Aşarşylyq näubetı pen quǧyn-sürgın zūlmaty tūtas eldı şaiqaltyp, teŋseltıp öttı. Qūrdymǧa ketkender, joqtausyz ötkender, süiekterı är qiyrda qalǧandar turaly qanşa aitsaq ta, şyndyq aşy. Sondai äulettıŋ ūrpaqtary «Adyrna» ūlttyq portalynda da kezdesedı. Syryn aitqandar bar, aitpai ışıne jiyp qalǧandar bar. Bıreudı aittyŋ dep söguge, aitpadyŋ dep aiyptauǧa kelmeidı. Är äulet keşken azap - bolaşaqqa sabaq. «Adyrnadaǧy» ärıptester de ūly tragediianyŋ bır bölşegı retınde bılgenderın ortaǧa salady.
ARMAN ÄUBÄKIR: AŞARŞYLYQTY KÖRGEN HALYQTYŊ ŪRPAǦY JEMQORLYQQA BEIIM BE?
Menıŋ arǧy naǧaşy atam (naǧaşy atamnyŋ äkesı) Sydyǧaly bai adam bolǧan eken. Myŋǧyrǧan maly bar. Repressiiaǧa ūşyraǧan. At basyndai altyny bolypty. Ol kezde bai kısıler at basyndai altyn ūstaidy eken. Sondai jazylmaǧan dästür bolǧanǧa ūqsaidy. Qudalanatyny belgılı bolǧan soŋ Sydyǧaly babamyz Rysbai atamyzdy özımen bırge jetelep alyp baryp, altyndy elsız dalaǧa jasyryp kömıptı. Sydyǧaly babamyz jer aidalyp, soŋynan atylyp ketken tärızdı. Sol ūstalyp ketkennen keiın qaida, qaşan opat bolǧanyn da eşkım bılmeidı, tek aman qalmaǧany anyq.
Keiınırek zaman tynyştala bastaǧanda Rysbai atamyz älgı altyndy ızdep, äkesımen bırge kömgen jerdı qazady. Bıraq tappaidy. Ainalasyn da qaldyrmai ızdep, köp uaqyt joǧaltady. Mülde taba almaidy. “Altyn köşedı” degen söz bar. “Köşıp ketken bolar” dep naǧaşy atamyz ben anamyz äŋgımelesıp otyrǧanyn talai qūlaǧym şaldy. Bärı de mümkın. Taǧy bır küdıkterı bar edı. “Jermen ainalysatyn kärıster tauyp alǧan siiaqty”. Sebebı, kärısterdıŋ ışındegı bır otbasy kürt baiyp ketken. Mūnyŋ bärı tek kümän, küdık qana. Naqtysyn eşkım bılmeidı.
Rysbai atamyz da öte eŋbekqor boldy. Qūdai qosqan qosaǧy Sara apamyzdan erte airylyp qalsa da, jüielı eŋbektıŋ arqasynda mal-jan jinap, öz jaǧdaiyn jasap aldy. Bıraq qaitys bolǧan soŋ eŋbekke beiım bolmai ösken ūldary ata mūrasyn ūstap tūra almady.
“Äkenıŋ maly balaǧa mal bolmaidy” degen ras eken. Naǧaşylardyŋ auylynda Sydyǧaly babamyzdyŋ jasyryp ketken at basyndai altynyŋ tauyp alsaq qoi dep armandaityndar älı de bar körınedı.
Äkem jaǧynan öz tuystarymnyŋ köbı Almatyda tūrady. Azbyz. Seldırep qalǧanbyz. Az bolǧan soŋ da alys aǧaiyndarmen de aralasamyz. Sebebı ne? Sebebı, sol baiaǧy repressiia, jandaişaptardyŋ ūjymdastyruy. Atalarymyz Qaraǧandy oblysynyŋ Būǧyly-Taǧyly tauynyŋ bauraiynda tūrǧan eken. Bızdıŋ äulet 1928 jyly jappai tärkıleuge ūşyraǧan. Ol jaqta maldan basqa käsıp joq. Barynan airylǧan Äubäkır atamyz Şoqpar stansiiasyna köşıp barǧan. Sonda Küliä äjemızben otau qūrǧan. Parovoz aidap, sony käsıp etken. II düniejüzılık soǧys jyldary atamyz ūrys dalasyna qajettı jükterdı jetkızetın parovoz jürgızuşısı bolǧanyn, nebır qauıptı sätterdı bastan keşkenın äkem marqūm aityp otyruşy edı.
