Alashtaný ǵylymyna kelip, ulttyq rýh pen ózektiń bilim qaınary bolǵan bul murany zor yntyzarlyqpen zertteı bastadyq. Bilgenimiz – bir toǵyz, áli bilmeıtinimiz – toqsan toǵyz. Negizi sońǵy jyldary Alash murasyn (pýblııstıkasyn, shyǵarmashylyq týyndylaryn, ǵylymı eńbekterin, ǵıbratty ómir jolyn) zertteýge, ony tanýǵa degen zor qyzyǵýshylyqtyń búkilhalyqtyq dárejede oıanyp kele jatqanyn sezinip júrmiz, bul – óte jaqsy qubylys. Alashtanýshy ǵalymdar Tursyn Jurtbaı, Ushqyn Saıdyrahman men Eldos Toqtarbaıdyń deregine súıensek, 1937-1938 jyldary 25 000 adam «Japon shpıony» degen atpen atylǵan, solardyń ishinen búgingi kúnge deıin tek 3000-ǵa jeteǵabyl adamnyń esimi anyqtalǵan, bary-joǵy 20-dan astam tulǵanyń ǵana jeke murasy jınaqtaldy. Ushqyn myrza alashtyqtar jazǵan 100 oqýlyqtyń tizimin de daıyndap qoıdy. Qarap otyrsaq, bul salada áli zertteýge tıis obektilerimiz, tanyp-bilerimiz, ashar jańalyǵymyz, nasıhattar ıdeıalarymyz ushan-teńiz. Tek barlyǵyn muqııat túrde, naqty derektermen jarııalap, tanytý – ǵalymdar men memlekettiń boryshy.
Infodemııa dáýirinde qazirgi qoǵam jalǵan sózden kóp zardap shegip jatyr. Tek muqııat faktchekıng jasalǵan, saralanǵan, salmaqty, shynaıy aqparatty usyný – jýrnalısterdiń de, qolyna qalam ustaǵan ǵalymdar men pýblıısterdiń de aldyndaǵy basty paryz. Qoǵam aldyndaǵy, buqara aldyndaǵy mindeti. Óıtkeni shynaıy aqparatty usyný, soǵan sený ǵana azamattarymyzdyń durys túsinigin, aqparattyq gıgıenasyn qalyptastyryp, shynaıy ulttyq rýhty kótereri sózsiz.
2023 jyldyń 29 qańtar kúni «Adyrna» saıtynan «Rýhymyzdy kóterip júreıik!» - M.Dýlatulynyń «Oıan, Qazaq!» kitaby, Túrkııa, Japonııanyń damýyna yqpal etken» atty taqyryptaǵy materıaldy oqyp, dúdámal kúıde qaldyq. Sońǵy 2-3 jyldan beri «Oıan, Qazaq!» fenomeni týraly azdy-kópti zerdelep, sol taqyrypta avtorlyq dárisimdi júrgizip, ǵylymı maqalam jarııalanǵandyqtan, dál osy máselege kelgende birshama izdendim deı alamyn. «Adyrna» saıtyndaǵy bul taqyryptyń «Japonııanyń damýyna yqpal etti» degen jerin oqyp, oqyrmanda jalǵan aqparatqa negizdelgen jańsaq pikir qalyptaspaýyn qalap, qolyma qalam aldym.
