Mırjaqyptyŋ «matematika mektebı»

Bızge bärınen būryn belgılı matematika oqulyǧy – qazaqtyŋ bırınşı romanyn düniege äkelgen Mırjaqyp Dulatūlynyŋ 1914 jyly Orynborda jaryq körgen, bastauyş mekteptıŋ ekı jyldyǧyna arnalǧan «Esep qūraly». Būl eŋbek turaly tyrnaqaldy pıkır ıle-şala «Aiqap» jurnalynyŋ sol jylǧy 19-sanynda basylǧan. Al Keŋes ökımetı tūsynda onyŋ «Esep qūraly: bırınşı jyldyq» (Orynbor, 1922), «Esep qūraly: ekınşı jyldyq» (Qyzylorda, 1927) atty oqulyqtary jariialandy. Mırjaqyptyŋ 1922 jyly basylyp şyqqan oqulyǧy: «Mıne, menıŋ qolymda bır asyq, būǧan taǧy bır asyq qostyq, sonda neşe asyq boldy?», – dep bastalady. Ä degende köŋılıŋdı bauraityny, Alaş ardagerınıŋ matematikalyq mysaldary el tūrmysyna, halyqtyŋ salt-sanasyna jaqyn. Tört amaldy üiretkenınde malsaq qazaqqa etene tört tülıktıŋ barşasynyŋ atauyn kezdestıresız.

Aitalyq, esep şartyndaǧy sūraqtarynyŋ özı bylai bolyp keledı: «Ahmetjannyŋ üiı soǧymǧa neşe mal soidy?», «Jylqybaidyŋ jylqysy neşe üiır boldy?», «Moldanyŋ neşe qoiy qaldy?», «Narbai üiı neşe bie sauady?», «Saǧynbai qalyŋmalǧa neşe tüie berdı?» t.s.s. Qazır müiızıne qarap, eşkı men siyrdy ajyrata almaityn urbanizasiia perzentterıne jaratylystanu pänı retınde, äitpese etnografiialyq dünie esebınde oqytsa da jaraityndai.

Eldıŋ üi-jaiynan bastap, tūtynǧan būiymy, ılgen kiımı, ışken susyny, jegen taǧamy da ūmyt qalmaidy. «Etıkşı ekı jūmada neşe par kebıs tıktı?», «Üidıŋ tūrqy neşe kez?», «Qoişybaidyŋ üiı barlyǧy neşe kiız basty?», «Sūluşaştyŋ qanşa aq şyny-aiaǧy bar?», «Taiynşa terısı qanşa tūrady?», «Endı ärqaisysynda qanşa saqina boldy?» t.s.s. Netken ūlttyq kolorit dep qairan bolasyŋ. Eseptıŋ qisynyn mekteptıŋ tar bölmesınde emes, keŋ saharadaǧy tırşılıktıŋ ışınde jürıp üirenıp jatqandaisyŋ. Onyŋ üstıne tıl bailyǧy qūnarly, boiauy qanyq. Jaŋa zaman belgılerın de tysqary tastamaidy. «Otarba ekı saǧatta qanşa şaqyrym jürdı?», «Poiyzben salystyrǧanda aiyrplannyŋ ūşqyrlyǧy neşe şaqyrym artyq?» degen sipattaǧy eseptık saualdar – sonyŋ aiǧaǧy.

Al, bügıngı ädıskerlerımız äzırlegen ekınşı synyptyŋ matematikasy: «Bekjanda 9 flomaster, al Älide 6 flomaster boldy. Älige qaraǧanda Bekjannyŋ neşe flomasterı artyq?» dep bastalady. Bırınşı synyptyŋ oqulyǧynyŋ qarapaiym sanaqtaǧy azdy-köp sanaǧa sıŋırgendegı aitatyny mynau: «Ne artyq – krujkalar ma nemese tärelke me? Ne kem – qasyqtar ma nemese tärelkeler me?».

Tıptı ülkennıŋ miyn aşytyp jıberetın osyndai bytpyraq tılde balalarymyzdyŋ qinala esep üirenıp, akademik Mūhtarbai Ötelbaev pen professor Nūrlan Temırǧalievtyŋ jolyn quamyz degen jankeştı ūmtylystaryna riza bolmasqa şaraŋ joq.

Endeşe, ūlt azattyǧynyŋ manifesı – «Oian, qazaqty» jazǧan ardaqtymyzdyŋ osy «Eseptanu qūraldaryn» bastauyşta oqityn jelkıldegen jas ūrpaqqa qosymşa oqulyq etıp engızsek, olardyŋ matematikalyq sanasy sergıp, oiy oiana tüser me edı degen ümıt qiialyŋdy qozǧaidy. Öitkenı taǧy da sol Mūhtarbai aǧamyz aitpaqşy, «matematikanyŋ damu deŋgeiı – halyqtyŋ intellektısınıŋ eŋ däl körsetkışı».

