Jaqyp Aqbaev – Alaş ziialysy, küresker, qairatker, Alaşorda ükımetınıŋ müşesı, zaŋger. Qūqyqtanu magistrı, 1876 jyly 25 qazanda Semei oblysy, Qarqaraly uezı, №3 auy¬lynyŋ Töŋırektas degen jerınde däulettı otbasynda tuǧan. 1886 jyly Qarqaraly qalasyndaǧy qazaq internatynda oqyp, 1889 jyly Omby gimnaziiasyna tüsıp, onda 7 jyl, onan keiın Tomsk gimnaziiasyna auysyp onda bır jyl oqyp, 1893 jyly bıtırıp şyǧady da, Sankt-Peterburg universitetınıŋ zaŋ fakultetıne tüsedı. 1903 jyly 1-därejelı diplommen bıtırıp şyǧady.
1905 jylǧy şılde aiynda Omby qalasynda patşa äkımşılık oryndarynyŋ mäjılısı ötıp, onda Dala ölkesınıŋ general-gubernatory Suhotin bas bolyp qazaq ökılderın Duma sailauynda qatystyrmau turaly mäsele qozǧaidy. Mıne, osy şeşımge qarsylyq retınde Ä. Bökeihanovtyŋ ūiymdastyruymen Qarqaraly uezınıŋ 42 qazaq ökılettı adamdary atynan patşaǧa 1905 jyly 22 şıldede Aqbaevtyŋ qūrastyruymen jedelhat jıberıledı. 1905 jyly 17 qazandaǧy patşa manifesınen keiın jer-jerde bostandyq, teŋdık, söz erkındıgı jönınde qyzu talas, mitingıler ötıp jatty. Ile-şala osyndai mitingı, şeruler 19 qazanda Omby qalasynda ötıp, oǧan Aqbaev qyzu kırısıp ketedı. «Ükımetke tıl tigızgenı» üşın ol qyzmetınen quylady. Artynan ol Kereku qalasy, Baianauyl stanisasynda jiyndar ötkızıp, patşa rejimın şenegen sözder söileidı.1905 jylǧy 15-16 qaraşada Qarqaraly qalasynda ötken ülken jiynda ol taǧy da jalyndy söz söileidı.
Patşanyŋ jergılıktı äkımşılıgı «memlekettık qylmys ıstep, opasyzdyq jasady» dep 1906 jylǧy 11 qaŋtarda tūtqyndap, Semei türmesıne jöneltedı. Mıne, osy kezden bastap Aqbaev patşa jäne Keŋes ökımetı kezderınde ünemı quǧyn-sürgındı, tepkını köp körıp, abaqty-aidaudan köz aşpady deuge bolady.Jetısu oblysynyŋ Qapal uezıne jylǧa jer audarylady. Qaida jürse de ol patşa şeneunıkterınıŋ paraqorlyǧyn, halyqqa jasaǧan ozbyrlyǧyn ünemı äşkerelep otyrady Qarqaraly uezındegı şarualar uchaskesınıŋ bastyǧy Sylovtyŋ jäne de basqalardyŋ paraqorlyǧyn äşkereleidı. Qapalda jürgende de kelımsekterden qiianat körgen qazaqtardyŋ müddelerın qorǧap, osynda aidauda jürgen K.Tögısovpen bırlesıp, sot prosesınde ädıl şeşım şyǧaruǧa yqpal jasaidy.
J.Aqbaev türmede jatyp, Sankt-Peterburg universitetınıŋ professory, belgılı zaŋger L.İ.Petrajiskiige bırınşı bolyp qazaq ölkesınıŋ derbes avtonomiia aluy mäselesın köterıp hat joldaidy. Ǧylymi dissertasiialyq şyǧarmaşylyq jūmyspen de şūǧyldanyp, qorǧauǧa bekıtıp alǧan taqyrybyn türmede otyrǧanda ary qarai jalǧastyryp, keŋeitken ol özı müşesı bolyp tabylatyn Orys Geografiialyq qoǧamynyŋ Semei bölımşesınıŋ «Zapiskilerınıŋ…» 1907 jylǧy 3-şı basylymyna “Nabroski po obychnomu, v chastnosti, brachnomu pravu kirgizov” degen atpen jariialaidy.
Jaqyp Aqbaev saiasi qylmysy üşın 1908 jyly alǧaşynda Aqmola oblysynyŋ Omby oiazyna 5 jylǧa, keiınnen 1909 jyldyŋ 19 nauryzynda Resei Işkı Ister Ministrlıgınıŋ şeşımımen Jetısu oblysynyŋ Qapal qalasyna (basynda Iаkutiiaǧa) jer audarylady. 1908 jyldan Dala general-gubernatorlyǧynyŋ keŋesınıŋ bölımınde aşylǧan Jaqyp Aqbaevtyŋ arnauly ısı 1917 jyldyŋ Qazan töŋkerısıne deiın jüredı. 1910 jyly J.Aqbaev patşa ökımetıne qarsy küresın toqtatpaǧany üşın Tobyl qalasyna jer audarylǧan. Aidauda jürsede saiasi küresın äste toqtatpaǧan Jaqyp Aqbaev bürkenşık atpen “Aiqap” jurnalyna maqalalaryn joldap, jariialatyp otyrǧan.
J. Aqbaevtyŋ ömırı men qyzmetı, saiasi serıkterı Ahmet Baitūrsynūly jäne J.Dosmūhamedov taǧy basqa Alaş ardagerlerımen ündes keledı. Aqbaev qazaqtyŋ ädet-ǧūryp zaŋdaryn, sonyŋ ışınde otbasy-neke qūqyǧyn zerttep, baspasöz betınde publisistikalyq materialdar jariialady. Qazaqtyŋ ädet-ǧūryp, neke-otbasy mäselelerı turaly köptegen eŋbekter jazdy. Abai aulymen qoŋsy qonyp, jastaiynan ūly aqynnyŋ öleŋderın jattap östı. 1909 jyly Abai jyrlarynyŋ Peterburgte kıtap bolyp şyǧuyna qolǧabys jasady. «Qazaqstandaǧy semia-neke qatynastary» (1907), «Qazaqtyŋ şyǧu tegı turaly» (1927 ) taǧy basqa ǧylymi zertteulerı Abaidyŋ qarasözderı men «Bırer söz qazaqtyŋ tübı qaidan şyqqany turaly» şyǧarmalarymen ündesedı.
Alaşorda qozǧalysyna belsene qatynasyp, Semeide qyzmette jürgen kezde Äuezovpen tanys-bılıs, pıkırles, aralas-qūralas bolǧan. J.Aqbaev, özınıŋ serıkterı Alaş qairatkerlerımen ündesıp, pıkırlese jürıp, qazaqtyŋ ädet-ǧūryp zaŋdary, otbasy-neke qūqyǧy turaly zertteuler jürgızedı, türlı baspasöz betterınde publisistikalyq maqalalar jariialaidy. 1909 jyly Abai Qūnanbaevtıŋ öleŋderın peterburg qalasynda jinaq bolyp basylyp şyǧuyna qolqabys jasaidy, öz eŋbekterın Abai qarasözderımen ündestıredı. 1907 jyly “Qazaqstandaǧy semia-neke qatynastary”, 1927 jyly «Qazaqtyŋ şyǧu tegı turaly» jazady, būlardan bölek, basqa da köptegen eŋbekterdıŋ avtory.
1934 jyly 4 şıldede Almatyda qaitys bolady.
Suret: ALJİR mūrajai-memorialdyq keşenı qorynan, Selinograd audany, Aqmol auyly
Ūqsas jaŋalyqtar
