Mausym aiynyŋ 5 künı Almaty qalasynan 40 şaqyrym jerde ornalasqan, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary jatqan eŋ ülken zirat «Jaŋalyq» memorial keşenı men «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiıne» arnaiy baryp qaittyq. Tap sol künı jaŋbyr jauyp, kün de bızdıŋ būl saparymyzǧa qarasyp tūrǧandai sezıldı. 2018 jyldyŋ jeltoqsan aiynda aşylǧan «Saiasi quǧyn-sürgın muzeiınıŋ» meŋgeruşısı Meiırjan Mūsabaev pen ekskursiia jetekşısı Ainūr Nūrjaqypqyzy bızdı qarsy alyp, muzei tarihymen tügeldei tanystyryp şyqty. Mūrajaiǧa kırgen sättegı äserdıŋ özı erekşe. Kırgen kezden bastap ızdep oquǧa tiıs aqparattardan habardar boldyq. Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Oian, qazaq» jinaǧynyŋ bar ekendıgı aiqyn bolǧanymen, Baibatyr Erjanūlynyŋ 1914 jyly Qazanda şyqqan «Tūr, qazaq», Äbılqasym Arǧynidyŋ 1917 jyly Täşkentte şyqqan «Jatpa, qazaq» kıtabynyŋ bar ekendıgın köpşılıgımız bıle bermeitındıgımız anyq. Tap osyndai belgısız derekterdıŋ älı de jetıp artylatyndyǧy taǧy bar. Demek, bızdıŋ de aldymyzda talai mındet kütıp tūrǧandyǧyn sezıne tüstım.
Negızgı üş zaldan tūratyn mūrajaidyŋ bırınşı zalynda Qazaqstandaǧy 1916-1986 jyldardaǧy quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qūrbandar jaily mälımetter jazylǧan. Sonymen qatar «Jaŋalyq» memorialdyq keşenınen tabylǧan adamdardyŋ kiımderınıŋ tüimelerı, közıldırıkterı, tıptı jan türşıgerlıgı, olardy atqan oqtardyŋ da qaldyǧy qoiylǧan. Qazaqstandaǧy stalindık quǧyn-sürgın jyldarynda el aumaǧynda milliondaǧan tūtqyndarǧa arnaiy 11 lager qūrylǧan. Mūrajaida osy stalindık lagerlerdegı tūtqyndar ömırı tört dioramada körsetılgen. Otbasynan aiyrylǧan adamdardyŋ azapty halın körsetetın būl beineler jandy türşıktıredı.
Al ekınşı zal «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu» («Rekviem» zaly) dep atalady eken. Mūnda jazyqsyz azap şekken 4125 adamnyŋ aty-jönı märmär tasqa qaşalyp jazylyp, qabyrǧalarǧa ılıngen. Olardyŋ ömırı jaily derektıŋ qysqaşa nūsqasymen de tanysuǧa mümkındık bar. Jaŋa tehnologiianyŋ kömegımen ızdegıŋız kelgen adamnyŋ aty-jönın, qai nömırde ornalasqanyn tez tauyp alasyz.
Odan keiıngı üşınşı zalǧa «Ädılet» tarihi-aǧartuşylyq qoǧamy men onyŋ qyzmetıne qatysty eksponattar qoiylǧan. Būdan özge mūrajaida stalindık quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qazaqtyŋ ziialy qauym ökılderınıŋ aty-jönderı jazylǧan taqta ornatylǧan. Ahmet Baitūsynūly mūrajai-üiı atynan mūrajai jetekşısı Raihan Sahybekqyzy Ahmet Baitūrsynūlyna qatysty kıtaptardy syiǧa berdı.
