HH ǵasyrdyń 30-shy jyldarynda myńdaǵan zııaly azamat atylyp, 1,5 mıllıon adam ashtyqtan qaza tapty. Qanshama adam shetke bosyp ketti?! Qanshama adam jazyqsyzdan-jazyqsyz saıası-qýǵyn súrgin qurbany boldy…
Táýelsizdik alǵannan keıin 1993 jyly «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly zań» qabyldandy. «Tar jol taıǵaq keshken» qasiretti kezeńderde jazyqsyz atylǵandar aqtala bastady. Búgingi tarıh aqıqat joldy tańdaǵandardy aıǵaqtap otyr…
Elimiz ótken men búgindi teń paryqtaı otyryp, tarıhqa kóz júgirtýi qajet. Sondyqtan biz Keńes dáýirinde túrli jalamen atylǵan, azaptalǵan, aıdalǵan «saıası qýǵyn súrgin qurbandary» týraly Q.A. Iassaýı atyndaǵy Halyqarlyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń professory, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, dintanýshy Dosaı Kenjetaı myrzamen suhbat júrgizdik.
- Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa týraly» Jarlyǵyna sáıkes elimizde saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi óńirlik komıssııalar qurylǵan bolatyn. Sol saıası quǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik kommıssııa qyzmeti qalaı júrip jatyr? Kóńilińiz tola ma?
- Ras, Prezıdenttiń «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa týraly» jarlyǵy óz kezeginde óte mańyzdy qubylys boldy. Ile shala artynan ózekti máseleni taldaý, qarastyrý, salystyrý, saraptaý úshin de arnaıy memlekettik ofıs quryldy. Ofıs jetekshisi professor Sabyr Ahmetjanuly Qasymovtyń uıymdastyrýymen elimizdiń barlyq aımaqtarynda «aımaqtyq komıssııa» quryldy. Árbir oblys jáne qala ákim orynbasarlary osy aımaqtyq komıssııanyń jaýaptylary bolsa, qýǵyn súrgin qurbandaryn aqtaýdyń ózi birneshe salaǵa bólinip taldanýda.
Ol salalar: arhıvtik materıaldardy taldaý; tarıh; kóterilisshiler; deportaııaǵa ushyraǵandar; baı-qulaqtar; ashtyq, kollektıvtendirý; lagerler (Gýlag); saıası ıdeologııalyq (Alash partııasy); áskerı tutqyndar (Túrkistan legıony) jáne din ókilderin aqtaý baǵyty boıynsha jiktelgen. Osy klassıfıkaııanyń ózi bul ofıstiń qalaı jumys atqaryp jatqandyǵynyń dáleli.
- 1985 jyldyń sáýirinen bastalǵan «qaıta qurý» zańsyz qýǵyn-súrgin qurbandary qupııalarynyń perdesin ashyp, tarıhtyń «aq daqtary» shyǵa bastady. Alaıda áli kúnge deıin qýǵyn-súrgin qurbandarynyń ishinen aqtalmaı qalǵandary bar ma?
- Iá, sol kezdegi «Gorbachev jylymyǵy» retinde tarıhta qalǵan siresken keńestik júıeniń ishki syryn ashýǵa baǵyttalǵan akııa bastalyp, biraq nátıjesiz qalǵan bolatyn. Degenmen, bul áli kúnge jalǵasyp keledi. Onyń da sebepteri joq emes. Bul is Qazaqstanda 1989 jyly, 1993, 2000 jyldary qarqyn aldy. Qasym-Jomart Toqaevtyń 2021jarlyǵymen qaıtadan ózektiligin kórsetti. Sebebi, áli kúnge sol keńestik rejım qurbandary aqtalyp bitken joq. Bul bizdiń tarıh aldyndaǵy, urpaq aldyndaǵy boryshymyz bolyp qala bermek. Sondyqtan búgin de 10000-ǵa jýyq aqtalýy tıis qurbandar tizimin jasap shyqtyq.
