بىزگە بارىنەن بۇرىن بەلگىلى ماتەماتيكا وقۋلىعى – قازاقتىڭ ءبىرىنشى رومانىن دۇنيەگە اكەلگەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ 1914 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن، باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەكى جىلدىعىنا ارنالعان «ەسەپ قۇرالى». بۇل ەڭبەك تۋرالى تىرناقالدى پىكىر ىلە-شالا «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ سول جىلعى 19-سانىندا باسىلعان. ال كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ونىڭ «ەسەپ قۇرالى: ءبىرىنشى جىلدىق» (ورىنبور، 1922), «ەسەپ قۇرالى: ەكىنشى جىلدىق» (قىزىلوردا، 1927) اتتى وقۋلىقتارى جاريالاندى.
مىرجاقىپتىڭ 1922 جىلى باسىلىپ شىققان وقۋلىعى: «مىنە، مەنىڭ قولىمدا ءبىر اسىق، بۇعان تاعى ءبىر اسىق قوستىق، سوندا نەشە اسىق بولدى؟»، – دەپ باستالادى. ءا دەگەندە كوڭىلىڭدى باۋرايتىنى، الاش ارداگەرىنىڭ ماتەماتيكالىق مىسالدارى ەل تۇرمىسىنا، حالىقتىڭ سالت-ساناسىنا جاقىن. ءتورت امالدى ۇيرەتكەنىندە مالساق قازاققا ەتەنە ءتورت تۇلىكتىڭ بارشاسىنىڭ اتاۋىن كەزدەستىرەسىز.
ايتالىق، ەسەپ شارتىنداعى سۇراقتارىنىڭ ءوزى بىلاي بولىپ كەلەدى: «احمەتجاننىڭ ءۇيى سوعىمعا نەشە مال سويدى؟»، «جىلقىبايدىڭ جىلقىسى نەشە ءۇيىر بولدى؟»، «مولدانىڭ نەشە قويى قالدى؟»، «نارباي ءۇيى نەشە بيە ساۋادى؟»، «ساعىنباي قالىڭمالعا نەشە تۇيە بەردى؟» ت.س.س. قازىر مۇيىزىنە قاراپ، ەشكى مەن سيىردى اجىراتا المايتىن ۋربانيزاتسيا پەرزەنتتەرىنە جاراتىلىستانۋ ءپانى رەتىندە، ايتپەسە ەتنوگرافيالىق دۇنيە ەسەبىندە وقىتسا دا جارايتىنداي.
ەلدىڭ ءۇي-جايىنان باستاپ، تۇتىنعان بۇيىمى، ىلگەن كيىمى، ىشكەن سۋسىنى، جەگەن تاعامى دا ۇمىت قالمايدى. «ەتىكشى ەكى جۇمادا نەشە پار كەبىس تىكتى؟»، «ءۇيدىڭ تۇرقى نەشە كەز؟»، «قويشىبايدىڭ ءۇيى بارلىعى نەشە كيىز باستى؟»، «سۇلۋشاشتىڭ قانشا اق شىنى-اياعى بار؟»، «تايىنشا تەرىسى قانشا تۇرادى؟»، «ەندى ارقايسىسىندا قانشا ساقينا بولدى؟» ت.س.س. نەتكەن ۇلتتىق كولوريت دەپ قايران بولاسىڭ. ەسەپتىڭ قيسىنىن مەكتەپتىڭ تار بولمەسىندە ەمەس، كەڭ ساحاراداعى تىرشىلىكتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ ۇيرەنىپ جاتقاندايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە ءتىل بايلىعى قۇنارلى، بوياۋى قانىق. جاڭا زامان بەلگىلەرىن دە تىسقارى تاستامايدى. «وتاربا ەكى ساعاتتا قانشا شاقىرىم ءجۇردى؟»، «پويىزبەن سالىستىرعاندا ايىرپلاننىڭ ۇشقىرلىعى نەشە شاقىرىم ارتىق؟» دەگەن سيپاتتاعى ەسەپتىك ساۋالدار – سونىڭ ايعاعى.
ال، بۇگىنگى ادىسكەرلەرىمىز ازىرلەگەن ەكىنشى سىنىپتىڭ ماتەماتيكاسى: «بەكجاندا 9 فلوماستەر، ال اليدە 6 فلوماستەر بولدى. اليگە قاراعاندا بەكجاننىڭ نەشە فلوماستەرى ارتىق؟» دەپ باستالادى. ءبىرىنشى سىنىپتىڭ وقۋلىعىنىڭ قاراپايىم ساناقتاعى ازدى-كوپ ساناعا سىڭىرگەندەگى ايتاتىنى مىناۋ: «نە ارتىق – كرۋجكالار ما نەمەسە تارەلكە مە؟ نە كەم – قاسىقتار ما نەمەسە تارەلكەلەر مە؟».