Bır qyzyǧy, osydan ekı jyl būryn Semei qalasyna saiahat jasadyq. Ol kezde de Semei qalasyndaǧy, odan soŋ Jidebai, Börılıdegı bırneşe mūrajailarǧa arnaiy baryp qaitqanbyz. Jidebaiǧa barar jolda Mūhtar Äuezovtyŋ «Qorǧansyzdyŋ künı» äŋgımesınde beinelengen «Küşıkbai asuyna» toqtadyq. Sol jerde talai Alaştyŋ janaşyrlary däm tatqan būlaq bar. Būlaqtan su ışıp, asuǧa da şyǧyp kördık. Mūnda kelgen jandardy quana qarsy alatyn bır küşık bar eken. Bız asuǧa şyǧyp bara jatqanda soŋymyzdan erıp, bızdı ainalşyqtap şyqpai qoidy. Osy barǧan mūrajaida da tap sondai küşık bar. Barsaŋyz köresız. Ekeumız bır-bırımızge erkelep, oinap ta aldyq. Meiırjan Mūsabaev pen Ainūr Nūrjaqypqyzy būl küşıktıŋ qaidan kelgenı belgısız ekenın, özı kelgendıgın aitty. Oǧan özımşe Aqtös degen at qoiyp kettım. Būl ekı säikestık menı oilandyryp qoidy...
Meiırjan Mūsabaev, Ainūr Nūrjaqypqyzy, Raihan Sahybekqyzy, Anar Beisen, Erzat Töleşūly jäne men endı mūrajaidyŋ qasyndaǧy «Jaŋalyq» memorial keşenıne keldık. Būl jerge «1937-1946 jyldar aralyǧynda Qazaqstannyŋ IIHK –MQK abaqtylarynda atylǧan saiasi quǧyn- sürgın qūrbandary jatqan eŋ ülken zirat. Mūnda elımızdıŋ barlyq oblystarynan, KSRO-nyŋ barlyq respublikalarynan, älemnıŋ Qytai, İran, Avstriia, Germaniia, Chehiia, Polşa jäne basqa elderınen 4,5 myŋnan astam adam jerlengen» degen jazba jazylǧan. Qorşalǧan keşen ışıne kırıp, qūran baǧyştadyq. Būl sätte aspan tünerıp, kün közı körınbei kettı. Alaş ziialylarynyŋ da basyna osyndai qara būl töngen edı. Bır ökınıştısı, jaryq künde ömır sürıp jatqan ūrpaqtary, bızder, qanşa jyl ötse de olardy «aqtap» kelemız. Olar nege aqtaluy tiıs? Olar ūrpaq üşın bır auyz orys tılınde söz qospai eŋbek jazǧany üşın «aqtaluy» qajet pe? Älde qazaq balasyn besıkten tärbieleu üşın jazǧan eŋbegı üşın «aqtalu» kerek pe? Halqy üşın janyn qūrban etkendıgı üşın be? Olar bız üşın bes kündık qyzyqty oilamai, bastaryn oqqa bailady emes pe? Olar jazyqsyz edı... Osy oiǧa şomyp ketıppın...
Köpten oiymyzda jürgen maŋyzdy jerge kelıp, arqamyzdan jük tüskendei boldy. Bızge barlyǧyn tüsındırıp, körsetken mūrajai meŋgeruşısı Meiırjan Mūsabaev pen ekskursiia jetekşısı Ainūr Nūrjaqypqyzyna şeksız alǧysymyzdy bıldırdık. Aqtöspen de qimai qoştastym. Qaityp kele jatqan jolda Älmerek babanyŋ ziratyna soǧyp, qūran baǧyştadyq. Būl jerdıŋ kiesı jaily da bırneşe ret estuşı edık. Janyŋa tynyştyq syilap, küş beretındıgı de ras sekıldı. Bügın erekşe kün boldy. Köŋılımız toiyp, Almatyǧa qarai jol tarttyq...