-Ózińiz saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn dástúrli din ókilderin aqtaý úshin zerdeleý, qorytyndylar men usynymdar daıyndaý jumys tobynyń múshesisiz. Bul top búginge deıin qandaı nátıjege jetti? Atqarylǵan jumystarymen bólisseńiz.
-Memleket basshysy Qasym-JomartToqaevtyń 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa qurý týraly» Jarlyǵy boıynsha 11 jumys toby qurylyp, qyzmetin bastap ketti.
Onyń biri – Dástúrli din ókilderi - Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin zertteý, qorytyndy jáne usynystar daıyndaý jónindegi jumys toby. Onyń quramyna elimizdegi tanymal ǵalymdar, dintanýshy-teologtar men fılosoftar jáne tarıhshylar kiredi. Al jumys tobynyń jetekshisi – men. Menen bólek, bul topta fılosofııa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty Dintaný ortalyǵynyń dırektory, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor Baqytjan Satershınov, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, qaýymdastyrylǵan professor Iýlııa Shapoval, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Rahym Beknazarov ta dinı tulǵalardy anyqtaý, zertteý, aqtaýǵa usyný baǵytynda eńbektenip keledi.
Bir aıta ketetin másele, ótken HH ǵasyrdyń 20-50 jyldarynda qýǵyn-súrginge ushyraǵan din qaıratkerleriniń ishinde musylmandarmen qatar, hrıstıan dini men az bolsa da, býddızm ókilderi de boldy. Munyń sebebi de túsinikti. Óıtkeni KSRO qurylǵan kezden bastap ateıstik saıasatty ıdeologııalyq baǵdar retinde qoldanyp, kez kelgen dinı senimge qarsy is-sharalaryn júzege asyrdy. KSRO-nyń búkil terrıtorııasynda «Qudaısyzdar qoǵamy», «Qosshy», «Qyzyl otaý» uıymdary belsendi áreketke kóshti. «Ǵylymı ateızm» joǵary oqý oryndarynda mindetti pánge aınalyp, jer-jerde partııanyń tapsyrmasymen osy baǵytta úzdiksiz dárister oqytyldy.
Bizdiń jumys tobymyz qazirgi kezde osy is-sharalardyń jazbasha qujattaryn, málimetterin arhıvterden izdestirip, taýyp, qýǵyn-súrginge ushyraǵan, aýyr jazaǵa kesilgen din ókilderin aıqyndap, búgingi kúnge deıin aqtalmaı kelgen tulǵalardy aqtaýǵa usynyp, olardyń ómir joly men qyzmeti jaıly aýyzsha jáne hatqa túsken derekterdi jınastyryp, ǵylymı aınalymǵa engizý baǵytynda qyzmet etip keledi. Osy jumystar nátıjesinde 1000-ǵa jýyq din qaıratkerleriniń esimderi anyqtaldy. Sonymen qatar jumys tobynyń atqarǵan qyzmeti men jumys júrgizý ádisnamasyn jetildirý maqsatynda ótken jyly birneshe konferenııalar, ǵylymı semınarlar men dóńgelek ústelder ótkizildi.
-
Qazir elimizde asharshylyqty jáne 1930-50 jyldary bolǵan saıası qýǵyn-súrgin kezeńin zertteý qarqyn aldy. Qupııa muraǵattarmen tyńǵylyqty jumys ta bastaldy. Ol úshin arnaıy komıssııa da quryldy. Demek, osy zertteýlerdiń arqasynda alda túrli derekter men tarıhı faktilerge kóz jetkizemiz be?
-Tarıhı faktiler de derekter de kóptep shyǵyp jatyr...
Mysaly, Keńes ókimetiniń dinge qarsy júrgizgen repressııalyq sharalary negizinen úsh baǵytta júzege asty. Onyń birinshisi, dinı tulǵalardy, qaıratkerlerdi, din ǵulamalaryn (molda, damolla, ahýn, ıshan, mýázin, múdáris) t.b. qýǵyn-súrginge ushyratý. Ekinshisi, dinı oqý oryndary men ǵuryptyq keshenderdi (meshit, mektep, medrese, kesene, mazar, qorym t.b.) qıratý, sharýashylyq maqsattardy paıdalaný. Úshinshisi, dinı-rýhanı mátinderdi, kitaptar men qoljazbalardy tárkileý, órteý. Bul úsh baǵytta júrgizilgen jumystyń negizgi maqsaty – halyqty rýhanı-mádenı tamyrynan aıyrý, dástúrli salt-sana men dúnıetanymdy tolyqtaı teristep, «qudaısyzdandyrý» ıdeıasyn qoǵam ómiriniń ár salasyna endirý edi.