Eń aldymen, 100 jyl buryn Japonııa qandaı edi, biz qandaı edik? Iá, XIX ǵasyrdyń ortasynda ol eldiń jaǵdaıy múshkil edi. Sol sebepti tyǵyryqtan shyǵar jol izdep, bolashaǵyn oılap, jańashyl ımperator Mýýhıtonyń bastamasymen 1868-1889 jyldar aralyǵynda «Meıdzı jańǵyrýy» atty úlken silkinis jasap, bary-joǵy 21 jyl ishinde damý jóninen orta ǵasyrdaǵy agrarlyq memleketten álemniń zamanaýı jetekshi ımperııasyna aınalyp úlgerdi. Bilim men ǵylymdy, jańashyldyqty basty qarý ete otyryp, áskerı, saıası, ıdeologııalyq, áleýmettik reformany júzege asyryp, Azııanyń kóshbasshysyna aınalyp, oǵan deıin ózine tizesin batyryp kelgen álem alpaýyttaryna óz shartyn taısalmaı qoıatyn sýbektige aınaldy. Mine, sondyqtan da, Alash arystary Japonııa úlgisindegi ulttyq-demokratııalyq táýelsiz memleket qursaq dep armandady, josparlady. Sondyqtan da Japonııamen halyqaralyq baılanys qurýǵa tyrysty, olardan túsinistik pen qoldaý kútti. Óıtkeni «Meıdzı restavraııasyna» deıingi kenje qalǵan aýyl sharýashylyǵyna negizdelgen, kolonııa zardabyn tartqan taǵdyrymyz uqsas edi, erik-jiger men birlik artsa, múmkindikter de shamalas bolatyn. Japonııa bir ǵasyr buryn tez arada damyp ketken bolsa, bizdiń el olarǵa emes, olar bizge úlgi bolǵan deý qısyndyraq emes pe?
Al «Adyrnadaǵy» atalǵan maqalada aıtylǵandaı, «Japonııany damyttyq» dep óz-ózimizden shattanyp, negizsiz masattanatyn sózge ne nárse negiz boldy, sonda? Osydan 13 jyl buryn, 2010 jyldyń 19 qarashasynda «Abaı.kz» portalynda «Marat Ábsemet. «Oıan, qazaq» ıdeıasy – qazaqtyń naǵyz ulttyq ıdeıasy!» atty materıal jarııalanady. (Siltemesi: https://abai.kz/post/5743%2012.10.2018) Ol jerde alǵashqy mirjaqyptanýshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory Marat Ábsemet Baýyrjan Qaraǵyzulyna suhbat bergen. Marat aǵamyzdyń Mirjaqyptyń esiminiń aqtalýyna, onyń murasyn halqymen tabystyrýda, ómirbaıanyn zertteýde qosqan úlesi ushan-teńiz. Jaqynda rejısser, kınosenarıst Murat Esjannyń «Mirjaqyp. Oıan, Qazaq!» fılmindegi Gúlnár Mirjaqypqyzynyń janynan tabylatyn Izbasar degen keıipkerdiń prototıpi de – sol azamat. Alaıda joǵaryda keltirilgen suhbatta Marat myrza kóptegen qundy tarıhı derektermen bólise otyryp, sóz ortasynda bylaı deıdi:
«Keıbir azamattar Mirjaqypty óz ishterinen japonnyń rýhanı ustazy dep saılaıdy. Sol kezdiń ózinde Japonııada Mirjaqyp týraly kóptegen maqalalar, zertteýler shyǵady. Jaqańa eliktep «Oıan, japon!» degen kitap ta shyqqan edi. 1997 jyly ǵalym Ýıamo Tomohıko japon tilinde Mirjaqyptyń saıası kózqarasynań dıssertaııa qorǵady».
Mine, osy bir sóz odan keıingi qate pikirdiń taralýyna jol ashqan sekildi. Árıne, Marat Ábsemet Mirjaqyptyń ómir jolyna ózi aıtatyndaı «onyń kenje ulyndaı» ińkár sezimmen qaraǵan soń, keıde emoııaǵa berilýi zańdylyq. (Onyń ústine «Oıan, Japon!» degen kitap bary ras, «Serkeni» shyǵarǵan tatar baspageri Japonııaǵa ketti degen derek bar, soǵan oraı boljam men nıet qosylǵan jańsaq tujyrym týyndaǵan sııaqty). Alaıda, sol sózin negizge ala otyryp, «Otyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge taraıdynyń» keri kelgen.
