جازىقسىز جاندار جاتقان جەر...

3718
Adyrna.kz Telegram

ماۋسىم ايىنىڭ 5 كۇنى الماتى قالاسىنان 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جاتقان ەڭ ۇلكەن زيرات «جاڭالىق» مەموريال كەشەنى مەن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىنە» ارنايى بارىپ قايتتىق. تاپ سول كۇنى جاڭبىر جاۋىپ، كۇن دە ءبىزدىڭ بۇل ساپارىمىزعا قاراسىپ تۇرعانداي سەزىلدى. 2018 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا  اشىلعان «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۋزەيىنىڭ» مەڭگەرۋشىسى مەيىرجان مۇساباەۆ پەن ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى اينۇر نۇرجاقىپقىزى ءبىزدى قارسى الىپ، مۋزەي تاريحىمەن تۇگەلدەي تانىستىرىپ شىقتى. مۇراجايعا كىرگەن ساتتەگى اسەردىڭ ءوزى ەرەكشە. كىرگەن كەزدەن باستاپ ىزدەپ وقۋعا ءتيىس اقپاراتتاردان حاباردار بولدىق. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاق» جيناعىنىڭ بار ەكەندىگى ايقىن بولعانىمەن، بايباتىر ەرجانۇلىنىڭ 1914 جىلى قازاندا شىققان «تۇر، قازاق»، ابىلقاسىم ارعىنيدىڭ 1917 جىلى تاشكەنتتە شىققان «جاتپا، قازاق» كىتابىنىڭ بار ەكەندىگىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيتىندىگىمىز انىق. تاپ وسىنداي بەلگىسىز دەرەكتەردىڭ ءالى دە جەتىپ ارتىلاتىندىعى تاعى بار. دەمەك، ءبىزدىڭ دە الدىمىزدا تالاي مىندەت كۇتىپ تۇرعاندىعىن سەزىنە ءتۇستىم.

نەگىزگى ءۇش زالدان تۇراتىن  مۇراجايدىڭ ءبىرىنشى زالىندا قازاقستانداعى 1916-1986 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قۇرباندار جايلى مالىمەتتەر جازىلعان. سونىمەن قاتار «جاڭالىق» مەموريالدىق كەشەنىنەن تابىلعان  ادامداردىڭ كيىمدەرىنىڭ تۇيمەلەرى، كوزىلدىرىكتەرى، ءتىپتى جان تۇرشىگەرلىگى، ولاردى اتقان وقتاردىڭ دا قالدىعى قويىلعان. قازاقستانداعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا ەل اۋماعىندا ميلليونداعان تۇتقىندارعا ارنايى 11 لاگەر قۇرىلعان. مۇراجايدا وسى ستاليندىك لاگەرلەردەگى تۇتقىندار ءومىرى ءتورت ديورامادا كورسەتىلگەن. وتباسىنان ايىرىلعان ادامداردىڭ ازاپتى ءحالىن كورسەتەتىن بۇل بەينەلەر جاندى تۇرشىكتىرەدى.

ال ەكىنشى زال «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» («رەكۆيەم» زالى) دەپ اتالادى ەكەن. مۇندا جازىقسىز ازاپ شەككەن 4125 ادامنىڭ اتى-ءجونى ءمارمار تاسقا قاشالىپ جازىلىپ، قابىرعالارعا ىلىنگەن. ولاردىڭ ءومىرى جايلى دەرەكتىڭ قىسقاشا نۇسقاسىمەن دە تانىسۋعا مۇمكىندىك بار. جاڭا تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن ىزدەگىڭىز كەلگەن ادامنىڭ اتى-ءجونىن، قاي نومىردە ورنالاسقانىن تەز تاۋىپ الاسىز.

ودان كەيىنگى ءۇشىنشى زالعا «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋشىلىق قوعامى مەن ونىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ەكسپوناتتار قويىلعان. بۇدان وزگە مۇراجايدا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان تاقتا ورناتىلعان. احمەت بايتۇسىنۇلى مۇراجاي-ءۇيى اتىنان مۇراجاي جەتەكشىسى رايحان ساحىبەكقىزى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا قاتىستى كىتاپتاردى سىيعا بەردى.

