31 mamyr – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künıne orai Almaty oblysy, Jaŋalyq auylynda ornalasqan «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary» muzeiınıŋ meŋgeruşısı Musabaev Meiırjan Bahytjanūlymen «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı jürgızgen sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
- Jaŋalyq maŋynda qanşa adam atylǧan?
Jaŋalyq eldı-mekenı qorym bolyp kelgen. Iаǧni 1937-1938 jyly saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn Almaty qalasyndaǧy NKVD-nyŋ jertölesınde zaŋsyz sottap, sol jerde atu jazasyna kesken. Odan keiın Almaty maŋyndaǧy Jaŋalyq auylyna kömgen. Qazırgı qolymyzda bar mälımetter boiynşa bes myŋǧa juyq adam jerlengen.
- Jerlengenderdıŋ arasynda Alaş arystary nemese elge tanymal azamattar bar ma?
- Tabylǧan derekterge süiensek Ahmet Baitūrsynūly, Säken Seifulin, Iliias Jansügırov t.b. Alaş arystary men elge tanymal azamattar osy jerde kömılgen. Öitkenı olardyŋ barlyǧy 1937-1938 jyldary atu jazasyna kesılgen.
- Atu jazasyna ūşyraǧandar qai statiamen qudalanǧan?
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary RKFSR qylmystyq kodeksınıŋ 3 baby boiynşa sottalǧan. 58-bap boiynşa «Halyq jauy» degen aiyp taǧylǧan. 1929-1931 jyldar aralyǧynda ötken halyq köterılısıne qatysqan şarualarǧa qylmystyq kodekstıŋ 59-babymen aiyp taǧylǧan. (59-bap: Banditizm). «Sovet ükımetıne qarsy şyqtyŋdar» - degen aiyp taǧyldy. Üşınşı, 107-bap (Ekonomikalyq bap) boiynşa «Memlekettık mülıktı aldyŋ» - degen aiyp taǧylǧan.
- Muzei 2018 jyly aşyldy. Sodan berı jaŋadan eksponattar qosyldy ma?
- Muzei qoryn tolyqtyru maqsatynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ūrpaqtarymen kezdesu ūiymdastyramyz, jäne de arhivtermen jūmys ısteu arqyly är ai saiyn, är toqsan saiyn qor tolyqtyrylyp otyrady. Bır ökınıştısı - 1937-1938 jyldary «Halyq jauy» - dep aiyp taǧylǧandardyŋ dünie-mülkı tolyq tärkılenıp, otbasy müşelerı «Halyq jauynyŋ jary», «Halyq jauynyŋ balasy» - dep olar da ärtürlı lagerlarda qudalanǧan. Sondyqtan da, olardyŋ özderı ūstaǧan tūrmystyq zattary saqtalmaǧan. Muzei qory köbıne qūjattardan qalyptasqan.
- Muzeige künıne qanşa adam keledı?
- Muzei keluşılerı jyldan jylǧa köbeiude. Oǧan bır jaǧynan sebepker bolyp jürgen ärtürlı portaldar, BAQ ökılderı muzei jaily baǧdarlamalarynda aityp, körsetuı arqyly halyqqa tanylyp jatyr. Äleumettık jelılerden de paraqşalar aşylyp köptı qyzyqtyruda. Qazırgı taŋda pandemiiaǧa bailanysty keluşılerdı özımız şektep otyrmyz. Mektepter, Joǧary oqu oryndary, basqa da mekemeler habarlasyp ekskursiia jasap jatady.
- Muzeidıŋ üş zalynyŋ ışınde ülken äser qaldyratyn qai eksponat nemese qai ekspozisiia?
- Qalyŋ köpşılıktı özıne tartyp, köŋılıne mūŋ syilaityn «Balasynan aiyrylǧan analar» ekspozisiiasy. Kelgen qonaqtar közderıne jas alyp, ülken äser alyp jatady.
Atu jazasyna aparyla jatqan ekspozisiia men karser ekspozisiiasyn körgen halyqtyŋ sovet ükımetınıŋ jürgızgen saiasatyna aşu yzasy men qatar namysyn da oiatady.
Atu jazasyna aparyla jatqan ekspozisiia men karser ekspozisiiasyn körgen halyqtyŋ sovet ükımetınıŋ jürgızgen saiasatyna aşu yzasy men qatar namysyn da oiatady.