Aldymen Alash tarıhyn zertteýshilerdiń biri Altynbek Qumyrzaquly Marat aǵamen bolǵan suhbatty negizge alyp, e-history.kz Qazaqstan tarıhy portalyna Mirjaqyp týraly materıal jarııalaıdy. Óz maqalasynda:
«Mirjaqyptyń «Oıan, Qazaq!” kitaby álem elderine qatty áser etti. Olardyń qatarynda Japonııa eli de bar. Mirjaqyp ózi de óleńderinde japon erligin, ultyn jyrǵa qosqan. Soǵan oraı keıbir azamattar Mirjaqypty óz ishterinen japonnyń rýhanı ustazy dep syılaıdy. Japondar Mirjaqyp Dýlatovqa eliktep «Oıan, Japon!» degen kitap shyǵarǵan», deıdi. (2021 jyldyń 24 qańtarynda Altynbekten ol derekti qaıdan alǵanyn hat arqyly suraǵanymda, Marat Ábsemetpen bolǵan suhbattan dep jaýap bergen edi. Bir qyzyǵy, birinshi derekkózdegi «ustazy dep «saılaǵannan» – «syılaǵanǵa» aýysady, oǵan da shúkir, biraq báribir negizsiz boljam kúıinde qalady).
Altynbek myrzanyń ol maqalasyn týra sol kúıi taǵy birneshe saıt, áleýmettik jelidegi toptar birneshe jyl boıy kóshirip basady. («Qazaq úni saıty. 24.11.2015. https://qazaquni.kz/alash/42604-mustafa-kemal-ataturik-ustaz-tutqan-alash-arysy-mirzhaqyp-dulatuly; «Bórili baıtaq» toby. 04.08.2017. https://vk.com/wall-73330358_214397 ; «Elana» saıty. 03.12.2018. https://www.elana.kz/mustafa-kemal-atatuyrik-ustaz-tutqan-a/, t.b.)
Men 2020 jyly «Oıan, Qazaq!» fenomenin tereńirek zertteı bastaǵanymda, osy bir derekti oqyp, kóńilimde kúmán paıda boldy. Alǵash oqyǵanda árıne, men de ılandym. Biraq kókeıdegi bir kúdik odan ári zerttep, anyq-qanyǵyn bilýge jeteledi. «Alash arystary Japonııany úlgi tutty dep keldik, al qalaısha Japonııaǵa biz shabyt berip, úlgi bola qaldyq?» degen suraq kókeıimnen ketpeı qoıdy. Derektiń shynaıylyǵyn tekserý úshin, Marat Ábsemet óz suhbatynda aıtyp ótken tanymal japon ǵalymy Tomohıko Ýıamanyń ózinen tikeleı suraıyn dep sheshtim. Negizi ol kisi Mirjaqyp esimimen alǵash ret Japonııada emes, Qazaqstanda tanysqan deýge negiz bar. Ǵylymı jolmen Máskeý, Tashkent, Almatyǵa saıahattap barǵanyn aıta kelip, ol týraly bylaı dep baıandaıdy: «1991 jyldyń kúzinde Almatydaǵy Ǵylym akademııasynyń dúńgirsheginen Mirjaqyp Dýlatovtyń «Oıan, Qazaq!» atty kitabyn kezdeısoq satyp aldym. Sóıtip osy kitapty jáne ózge de qazaq zııalylarynyń shyǵarmalaryn qyzyǵyp oqı bastadym...» (Silteme: 21.04.2011. https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_alashorda_khan_tomokhiko_uyama/9498919.html)
2015 jyldan beri Alash kósemsózin zertteýdi maqsat etken ǵylymı taqyrybyma oraı, Ýıama Tomohıkonyń álemdik ǵylymı bazalardaǵy Alash tarıhy týraly maqalalaryn oqyp júrgen edim, endi áleýmettik jeli arqyly ózine naqty suraq qoıdym. 30 jylǵa jýyq Mirjaqyp Dýlatulyn zerttep kele jatqan, birneshe tilge júırik, ózim eki ret júzbe-júz kórip, pikirlesken japon ǵalymynan basqa bul kúdikti kim seıiltýi múmkin? 2021 jyldyń 30 qańtarynda Ýıama myrzadan jaýap haty keldi. Onda: «Japonııada Mirjaqyp týraly óte az adam biledi. «Oıan, Japonııa!» degen kitap bar, biraq olardyń avtorlarynyń Qazaqstanmen baılanysy joq. Jalpy, «oıan» - álemde keń taraǵan metafora...» degen jaýap aldym. Marat Ábsemet árıne, ol boljamdy pikirin jaman oımen aıtpaǵany anyq, sondyqtan «Oıan, Japon!» kitaby týraly estigenin Mirjaqypqa teligen deýge negiz bar. Óıtkeni ol bul tulǵaǵa sheksiz ǵashyq, olaı tamsanýy zańdy da. Alaıda «Japonııaǵa úlgi bolmaǵanymyzǵa» logıkalyq qısynmen jaýap bere almasaq, eń bolmasa Japonııada turatyn mirjaqyptanýshy japon ǵalymynyń sózimen núkte qoıa alatyn shyǵarmyz?