Söitıp, ötken ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary eseptanudan oqulyq jazuşy azamattardyŋ aldynda Mırjaqyptyŋ matematikalyq mektebı tūrdy. Är türlı pänder, onyŋ ışınde matematika boiynşa oqulyqtar jazu jüiesız jürgızıldı desek, qatelesemız. Arhiv qūjattarynyŋ būǧan bailanysty deregı men däiegı jetkılıktı. 1920 jylǧy 2 jeltoqsan künı Qazaq AKSR-ı Memlekettık baspasynyŋ janynan qūramyna Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihan, Smaǧūl Saduaqasūly, Hairetdin Bolǧanbaiūly jäne Jüsıpbek Aimauytūly kırgen redaksiialyq alqa jasaqtaldy. Araǧa köp uaqyt salmai, 1921 jylǧy 31 qaŋtarda atalǧan alqa müşelerı Halyq aǧartu komissariatymen bırlesken mäjılıs ötkızıp, 1-şı jäne 2-şı basqyştaǧy qazaq mektepterı üşın oqulyqtar äzırleu men olardy orys tılınen tärjımalau jönınde mäsele qarady. Nätijesınde naqty qauly qabyldandy. Tiısınşe tapsyrmalar berıldı. Avtorlar aiqyndaldy, merzım belgılendı.   Alaştyqtar sala-sala boiynşa berekelı ıske belsene kırısıp kettı. Mysaly, tumysynan tamaşa lingvist Eldes Omarūly matematika, algebra, trigonometriia, geometriia oqulyqtaryn orys jäne nemis tilderınen (onyŋ jūbaiy doiche jūrtynyŋ qyzy edı) qazaqşaǧa audaryp, öz tarapynan öŋdedı.

Bügıngı künı qoldanysta joq diagonal – qiia, diametr – öre, parallelogramm – qiyqşa, os – beldık sekıldı qyzyqty tärjımalardyŋ qatarynda onyŋ geometriia – pışındeme, trapesiia – qostaban siiaqty audarmalary kezdesedı. Eldestıŋ bastan keşpegen tauqymet-teperışı joq. Ädebietşı-ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ zertteulerıne süiensek, quǧyn-sürgınge ūşyratqan kezde Eldestıŋ topas tergeuşılerı onyŋ algebra oqulyǧynyŋ qaǧazǧa qattalǧan formulalaryn «şpiondyq şifrlar» dep bäle japqan eken.

Älımhan Ermekov negızın qalaǧan Qarqaraly pedtehnikumynda mūǧalım bolyp ıstegen körnektı aǧartuşy, jüirık publisist Männan Tūrǧanbaev ta «Esep» atty audarma oqulyq äzırledı. Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ 1924 jyly jazyp bıtırgenımen, qoljazba küiınde ǧana jetken «Algebra» oqulyǧy qaibır jyly Euraziia universitetınde tūŋǧyş tanystyrylyp, qalyŋ elmen qauyşty. Sol zamatta Türkıstan respublikasyndaǧy qazaq qairatkerlerı de osy baǧyttaǧy bastamadan qūlaǧdar etıldı. Oŋtüstık öŋırde Qazaq bılım komissiiasynyŋ tapsyrmasymen alǧaşqy matematika oqulyǧyn daiarlaǧandar – taǧy da Alaştyŋ asyl azamattary Sūltanbek Qojanūly men Kärım Jälenūly. Alǧaşqysynyŋ «Eseptanu qūraly» Taşkentte 1924 jyly jaryq körse, keiıngısınıŋ «Eseptanu jobasy», «Eseptanu. Bölşek sandar» kıtaptary sol şaharda bır jyl būryn – 1923 jyly jūrtşylyqtyŋ qolyna tidı. Kärımnıŋ eseptanu qūraldary sol tūsta qyrǧyz tılıne audarylyp, tuysqan halyqtyŋ bastauyş mektepterınde basty oqulyq retınde kädege jaratyldy. Sūltanbektıŋ «Eseptanu qūralyn» arab qarpınen kirillisaǧa köşırıp qoiǧanbyz. Oraiy kelse, jaryq körıp qalar degen dämedemız.   Mırjaqyptyŋ süiektesı ärı serıktesı bolǧan aituly Älmaǧambet Qasymovtyŋ 1926-1931 jyldar aralyǧynda Qyzylorda qalasynda 4 jyldyq «Esep qūraly» qaita-qaita basylyp tūrǧandyǧynan köpşılıgımız beihabarmyz. Būl kısınıŋ eŋbekterı de zertteusız jatyr. Bız joǧaryda esımderı men eŋbekterın ataǧan arystarymyzdyŋ bırde-bırı 1937 jylǧy stalindık qandy qasaptyŋ qūryǧynan aman qūtylǧan joq. Tügeldei baqilyq boldy. Qazaqtyŋ tūŋǧyş matematika professory Älımhan Ermekov – sol qiiamet qyrǧynnan tırı qalǧan sanaulylardyŋ bırı. Sondyqtan ūly tūlǧalarymyzdyŋ ūlaǧaty onyŋ bekzat bıtımı men bolmysy arqyly berıge jetıp, säulelı ūryǧyn septı. Üş ret sottalyp, jiyrma jylǧa juyq ǧūmyryn tas qapasta ötkızse de, adamşylyǧynan, azamattyǧynan, alaşşyl aŋsarynan ainymady. Ahmet Baitūrsynūly özınıŋ «Ädebiet tanytqyşynda» roman janryn «ūly äŋgıme» dep ataidy. Mıne, Älımhan da «vysşmat», iaǧni «vysşaia matematika» pänınıŋ atyn sol kezdegı qazaq tılınıŋ mazmūndyq mäiegıne säikes «Ūly matematika kursy» dep äspettep audarady.