ءتىپتى ۇلكەننىڭ ميىن اشىتىپ جىبەرەتىن وسىنداي بىتپىراق تىلدە بالالارىمىزدىڭ قينالا ەسەپ ۇيرەنىپ، اكادەميك مۇحتارباي وتەلباەۆ پەن پروفەسسور نۇرلان تەمىرعاليەۆتىڭ جولىن قۋامىز دەگەن جانكەشتى ۇمتىلىستارىنا ريزا بولماسقا شاراڭ جوق.
ەندەشە، ۇلت ازاتتىعىنىڭ مانيفەسى – «ويان، قازاقتى» جازعان ارداقتىمىزدىڭ وسى «ەسەپتانۋ قۇرالدارىن» باستاۋىشتا وقيتىن جەلكىلدەگەن جاس ۇرپاققا قوسىمشا وقۋلىق ەتىپ ەنگىزسەك، ولاردىڭ ماتەماتيكالىق ساناسى سەرگىپ، ويى ويانا تۇسەر مە ەدى دەگەن ءۇمىت قيالىڭدى قوزعايدى. ويتكەنى تاعى دا سول مۇحتارباي اعامىز ايتپاقشى، «ماتەماتيكانىڭ دامۋ دەڭگەيى – حالىقتىڭ ينتەللەكتىسىنىڭ ەڭ ءدال كورسەتكىشى».
ءسويتىپ، وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى ەسەپتانۋدان وقۋلىق جازۋشى ازاماتتاردىڭ الدىندا مىرجاقىپتىڭ ماتەماتيكالىق مەكتەبى تۇردى.
ءار ءتۇرلى پاندەر، ونىڭ ىشىندە ماتەماتيكا بويىنشا وقۋلىقتار جازۋ جۇيەسىز جۇرگىزىلدى دەسەك، قاتەلەسەمىز. ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ بۇعان بايلانىستى دەرەگى مەن دايەگى جەتكىلىكتى. 1920 جىلعى 2 جەلتوقسان كۇنى قازاق اكسر-ءى مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ جانىنان قۇرامىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحان، سماعۇل سادۋاقاسۇلى، حايرەتدين بولعانبايۇلى جانە جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى كىرگەن رەداكتسيالىق القا جاساقتالدى. اراعا كوپ ۋاقىت سالماي، 1921 جىلعى 31 قاڭتاردا اتالعان القا مۇشەلەرى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىمەن بىرلەسكەن ءماجىلىس وتكىزىپ، 1-ءشى جانە 2-ءشى باسقىشتاعى قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن وقۋلىقتار ازىرلەۋ مەن ولاردى ورىس تىلىنەن ءتارجىمالاۋ جونىندە ماسەلە قارادى. ناتيجەسىندە ناقتى قاۋلى قابىلداندى. تيىسىنشە تاپسىرمالار بەرىلدى. اۆتورلار ايقىندالدى، مەرزىم بەلگىلەندى.
الاشتىقتار سالا-سالا بويىنشا بەرەكەلى ىسكە بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. مىسالى، تۋمىسىنان تاماشا لينگۆيست ەلدەس ومارۇلى ماتەماتيكا، الگەبرا، تريگونومەتريا، گەومەتريا وقۋلىقتارىن ورىس جانە نەمiس تiلدەرىنەن (ونىڭ جۇبايى دويچە جۇرتىنىڭ قىزى ەدى) قازاقشاعا اۋدارىپ، ءوز تاراپىنان وڭدەدى.
بۇگىنگى كۇنى قولدانىستا جوق دياگونال – قيا، ديامەتر – ورە، پاراللەلوگرامم – قيىقشا، وس – بەلدىك سەكىلدى قىزىقتى ءتارجىمالاردىڭ قاتارىندا ونىڭ گەومەتريا – پىشىندەمە، تراپەتسيا – قوستابان سياقتى اۋدارمالارى كەزدەسەدى.
ەلدەستىڭ باستان كەشپەگەن تاۋقىمەت-تەپەرىشى جوق. ادەبيەتشى-عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان كەزدە ەلدەستىڭ توپاس تەرگەۋشىلەرى ونىڭ الگەبرا وقۋلىعىنىڭ قاعازعا قاتتالعان فورمۋلالارىن «شپيوندىق شيفرلار» دەپ بالە جاپقان ەكەن.