Negizinde Alash murasynda shynaıy derekke negizdelgen, bultartpas shyndyqtan turatyn, ultymyzdyń mártebesin ósirip, abyroıyn asqaqtatatyn talaı injý-marjan bar. Bizge jalǵan boljam, ásire emoııa, ábúıirsiz daqpyrt áste qajet emes. Onyń alǵashqy áseri masaıtyp, masaıratqanmen, onyń býy seıilgen soń, dosqa kúlki, dushpanǵa taba etýi múmkin. Jastardy soǵan sendirip, keıin jalǵan ekenin taǵy bir japon dostarynan estise, alashtanýǵa qurmeti qalar ma? Shyndyqty ózek etkennen artyǵy joq.
Al Mirjaqyptyń «Oıan qazaq!» týyndysy qaı ulttarǵa áser etti, sonda? Túrkııa ǵalymy Húlııa Qasapoǵly Chengel qazaq, túrik jáne uıǵyr halyqtaryndaǵy «oıan» motıvin salystyra otyryp, onyń qaınar kózi Mirjaqyp Dýlatuly ekenin dáleldeıdi. Máselen, túriktiń aǵartýshy aqyny Mehmet Akıf Ersoıdyń (1873-1936)
«Uyan!» atty óleńin jazýyna Mirjaqyp túrtki bolǵan. Mirjaqyptan soń 6 jyldan keıin, 1915 jyly sonymen úndes óleńin jazyp tur. Al 1921 jyly tarıh sahnasynan syrǵyp bara jatqan Shyǵys Túrkistannyń ókili, uıǵyr shaıyry Abdýhalıq Ýıǵýr (1901-1933) Mirjaqyptyń sarynymen jazǵan «Oıǵan!» degen óleńimen halqyna uran tastaıdy...
Sózimizdi qorytyndylaı kele, jastardy, ásirese qolyna qalam ustaǵan jýrnalıst, tilshi, tarıhshy, ádebıetshi býynǵa medıasaýattylyqtyń qyr-syryn úzdiksiz meńgerip, faktchekıng qaǵıdattaryn qatań ustanyp, halyqqa taratatyn aqparattyń shynaıylyǵyna asa zor mán berýge shaqyrar edim. Bul – zor jaýapkershilik. Emoııaǵa keıde erik bergen jaqsy, biraq birinshi kezekte salqyn sana turǵany durys. «Japonııaǵa úlgi boldyq» sarynyndaǵy negizsiz oıdy kóshirip basyp, taratýdy osymen doǵarǵan jón. «Rýhymyzdy joǵary kóterip júrgenimiz» bizdiń ult úshin óte kerek, óıtkeni mádenıet men tarıhy baı, tekti ulttyń birimiz. Tek sol maqtan etetin dúnıemiz shyndyqqa negizdelgenin qadaǵalaıyq. Arystarymyzdyń da ómirlik ustanymy sondaı bolatyn. Alash rýhy jasasyn!
Alma Saılaýqyzy
jýrnalıst, alashtanýshy, PhD ǵylym doktory
