Sovettık jüie «halyq jauy» degen jalamen äielderdı aiamaǧan. «Halyq jauynyŋ» jūbailaryn qudalap sürgınge ūşyratqan. Basqa da äielderge bırneşe bap boiynşa aiyp taǧyp, sottap, atu jazasyna da kesken.
HH ǧasyrdyŋ 30-jyldary Qazaqstanda eŋbekpen tüzetu lagerlerı qūrylǧan. El aumaǧyndaǧy lagerlerdıŋ bırı – ALJİR. Ol Otan satqyndary äielderınıŋ Aqmola lagerı. Būl lager Aqmola aumaǧynda 1937 jyly arnaiy būiryqpen salynǧan. Tarih betterınde ALJİR lagerınde 20 myŋdai äiel otyrǧany körsetılgen. Onyŋ ışınde 62 ūlt ökılı bolǧany aitylady. ALJİR, QarLAG lagerınde ūlt ziialylary Tūrar Rysqūlovtyŋ, Beiımbet Mailinnıŋ, Qaisar Taştitov pen bırneşe ziialylardyŋ äielderı, qazaq qyzdary otyrǧan.
VETERİNAR RYSQŪLOVA
ALJİR-de äielder qauymy qara nan men botqa jep, qara jūmysqa jegılgen. Mūrajaidaǧy qūjattarda Tūrar Rysqūlov pen onyŋ jūbaiy Äzizanyŋ ömırbaianynan derekter saqtalǧan. 1931 jyly Äziza Rysqūlovanyŋ otbasy Mäskeuge köşıp, Äziza Tūrar Rysqūlovqa tūrmysqa şyqqan. Al 1937 jyly mamyrda Rysqūlovtar otbasy Kislovodsk qalasyna qysqa merzımdı demalysqa kelgen boida Tūrar Rysqūlov qamauǧa alynǧan.
Ol sol ūstalǧannan soŋ segız jarym aidan keiın 58 bap boiynşa «halyq jauy» retınde aiyptalyp, sottalyp, 1938 jyldyŋ 10 aqpanyna qaraǧan tünı atylǧan. Artynşa sol jyly 30 säuırde Äzizany emşektegı qyzy Ridamen bırge Qaraǧandy lagerınıŋ 26-nüktesıne aidap jıbergen. Bes jasqa tolmaǧan ülken qyzy Säule Ukrainaǧa, Odessa oblysy Dubki auylyna balalar üiıne jıberılgen. Äziza ALJİR-de veterinar bolyp jūmys ıstegen.
Rysqūlovtyŋ äielı Äziza segız jyl ALJİR-de jazyqsyz jazasyn ötegen. Ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Äziza Rysqūlbekova Almatyda tūrǧan. 1988 jyly Rysqūlova qaitys boldy.
JAZUŞYNYŊ ÄIELI ŞOPAN BOLǦAN
Lagerge aidalǧandardyŋ bırı - Güljamal Mailina. Ol qazaq halqynyŋ sauatsyzdyǧyn joiumen arpalysqan körnektı jazuşysy Beiımbet Mailinnıŋ äielı.
Mailinaǧa küieuınıŋ «jazasy» üşın 5 jylǧa ükım şyǧaryldy. ALJİR mūrajaiynyŋ derekterınşe 1938 jyly Beiımbet Mailin atu jazasyna kesılgennen soŋ onyŋ äielı de tūtqyndalyp, Qarlagqa jıberılgen.
Güljamal Mailina Batyq lager bölımşesınde jazasyn ötei jürıp, şopan bolyp jūmys ıstegen. Mailina bostandyqqa şyqqannan keiın de auyr taǧdyrdy bastan keşırgen. Qaraǧandyda şahterlerdıŋ kiımın juyp, kömır käsıporyndarynyŋ äkımşılık ǧimarattarynda eden juǧan. Artynşa ol tolyq aqtalyp, Almatyda ömır sürgen.
TÄŞTİTOVTIŊ JŪBAIY
LKJK Qazaq ölkelık komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolǧan Qaisar Täştitovtyŋ jūbaiy da küieuı üşın jazalanǧan.