ءالىمحان ەرمەكوۆ نەگىزىن قالاعان قارقارالى پەدتەحنيكۋمىندا مۇعالىم بولىپ ىستەگەن كورنەكتى اعارتۋشى، جۇيرىك پۋبليتسيست ءماننان تۇرعانباەۆ تا «ەسەپ» اتتى اۋدارما وقۋلىق ازىرلەدى.
قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ 1924 جىلى جازىپ بىتىرگەنىمەن، قولجازبا كۇيىندە عانا جەتكەن «الگەبرا» وقۋلىعى قايبىر جىلى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇڭعىش تانىستىرىلىپ، قالىڭ ەلمەن قاۋىشتى.
سول زاماتتا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى دە وسى باعىتتاعى باستامادان قۇلاعدار ەتىلدى.
وڭتۇستىك وڭىردە قازاق ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن العاشقى ماتەماتيكا وقۋلىعىن دايارلاعاندار – تاعى دا الاشتىڭ اسىل ازاماتتارى سۇلتانبەك قوجانۇلى مەن كارىم جالەنۇلى. العاشقىسىنىڭ «ەسەپتانۋ قۇرالى» تاشكەنتتە 1924 جىلى جارىق كورسە، كەيىنگىسىنىڭ «ەسەپتانۋ جوباسى»، «ەسەپتانۋ. بولشەك ساندار» كىتاپتارى سول شاھاردا ءبىر جىل بۇرىن – 1923 جىلى جۇرتشىلىقتىڭ قولىنا ءتيدى. كارىمنىڭ ەسەپتانۋ قۇرالدارى سول تۇستا قىرعىز تىلىنە اۋدارىلىپ، تۋىسقان حالىقتىڭ باستاۋىش مەكتەپتەرىندە باستى وقۋلىق رەتىندە كادەگە جاراتىلدى. سۇلتانبەكتىڭ «ەسەپتانۋ قۇرالىن» اراب قارپىنەن كيريلليتساعا كوشىرىپ قويعانبىز. ورايى كەلسە، جارىق كورىپ قالار دەگەن دامەدەمىز.
مىرجاقىپتىڭ سۇيەكتەسى ءارى سەرىكتەسى بولعان ايتۋلى الماعامبەت قاسىموۆتىڭ 1926-1931 جىلدار ارالىعىندا قىزىلوردا قالاسىندا 4 جىلدىق «ەسەپ قۇرالى» قايتا-قايتا باسىلىپ تۇرعاندىعىنان كوپشىلىگىمىز بەيحابارمىز. بۇل كىسىنىڭ ەڭبەكتەرى دە زەرتتەۋسىز جاتىر.
ءبىز جوعارىدا ەسىمدەرى مەن ەڭبەكتەرىن اتاعان ارىستارىمىزدىڭ بىردە-ءبىرى 1937 جىلعى ستاليندىك قاندى قاساپتىڭ قۇرىعىنان امان قۇتىلعان جوق. تۇگەلدەي باقيلىق بولدى. قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيكا پروفەسسورى ءالىمحان ەرمەكوۆ – سول قيامەت قىرعىننان ءتىرى قالعان ساناۋلىلاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ۇلاعاتى ونىڭ بەكزات ءبىتىمى مەن بولمىسى ارقىلى بەرىگە جەتىپ، ساۋلەلى ۇرىعىن سەپتى. ءۇش رەت سوتتالىپ، جيىرما جىلعا جۋىق عۇمىرىن تاس قاپاستا وتكىزسە دە، ادامشىلىعىنان، ازاماتتىعىنان، الاششىل اڭسارىنان اينىمادى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىندا» رومان جانرىن «ۇلى اڭگىمە» دەپ اتايدى. مىنە، ءالىمحان دا «ۆىسشمات»، ياعني «ۆىسشايا ماتەماتيكا» ءپانىنىڭ اتىن سول كەزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ مازمۇندىق مايەگىنە سايكەس «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» دەپ اسپەتتەپ اۋدارادى.