Oqulyq analitikalyq geometriia men differensial jäne integraldyq esepteu negızderın qamtyǧan. «Determinant teoriiasynyŋ elementterı» qosymşasynan bölek, būl eŋbek «Koordinat metody», «Funksiialyq bailanys jäne ony körsetu täsılderı», «Syzyqtyq funksiia», «Ekınşı rettık qisyqtar», «Keŋıstıktegı koordinat metody», «Jazyqtyq», «Tüzu syzyq» dep atalatyn 7 taraudan tūrady.

Kıtap Qyzylorda qalasynda 1935 jyly jaryq körgen. Joǧary tehnikalyq oqu oryndary men pedagogikalyq instituttarǧa arnalǧan. Taralymy – 3500 dana. Älımhan 1936 jyly «Qazaq tılınıŋ matematika terminderı» atty tüsındırme sözdık te şyǧarypty. Ökınışke qarai, onyŋ tüpnūsqasy älı tabylǧan joq. Ǧalym 1948 jyly «Halyq mūǧalımı» gazetınde jariialanǧan «Emle men terminologiianyŋ keibır mäselelerı» atty maqalasynda: «Qazaqtyŋ baiyrǧy tılınen: nükteler, ırgeles būryştar, sybailas būryştar, teŋ büiırlı üşbūryştar, tüzudıŋ berılgen kesındısı, ortaq töbelı būryştar, üşbūryştyŋ qabyrǧalary men būryştarynyŋ arasyndaǧy täueldılık, şeŋber, qiiuşy, tüiındesu, audan, döŋgelek, tüzuler, būryştar, amaldar, t.b. alyndy. Osyndai terminderdıŋ jiyndysy matematika ǧylymynyŋ bır salasy – geometriianyŋ terminologiiasy boldy, ondai terminderdı sovettık qazaq mektepterınde qazaq balalaryn oqytqanda qazaq tılınde qoldanyp, oquşylarǧa ǧylymnan naqty bılımder berıp jürmız dep äbden aita alamyz jäne osylai deuge täjıribemız, aqyl-oi eŋbegımızdıŋ, zertteu, qarastyru ısterımızdıŋ nätijelerı tolyq körsetıp otyr», – dep pıkır-paiymyn tarqata jazdy. «At aunaǧan jerınde tük qalady» demekşı, Älımhan Ermekov är jyldary taǧdyrdyŋ taqsyretın tarta jürıp, Qaraǧandyda tūraqtaǧanǧa deiın – Taşkenttegı, Almatydaǧy, Kuibyşevtegı, Şymkenttegı ırı oqu ordalarynda oqytuşy, dosent, professor, kafedra meŋgeruşısı qyzmetterın atqarypty. Izgı jannyŋ ızderı olardyŋ qai-qaisysynda da sara joldai sairap jatyr deuge bolady. Älımhannyŋ 1921 jyly Qarqaralyda ekı basqyşty mektep pen pedagogikalyq tehnikumnyŋ aşyluyna mūryndyq boluy – kemel qairatkerlıgınıŋ bır körınısı. Attary alty alaşqa mälım Aqjan äl-Maşani, Orynbek Jäutıkov, Şapyq Şokin sekıldı ǧūlamalar osy oqu ornynan tülep ūşqany belgılı. Būl – bölek äŋgımenıŋ jelısı boluǧa laiyq taqyryp, ärine. Qazır Älımhan Ermekovtıŋ «Ūly matematika kursynyŋ» bır danasy Semeidegı Abai atyndaǧy oblystyq kıtaphananyŋ sirek qoljazbalar qorynda saqtauly eken. Onyŋ qazynaly mūrasynyŋ Alaştyŋ tuy tıgılgen qalanyŋ qoinauynda joǧalmai jetuınen äldebır simvoldyq sipat belgı beretın siiaqty. Būl – Älihandar men Älımhandar ruhynyŋ öşpestıgınıŋ, ömırşeŋdıgınıŋ, örıstestıgınıŋ dälelı.

Amantai ŞÄRIP