Bır qyzyǧy, osydan ekı jyl būryn Semei qalasyna saiahat jasadyq. Ol kezde de Semei qalasyndaǧy, odan soŋ Jidebai, Börılıdegı bırneşe mūrajailarǧa arnaiy baryp qaitqanbyz. Jidebaiǧa barar jolda Mūhtar Äuezovtyŋ «Qorǧansyzdyŋ künı» äŋgımesınde beinelengen «Küşıkbai asuyna» toqtadyq. Sol jerde talai Alaştyŋ janaşyrlary däm tatqan būlaq bar. Būlaqtan su ışıp, asuǧa da şyǧyp kördık. Mūnda kelgen jandardy quana qarsy alatyn bır küşık bar eken. Bız asuǧa şyǧyp bara jatqanda soŋymyzdan erıp, bızdı ainalşyqtap şyqpai qoidy. Osy barǧan mūrajaida da tap sondai küşık bar. Barsaŋyz köresız. Ekeumız bır-bırımızge erkelep, oinap ta aldyq. Meiırjan Mūsabaev pen Ainūr Nūrjaqypqyzy būl küşıktıŋ qaidan kelgenı belgısız ekenın, özı kelgendıgın aitty. Oǧan özımşe Aqtös degen at qoiyp kettım. Būl ekı säikestık menı oilandyryp qoidy...
Meiırjan Mūsabaev, Ainūr Nūrjaqypqyzy, Raihan Sahybekqyzy, Anar Beisen, Erzat Töleşūly jäne men endı mūrajaidyŋ qasyndaǧy «Jaŋalyq» memorial keşenıne keldık. Būl jerge «1937-1946 jyldar aralyǧynda Qazaqstannyŋ IIHK –MQK abaqtylarynda atylǧan saiasi quǧyn- sürgın qūrbandary jatqan eŋ ülken zirat. Mūnda elımızdıŋ barlyq oblystarynan, KSRO-nyŋ barlyq respublikalarynan, älemnıŋ Qytai, İran, Avstriia, Germaniia, Chehiia, Polşa jäne basqa elderınen 4,5 myŋnan astam adam jerlengen» degen jazba jazylǧan. Qorşalǧan keşen ışıne kırıp, qūran baǧyştadyq. Būl sätte aspan tünerıp, kün közı körınbei kettı. Alaş ziialylarynyŋ da basyna osyndai qara būl töngen edı. Bır ökınıştısı, jaryq künde ömır sürıp jatqan ūrpaqtary, bızder, qanşa jyl ötse de olardy «aqtap» kelemız. Olar nege aqtaluy tiıs? Olar ūrpaq üşın bır auyz orys tılınde söz qospai eŋbek jazǧany üşın «aqtaluy» qajet pe? Älde qazaq balasyn besıkten tärbieleu üşın jazǧan eŋbegı üşın «aqtalu» kerek pe? Halqy üşın janyn qūrban etkendıgı üşın be? Olar bız üşın bes kündık qyzyqty oilamai, bastaryn oqqa bailady emes pe? Olar jazyqsyz edı... Osy oiǧa şomyp ketıppın...
Köpten oiymyzda jürgen maŋyzdy jerge kelıp, arqamyzdan jük tüskendei boldy. Bızge barlyǧyn tüsındırıp, körsetken mūrajai meŋgeruşısı Meiırjan Mūsabaev pen ekskursiia jetekşısı Ainūr Nūrjaqypqyzyna şeksız alǧysymyzdy bıldırdık. Aqtöspen de qimai qoştastym. Qaityp kele jatqan jolda Älmerek babanyŋ ziratyna soǧyp, qūran baǧyştadyq. Būl jerdıŋ kiesı jaily da bırneşe ret estuşı edık. Janyŋa tynyştyq syilap, küş beretındıgı de ras sekıldı. Bügın erekşe kün boldy. Köŋılımız toiyp, Almatyǧa qarai jol tarttyq...
«Adyrna» ūlttyq portaly,
Jansaia Sman
Ūqsas jaŋalyqtar
saiasi quǧyn-sürgın
saiasi quǧyn sürgın qūrbandary
Alaş arystary
Jaŋalyq auyly
Saiasi quǧyn sürgın mueiı
Jaŋaly auylynda ornalasqan zirat