وقۋلىق اناليتيكالىق گەومەتريا مەن ديففەرەنتسيال جانە ينتەگرالدىق ەسەپتەۋ نەگىزدەرىن قامتىعان. «دەتەرمينانت تەورياسىنىڭ ەلەمەنتتەرى» قوسىمشاسىنان بولەك، بۇل ەڭبەك «كووردينات مەتودى»، «فۋنكتسيالىق بايلانىس جانە ونى كورسەتۋ تاسىلدەرى»، «سىزىقتىق فۋنكتسيا»، «ەكىنشى رەتتىك قيسىقتار»، «كەڭىستىكتەگى كووردينات مەتودى»، «جازىقتىق»، «ءتۇزۋ سىزىق» دەپ اتالاتىن 7 تاراۋدان تۇرادى.
كىتاپ قىزىلوردا قالاسىندا 1935 جىلى جارىق كورگەن. جوعارى تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى مەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارعا ارنالعان. تارالىمى – 3500 دانا.
ءالىمحان 1936 جىلى «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» اتتى تۇسىندىرمە سوزدىك تە شىعارىپتى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ تۇپنۇسقاسى ءالى تابىلعان جوق. عالىم 1948 جىلى «حالىق مۇعالىمى» گازەتىندە جاريالانعان «ەملە مەن تەرمينولوگيانىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى» اتتى ماقالاسىندا: «قازاقتىڭ بايىرعى تىلىنەن: نۇكتەلەر، ىرگەلەس بۇرىشتار، سىبايلاس بۇرىشتار، تەڭ ءبۇيىرلى ءۇشبۇرىشتار، ءتۇزۋدىڭ بەرىلگەن كەسىندىسى، ورتاق توبەلى بۇرىشتار، ءۇشبۇرىشتىڭ قابىرعالارى مەن بۇرىشتارىنىڭ اراسىنداعى تاۋەلدىلىك، شەڭبەر، قيۋشى، تۇيىندەسۋ، اۋدان، دوڭگەلەك، تۇزۋلەر، بۇرىشتار، امالدار، ت.ب. الىندى. وسىنداي تەرميندەردىڭ جيىندىسى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى – گەومەتريانىڭ تەرمينولوگياسى بولدى، ونداي تەرميندەردى سوۆەتتىك قازاق مەكتەپتەرىندە قازاق بالالارىن وقىتقاندا قازاق تىلىندە قولدانىپ، وقۋشىلارعا عىلىمنان ناقتى بىلىمدەر بەرىپ ءجۇرمىز دەپ ابدەن ايتا الامىز جانە وسىلاي دەۋگە تاجىريبەمىز، اقىل-وي ەڭبەگىمىزدىڭ، زەرتتەۋ، قاراستىرۋ ىستەرىمىزدىڭ ناتيجەلەرى تولىق كورسەتىپ وتىر»، – دەپ پىكىر-پايىمىن تارقاتا جازدى.
«ات اۋناعان جەرىندە تۇك قالادى» دەمەكشى، ءالىمحان ەرمەكوۆ ءار جىلدارى تاعدىردىڭ تاقسىرەتىن تارتا ءجۇرىپ، قاراعاندىدا تۇراقتاعانعا دەيىن – تاشكەنتتەگى، الماتىداعى، كۋيبىشەۆتەگى، شىمكەنتتەگى ءىرى وقۋ وردالارىندا وقىتۋشى، دوتسەنت، پروفەسسور، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارىپتى. ىزگى جاننىڭ ىزدەرى ولاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا سارا جولداي سايراپ جاتىر دەۋگە بولادى.
ءالىمحاننىڭ 1921 جىلى قارقارالىدا ەكى باسقىشتى مەكتەپ پەن پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولۋى – كەمەل قايراتكەرلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى. اتتارى التى الاشقا ءمالىم اقجان ءال-ماشاني، ورىنبەك جاۋتىكوۆ، شاپىق شوكين سەكىلدى عۇلامالار وسى وقۋ ورنىنان تۇلەپ ۇشقانى بەلگىلى. بۇل – بولەك اڭگىمەنىڭ جەلىسى بولۋعا لايىق تاقىرىپ، ارينە.
قازىر ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ» ءبىر داناسى سەمەيدەگى اباي اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى ەكەن. ونىڭ قازىنالى مۇراسىنىڭ الاشتىڭ تۋى تىگىلگەن قالانىڭ قويناۋىندا جوعالماي جەتۋىنەن الدەبىر سيمۆولدىق سيپات بەلگى بەرەتىن سياقتى.
بۇل – ءاليحاندار مەن ءالىمحاندار رۋحىنىڭ وشپەستىگىنىڭ، ومىرشەڭدىگىنىڭ، ورىستەستىگىنىڭ دالەلى.
امانتاي ءشارىپ
