahrum qalǵandyǵy qalaı anyqtalady? Biraq oǵan komıettiń jaýaby qashan da daıar sııaqty. Taǵy da ýákiletti organ...
Degenmen, komıtet «Adyrnanyń» osy tártippen qandaı qujattar joıylǵany týraly saýalyna 1922-1945 jyldar aralyǵyna tıesili aýdıovızýaldy qujattardyń birde-bireýi joıylmaǵanyn habarlady.
Sonda bul aldaǵy ýaqytqa jasalǵan «qam» bolǵany ma? «Tús túsinsem buıyrmasyn» degenniń keri kelip tur. Mundaı norma bekitý ne úshin qajet bolyp otyrǵanyn sol kúıi túsine almaǵanymyzdy jasyra almaımyz. Jáne ony patsha kóńil oqyrmanǵa túsindire almaı otyrǵanymyz úshin keshirim suraımyz. Tek bar bolǵany qandaı qujattardy joıýǵa bolatynyn ǵana anyqtaı alǵan sııaqtymyz. Biraq sebep pen saldar kóńilge kóleńke túsirgen kúıinde qala berdi...
Resmı málimet boıynsha, arhıvterdiń pasportyna sáıkes 1922 jyldan 1945 jylǵa deıingi aralyqqa tıesili memlekettik arhıvterde saqtalǵan aýdıovızýaldy qujattardyń sany 1991 jylǵy jaǵdaı boıynsha 14 myń 674 birlikti quraıdy. Onyń ishinde: memlekettik arhıvterde - 6 myń 539, «Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar jáne dybys jazbalary arhıvi» respýblıkalyq memlekettik mekemesinde 8 135 qujat saqtalǵan.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