Saǧadat Täştitova 1914 jyly Qaraǧandy oblysynda tuǧan. Ony Almatyda Qazaq KSR NKVD 1938 jyldyŋ 9 säuırınde tūtqynǧa aldy. 1938 jyly
Saǧadat Täştitovanyŋ ısı 1956 jyldyŋ 12 säuırınde toqtatylǧan.
HALYQ KOMİSSARYNYŊ JŪBAIY
Nyǧmet Syrǧabekov – qily zamanda ūlty üşin qyzmet etken halyq komissary. Onyŋ jūbaiy Bibıjamal Qūrmaǧaliqyzy da NKVD şeşımımen «Otanyn satqannyŋ otbasy müşesı» dep aiyptalǧan.
1938 jyldyŋ 22 mamyrynda Otanyn satqandardyŋ otbasy müşesı retınde 8 jyl bas bostandyǧynan aiyryldy.
Syrǧabekova Almaty türmesınen 1938 jyldyŋ 19 şıldesınde Aqmola lagerıne äkelındı. 1946 jyldyŋ 27 nauryzynda bosatyldy.
ATU JAZASYNA KESILGEN ÄIELDER
Stalindık quǧyn-sürgın zamanynda äiel adamdar da atu jazasyna kesılgen. Sonyŋ bırı - Torǧai Süleimenova. Aşyq derekközde tūtqyndy «molda, baidyŋ qyzy, sauatty, «KPSS-ke 15 jyl» belgısımen marapattalǧan, KPSS müşesı» dep jazǧan. Torǧai Süleimenova auylnai bolǧan.
Arhiv qūjattarynda 1936 jyly Qaraǧandy öz aldyna jeke oblys bolyp qūrylǧanda oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy, belgılı qoǧam qairatkerı Abdolla Asylbekov Mäjen Süleimenovtıŋ üiınde qonaqta bolǧany jazylǧan. Abdolla Asylbekov «halyq jauy» atanyp qamalǧan. Al erlı-zaiypty Süleimenovterdı «halyq jauynyŋ» sybailastary retınde körsetıp, olardyŋ üstınen NKVD-ǧa aryz tüsırılgen. Solai Torǧai Süleimenova da atu jazasyna kesılgen.
Şahzada Şonanova – «halyq jauynyŋ qyzy» degen aiyppen atylǧan qazaq qyzynyŋ bırı. Tūtqyn anketasynda onyŋ äkesı – bai-jartylai feodal dep körsetılgen.
Şahzadanyŋ äkesı Aron Qarataev belgılı qoǧam qairatkerı bolǧan. Şonanovaǧa «tap jauynyŋ qyzy» degen aiyp taǧylǧan. Şahzada Aronqyzy QazMU-dıŋ biologiia fakultetıne oquǧa tüsıp, 1937 jyly tūtqyndalady. Oǧan «burjuaziialyq-ūltşyl, töŋkerıstık baǧyttaǧy ūiymda bolǧan, Keŋes ökımetınde töŋkerıs jasap, Qazaqstandy Keŋester odaǧynan alastatudy közdegen, Säduaqasov, Jürgenovtermen bailanysta bolǧan, 1936 jyly Almaty qalasyndaǧy Qazaq Memlekettık universitetı ǧimaratyn örtegen, ūiymnyŋ töŋkerıstık jäne terroristık baǧyttaǧy josparlarymen tanys bolǧan, ziiankestıkpen ainalysqan, mektepke deiıngı balalar tärbiesıne kerı äserın tigızgen» dep aiyptalyp, atu jazasyna kesılgen.
Mämilä Taŋatova – şala sauatty, qarapaiym kolhozşy äiel. 1937 jyldyŋ 29 tamyzynda sūraqqa alynyp, ömırbaiany jazylǧan. Mämilä Taŋatovanyŋ sözınşe ol 1907 jyly, Qaraǧandy oblysy, Qu audanynda tuǧan, kedei şarua otbasynan şyǧyp, kolhozda jūmys ıstegen. Būryn eşqandai qylmystyq ūiymda bolmasa da ol atu jazasyna kesılgen. Mämilaǧa Qazaqstanda «Sovet ükımetın qūlatpaq boldy» degen aiyp taǧyldy. Keiınnen «qylmys qūramy anyqtalmaǧandyqtan» 1957 jyly aqtalǧan.
Symbat Nauhan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
