(Maqalanyŋ tüpnūsqadaǧy taqyryby: “Qazaq tarihy. III”)
Gazetanyŋ 3-ınşı nömırınde Qazaqtyŋ tarihy turasynda jaŋylystyŋ ekeuın sanap edık. Jəne üşınşı hate mynau: «Qazaq» degen sözdıŋ maǧynasyn tarih kıtaptaryn anyq qyp aityp bere almaidy. «Qazaq» degen söz qaidan şyǧypty? Tarih kıtaptarynan qarap mūny bıluge bolmaidy. Orystyŋ tarihynda topty qazaq degen sözdı jazbaidy. «Kirgiz» degen bır jaŋylys sözdı maldanyp, sonyŋ menen bükıl tarihyn bydyqtyrady.
Arabşa həm türıkşe tarih kıtaptaryna kelsek, onda da anyq söz joq, hər türlı ūiǧaryp aitady. Kei bıreuı: qazaq–qaşaq degen degen sözden özgerılgen deidı. Jənıbek han tūsynda hanzadanyŋ bıreuı han bola almaityn bolǧan soŋ, qasyna jas bozbalany erıtıp elden qaşyp, azyp-tozyp jürgen soŋ saharada qalyp «qaşaq» atanypty-mys, jüre-jüre «qaşaq» sözı qalyp, «qazaq» bolypty-mys.
Osyndai jaŋylystar ondyq-mūndyq ūsaq kıtaptardyŋ sözı emes, naǧyz şyn, senımdı degen «Mūstafadal ahbar» kıtabynda da osy söz bar*. «Mūstafadal ahbar» kıtabyn jazuşy Qazannyŋ Şahaba ad-Din Marjani hazıretlerı ılımnıŋ deŋızı dep bılgendıgımızden qazaqtyŋ asylyn, qazaq sözınıŋ maǧynasyn bıle almaidy deuge bolmaidy. Bıraq ol jaryqtyqtyŋ «Qazan halqyna» mahsus bolǧan taǧsıbiı (fanatizmı) küştı bolǧandyqtan, noǧai emes halyqty jek (manfur) körgendıgınen qalai bolsa, solai jaŋylys jazǧandyǧy jasyryn emes.
Törtınşı hate – qazaq sözı «haisah-qaisaq» sözınen özgerıptı degen sözderı. «Halisaq» sözı qalmaqşada «granitsa küzetşısı» maǧynasynda-mys. Orys tarihynyŋ kei bıreuı qazaq sözı osy «haisaq» degennen alynǧan dep ötırıktı jazady. Osyndai ötırıktı maldanyp, orys jazuşylarynyŋ köbı qazaqty «kirgiz-kaisak» dep jazyp jür. Mūnyŋ ötırık ekendıgı söz retınde keiın aitylar.
Osy künde qalmaq-qytai qazaqty «haisaq-hasaq» dep söileidı eken – onysy tılı kelmegennen. Onyŋ menen qazaq sözı «haisaq»-tan özgerılgendıgı bılınbeidı. Osy künde «mişer» (mysyr) halqy arabtan alynǧan «salam» sözın «Seialam» dep söileitını bar. So sekıldı, qalmaqta «qazaq» sözın «haisaq» dep būzyp aitady deuge bolady.
Besınşı hate – türık qauymynan bırı kısı dalada aŋ aulap jürgende bır adasqan qyz tauyp alypty-mys. Qyz asa körkem sūlu bolsa kerek, elıne alyp kelgende halqy körıp sūqtanyp: - Şırkın-ai, qyz-aq eken! –deidı-mıs. Sol söz jüre-jüre
«qazaq» qalpyna özgerılıptı-mıs. Sol qyzdan üş bala tauyp, küllı qazaq halqy sol üş baladan tarapty-mys. Ülken baladan – Ūly jüz, ortanşy baladan – Orta jüz, kışıden – Kışı jüz taraidy-mys.
Mıneki, osyndai şıp-şikı ötırık sözder tarih kıtaptarynda tolyp jatyr. Tarihtyŋ şyn-ötırıgın aiyruǧa şamasy kelmegen şala mollalar «kıtapta jazǧan söz» dep osyndai sözderdı köptıŋ ortasynda oqyp, bıreuden bıreu esıtıp, osy ötırıkterge jūrttyŋ əbden qūlaǧy qanbady. Qazaqtyŋ asyly qaidan şyqqan? – dep sūrasaŋ, təp-təuır adam da osy ötırıktı aityp qoia beredı.
Mūnan tört jyl būryn qazaq şəkırtterımen keŋesıp qazaqtyŋ tarihyn jazbaq bolyp edık. Şəkırtterdıŋ ərqaisynyŋ elı(nde) şejırege jetık adamdar bar. Tarihqa kerektı sözderdı (materialdy. Türık balasy) jazyp əkelemız dep ketıstı... Mıneki, şəkırtterdıŋ jazyp əkelgen şejıresı:
«Qyrym jūrtynda qyryq san noǧai bolǧanda, bır hannyŋ balasy anasynan şala tuypty; «tılep alǧan balam şala tuyp, jūrtymdy şala qylady eken» dep, hanym balany Deştı qapşaqta köşıp-qonyp jürgen on san noǧai ışıne tastatypty.
Bala ösıp er jetken soŋ, əidık önerpaz bolypty. Bır künı han özınen tuǧan bala söitıp önerpaz bolypty degendı esıtıp, Üisın batyrdyŋ qasyna jüz jıgıt qosyp ızdeuge jıberıptı. Būlar balany tapsa da Syr-Dariia menen Arqany qimai tūryp qalypty.
Üş jyldan soŋ Bolat myrza jüz jıgıt ben kelıp o da tūrypty. Jəne üş jyldan soŋ Alşyn myrza jüz jıgıttı erıtıp kelıp, o da tūryp qalypty. Sol üş jüz jıgıt manaǧy şala tuǧan balany alaşa tösekte han köterıp «Alaş» dep ūran qoiypty. Üisın, Bolat, həm Alşyn myrzadan tūqym qalyp, özge jıgıtter jauda ölıp, olardan tūqym qalmaidy».
Qazaqtyŋ üş jüz bolǧanynyŋ, Alaş atanǧannyŋ mənısı osy-mys. Mıneki, el arasyndaǧy «şejıre» osy. Mūnan basqa jəne estuge qūlaq iba qylatyn ötırık şejıreler tolyp jatyr.
Ūqsas jaŋalyqtar
Türık balasy. Qazaq tarihy. III. «Qazaq», 1913, № 5. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. III tom. – “Saryarqa” baspa üiı, Astana, 2009. – 388-390 better.
Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR,
“Adyrna” ūlttyq portaly