Eŋ ökınıştısı - muzeiden alǧan äser muzeiden şyqqan soŋ ūmyt bolady.- Muzeidıŋ alǧa qoiǧan josparlary qandai? - Bolaşaqta ülken monumenttık kompleks jasau josparda bar. Onyŋ ışıne halyq köterılısterıne arnalǧan eskertkışter qoiylsa jäne jalpy Qazaqstan boiynşa 25 myŋnan astam atu jazasyna kesılgen qūrbandardyŋ esımderın tolyqtyryp ülken monument jasasa degen josparlar bar. Jaŋalyq keşenınde adam süiekterı tabylǧan 4 jerdı belgılep qoidyq. Mausym aiynda sol jerlerdı qazyp köruge niettenıp otyrmyz. - Osy tarihi jerge qatysty memlekettıŋ saiasaty qandai? - 2020 jyly däl osy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı qarsaŋynda Prezident Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev - «Saiasi quǧyn- sürgın qūrbandarynyŋ barlyǧy aqtalsyn» - degen ündeu jasaǧan bolatyn. Sol ündeuıne bailanysty memlekettık komissiia qūrylyp, ärtürlı jūmystar atqaryluda. Memleket tarapynan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna köptep köŋıl bölınude. Qazır muzeidıŋ maŋyn abbattandyru, jaŋartu jūmystary da jergılıktı jäne oblystyq äkımşılıtıŋ qoldauymen jasalynyp jatyr. - Memleket tarapynan muzeige qarjy bölıne me? - Muzei Almaty oblysyna qaraidy. Tynyşpaev atyndaǧy muzeiınıŋ filialy. Sol oblystan qarjylandyrady. Basqa da muzeidegı josparlap otyrǧan auqymdy ıs-şaralardy Almaty qalasy da, memlekettık biudjetten de qoldau körsetemız dep jobalardy maqūldauda. - 31 mamyr saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı. Soǧan orai qandai şaralar ūiymdastyrylǧaly jatyrsyzdar? - Eske alu künın muzei şeŋberınde ǧana emes oblys, respublika kölemındegı şaralar ūiymdastyrylǧan. Köptegen qonaqtar da şaqyryluda. Jyldaǧy dästürlı ıs - şara - eskerkış maŋynda jinalyp, gül şoǧyn qoiu. Ǧalymdar men quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ūrpaqtarynyŋ qatysuymen jiyn ötkızıledı. - Alaş ziialylary men saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn jastar arasynda tanytuda muzeidıŋ atqaratyn rölı qandai? - Muzeide oquşylardan qūralǧan üiırme aşqan bolatynbyz. Būl üiırme 3 baǧyt boiynşa jūmys ısteidı. «Ädebiet» baǧytynda - ūlt ziialylary men Alaş arystarynyŋ aityp ketken ösiet-öleŋderındegı astarly oidy jastardyŋ tüisıgıne jetkızuge tyrysamyz. «Tarih» baǧyty boiynşa - saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ älı de aşylmaǧan, zertteudı qajet etetın oqiǧalardy zertteudı üiretemız. Qazırgı taŋda köptegen oquşylarymyz respublika kölemınde, tıptı şetelde de ärtürlı baiqau, konferensiialarǧa qatysyp, jüldelı oryndardy ielenude. Osylaişa Alaş aitqan ösiettı jastar arasynda därıpteimız. - Älihan Bökeihanūly Ahmet Baitūrsynūly men Mırjaqyp Dulatūlyna jazǧan hatynda bylai degen:
«Şyraǧym Ahmet! Mırjaqyp! Bolaşaqqa kündı köre alatyn ūrpaq kerek. Sol ūrpaq senderdıŋ attaryŋdy atap, qūrmet körsetıp jatsa, baqytty emessızder me!?».Sızdıŋ oiyŋyzşa atalǧan alaş ziialylary baqytty ma? Olarǧa laiyqty deŋgeide qūrmet körsetılıp jatyr ma? - Jastar arasynda, bırı Alaş ziialylarynyŋ suretın tırıltıp, mūŋdy obrazda şyǧaryp jatsa, endı bırı mazaqqa ainaldyruda. Ärine, kımnıŋ naqty qandai maqsatty közdegenın aita almaimyz. Degenmen, aldaǧy taŋda Alaş ziialylary laiyqty qūrmetke ie bolady degen senımdemız. - Sızdıŋ oiyŋyzşa bız Alaş ziialylary armandaǧan memleketke ainala aldyq pa? - Bız älı de Alaş arystary közdegen memleketke ainala almai otyrmyz. Olar qazaqtyŋ bolaşaǧy üşın tönıp tūrǧan qauıpke qaramastan «Qazaq elım, qazaq tılım» dep ūltqa qyzmet etıp, özderın qūrban ettı. Qazır, barlyq qazaǧymyz qazaq tılınde söilep otyrǧan joq. Älı künge deiın jaltaqtau da, özge ūlttarǧa elıkteu de bar. Orysşa söilegendı maqtan köretın de jastar bar.
Alaşymyzdyŋ armany - qazaq egemen bolyp, öz jerınde qazaqşa söilep jürse eken bolatyn.- M. Jūmabaev «Men jastarǧa senemın» - dedı. Maǧjannyŋ senımı aqtaldy ma, älde aqtala ma? - Aqtalady. Qazır saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn zertteu jaǧyna da köbıne jastar kelude. Būǧan deiın Ǧarifolla Änes, Beibıt Qoişybaev syndy aǧalarymyz zertteu jürgızdı. Qazırgı taŋda jastar köptep aralasuda. Jas ǧalymdar, jas arheologtar köbeiude. Osyndai daryndy, bılımdı jastarymyzdyŋ arqasynda Maǧjannyŋ senımı mındettı türde aqtalady.
Laura TŪRSYNJAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