 

ءبىر قىزىعى، وسىدان ەكى جىل بۇرىن سەمەي قالاسىنا ساياحات جاسادىق. ول كەزدە دە سەمەي قالاسىنداعى، ودان سوڭ جيدەباي، بورىلىدەگى بىرنەشە مۇراجايلارعا ارنايى بارىپ قايتقانبىز. جيدەبايعا بارار جولدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسىندە بەينەلەنگەن «كۇشىكباي اسۋىنا» توقتادىق. سول جەردە تالاي الاشتىڭ جاناشىرلارى ءدام تاتقان بۇلاق بار. بۇلاقتان سۋ ءىشىپ، اسۋعا دا شىعىپ كوردىك. مۇندا كەلگەن جانداردى قۋانا قارسى الاتىن ءبىر كۇشىك بار ەكەن. ءبىز اسۋعا شىعىپ بارا جاتقاندا سوڭىمىزدان ەرىپ، ءبىزدى اينالشىقتاپ شىقپاي قويدى. وسى بارعان مۇراجايدا دا تاپ سونداي كۇشىك بار. بارساڭىز كورەسىز. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە ەركەلەپ، ويناپ تا الدىق. مەيىرجان مۇساباەۆ پەن اينۇر نۇرجاقىپقىزى بۇل كۇشىكتىڭ قايدان كەلگەنى بەلگىسىز ەكەنىن، ءوزى كەلگەندىگىن ايتتى. وعان وزىمشە اقتوس دەگەن ات قويىپ كەتتىم. بۇل ەكى سايكەستىك مەنى ويلاندىرىپ قويدى...

مەيىرجان مۇساباەۆ، اينۇر نۇرجاقىپقىزى، رايحان ساحىبەكقىزى، انار بەيسەن، ەرزات تولەشۇلى جانە مەن ەندى مۇراجايدىڭ قاسىنداعى «جاڭالىق» مەموريال كەشەنىنە كەلدىك. بۇل جەرگە «1937-1946 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ىىحك –مقك اباقتىلارىندا  اتىلعان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى جاتقان ەڭ ۇلكەن زيرات. مۇندا ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارىنان، كسرو-نىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىنان، الەمنىڭ قىتاي، يران، اۆستريا، گەرمانيا، چەحيا، پولشا جانە باسقا ەلدەرىنەن 4,5 مىڭنان استام ادام جەرلەنگەن» دەگەن جازبا جازىلعان. قورشالعان كەشەن ىشىنە كىرىپ، قۇران باعىشتادىق. بۇل ساتتە اسپان تۇنەرىپ، كۇن كوزى كورىنبەي كەتتى. الاش زيالىلارىنىڭ دا باسىنا وسىنداي قارا بۇل تونگەن ەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، جارىق كۇندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇرپاقتارى، بىزدەر، قانشا جىل وتسە دە ولاردى «اقتاپ» كەلەمىز. ولار نەگە اقتالۋى ءتيىس؟ ولار ۇرپاق ءۇشىن ءبىر اۋىز ورىس تىلىندە ءسوز قوسپاي ەڭبەك جازعانى ءۇشىن «اقتالۋى» قاجەت پە؟ الدە قازاق بالاسىن بەسىكتەن تاربيەلەۋ ءۇشىن جازعان ەڭبەگى ءۇشىن «اقتالۋ» كەرەك پە؟ حالقى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەندىگى ءۇشىن بە؟ ولار ءبىز ءۇشىن بەس كۇندىك قىزىقتى ويلاماي، باستارىن وققا بايلادى ەمەس پە؟ ولار جازىقسىز ەدى... وسى ويعا شومىپ كەتىپپىن...

كوپتەن ويىمىزدا جۇرگەن ماڭىزدى جەرگە كەلىپ، ارقامىزدان جۇك تۇسكەندەي بولدى. بىزگە بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ، كورسەتكەن مۇراجاي مەڭگەرۋشىسى مەيىرجان مۇساباەۆ پەن ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى اينۇر نۇرجاقىپقىزىنا شەكسىز العىسىمىزدى بىلدىردىك. اقتوسپەن دە قيماي قوشتاستىم. قايتىپ كەلە جاتقان جولدا المەرەك بابانىڭ زيراتىنا سوعىپ، قۇران باعىشتادىق. بۇل جەردىڭ كيەسى جايلى دا بىرنەشە رەت ەستۋشى ەدىك. جانىڭا تىنىشتىق سىيلاپ، كۇش بەرەتىندىگى دە راس سەكىلدى. بۇگىن ەرەكشە كۇن بولدى. كوڭىلىمىز تويىپ، الماتىعا قاراي جول تارتتىق...

 

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى،

جانسايا سمان

پىكىرلەر