Quǧyn-sürgın, Aşarşylyq jyldary bükıl tuǧan-tuystar bet-betımen köşken. Şetel asqandary da jeterlık. Bızdıŋ aǧaiyndar bır auyl bolyp Qyrǧyzstanda tūrady degendı estıgenmın. Körıp otyrǧanymyzdai, būl otarlaudyŋ saldary qazaqtyŋ ärbır otbasyǧa öz salqynyn, zardabyn tigızgen.
Qaimaqtarymyzdy jappai atu jazasyna kesıp bır joidy, Aşarşylyq arqyly ūlttyq genosidke ūşyratty. Mūnyŋ bärı bızdıŋ ūltymyzdyŋ damuyn ondaǧan emes, jüzdegen jyldarǧa kerı şegındırdı desek, artyq aitqanymyz emes.
Aşarşylyqty bastan keşken halyqtyŋ ūrpaǧy jemqorlyqqa beiım, közı toimaidy, aştyq tüpsanasynda qalyp qoiǧan, qatygezdık adam boiyndaǧy jyrtqyştyq qasietterdı oiatady, qazır nebır sūmdyqtardy estıp jaǧa ūstaimyz. Qala berdı, qazaqtardyŋ köbı baspanasyz qaŋǧyp jür. Olar damu üşın emes, bır kündı bır künge jalǧau üşın, tırşılık üşın küresıp ömır süredı. Al qalyptasyp qoiǧan özge ūlttar tek damudyŋ qamyna belsene kırısıp ketkelı qaşan?!
Degenmen, ūlt üşın öz bastaryn bäigege tıkken Alaş qairatkerlerı bolmaǧanda älı künge Täuelsızdıktıŋ de ne ekenın bılmes pe edık. Azattyǧymyz üşın sol arystardyŋ ruhynyŋ aldynda şeksız qaryzdarmyz. Barlyq ūly babalarymyzdyŋ ruzyna taǧzym etemız!
Bügın Almatydaǧy quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ eskertkışıne “Adyrna” ūlttyq portalynyŋ ūjymy bolyp baryp, taǧzym ettık. Kök tuymyzdy jelbıretıp, Alaş arystarynyŋ portretterın alyp şyqtyq, qūrmet körsetıp gül şoqtaryn qoidyq. Bız babalar erlıgın mäŋgılıkke ūmytpaimyz!
SERIK JOLDASBAI: ATALARYMYZDY QYRǦYZ AǦAIYNDAR AŞTYQTAN QŪTQARYP QALDY
Atam Joldasbai men äjem Ziba 1932 jyldyŋ näubetınde Jambyl oblysyna qarasty Talas audanynan qyrǧyz elıne baryp aman qalypty. Äjemnıŋ aituynşa, keibır adamdar qūndaqtaǧy balasyn suǧa aǧyzyp tastap ketuge mäjbür bolǧan körınedı.
Alaida atam men äjem qūndaqtaǧy Äbiırbek kökemızdı suǧa aǧyzbai, qyrǧyz jerıne özderımen alyp barypty. Aşarşylyq öz tuǧan balasyn suǧa aǧyzuǧa deiın mäjbür etkenın qazır oilaudyŋ özı qorqynyşty. Bıraq el arasynda būdan da ötken sūmdyqtar boldy.
Şyny kerek, köpşılıgımız Aşarşylyqtyŋ zūlmatyn tüsıne bermeimız. Zūlmatty jan jüregımızben sezınu üşın körkem jäne derektı filmder tüsırıluı kerek. Sondai-aq Ükımet Aşarşylyqty halyqaralyq deŋgeide genosid dep tanuy qajet. Būl jūmystardy aldaǧy uaqytta jasap, joǧymyzdy tügendeimız degen senımdemın.
Al men öz basym Joldasbai atam men Ziba äjem siiaqty myŋdaǧan qazaqty aştyqtan aman alyp qalǧan qyrǧyz halqyna alǧys aitamyn. Eger qyrǧyz halqy sol kezde qazaqqa qarailaspaǧanda bälkım, bız būl dünienıŋ jaryǧyn körmes pe edık. Sondyqtan da qazaq pen qyrǧyzdyŋ arasyndaǧy keibır dauǧa bola aiyr qalpaqty aǧaiynnyŋ jaqsylyǧyn ūmytyp ketuge bolmaidy dep oilaimyn.
Menıŋ atam men äjem siiaqty myŋdaǧan qazaqty qyrǧyzdar aştyqtan qūtqaryp qaldy. Qazır olardyŋ ūrpaqtary millionnan asyp ketken şyǧar. Äiteuır Äbiırbek kökemnen Saǧyndyq, Saǧyndyqtan Talşyn, Tomiris jäne Aibar esımdı ūl qyz qaldy.