Bul maqsatta 1929 jyldan 1947 jylǵa deıin «Jaýyqqan ateızm qoǵamy» belsendi qyzmet etti. 1947 jyldan bastap 1950 jyldyń aıaǵyna deıin «Ǵylymı ateızm qoǵamy» buqaralyq erikti ǵylymı-aǵartý áreketin júrgizip, ateızmdi ǵylymı formatta nasıhattaýǵa basymdyq berdi. Dinge qarsy saıasattyń eń aýyr da zardaby mol kezeńi «Jaýyqqan ateıster qoǵamy» qyzmet etken jyldarmen sáıkes keledi. Osy kezeńde ártúrli zańnamalar, qaýlylar, buıryqtar arqyly arnaıy «ıshandar isi», «sopylar operaııasy» degen naýqandar uıymdastyryldy. Jazalaýshy organdardyń məlimetteri boıynsha 1923-1924 jyldary burynǵy KSRO kóleminde 2469 dinı qyzmetshiler tutqyndalsa, 1931-1932 jyldary olardyń sany 19812 adamǵa jetken. Qazaqstanda 900-den astam din ókilderi qamaýǵa alynyp, olardyń ishinen 431 adam (44%) atý jazasyna kesildi. Repressııaǵa ushyraǵandardyń 86,4%-y 1930-1940 jyldary ustaldy. Saıası qýǵyn-súrgin kórgenderdiń 32,8%-yn qazaq qoja-moldalary qurady. Biraq bul resmı tirkelgenderi, keıin anyqtalǵandary ǵana. 1928 jyly mamyrda B(b)KP OK qaramaǵyndaǵy Saıası basqarma musylman dinı mektepterin jabý týraly sheshim qabyldady. 1929 j. arab jazýynyń latyn jazýyna jáne 1940 j. kırıllıaǵa almastyrylýy da musylmandyq bilim berý júıesine orasan zııanyn tıgizdi.
Orys pravoslavtyq shirkeýine qatysty jazalaý sharalary 1935 jyly bastalyp, 1936 jyly jalǵasty. 1935-1936 jj. shamamen 10 000 hram jabyldy. 1937 jyly ǵana 59 epıskop tutqyndalyp, 60-y atyldy. Atylǵandardyń ishinde mıtr. Petr (Polıanskıı), mıtr. Serafım (Chıchagov), mıtr. Serafım (Meerıakov), mıtr. Konstantın (Dıakov), mıtr. Evgenıı (Zernov), arhıep. Serafım (Zvezdınskıı) jáne basqalary boldy. Mıtr. Sergııden bólingen arhıereıler – mıtr. Kırıll (Smırnov), mıtr. Iosıf (Petrovyh), arhıep. Feodor (Pozdeevskıı), ep. Damaskın (edrık) jáne basqalary aýyr japa shekti. Shirkeý tarıhshysy V.V. ypın esepteýi boıynsha 1937 jyldyń ózinde 8000-nan asa shirkeý jabylǵan.
Munyń barlyǵy saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardy zertteý nátıjesinen paıda boldy. Áli zerttelmegeni qanshama...
-Qazir bizge tarıhymyzdyń osy qaıǵyly kezeńin tolyq ári jan-jaqty zerdeleýge múmkindik týdy. Bul aqparatty ár azamatqa búkpesiz jetkizý - árbir qazaqstandyq ǵalymnyń, tarıhshynyń mindeti. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máselelerin jan-jaqty zerdeleý jáne sheshý maqsatynda Memleket tarapynan qandaı da bir kómek bar ma?
- Árıne, Táýelsizdigimizdi alyp, óz aldymyzǵa birtutas el bolǵannan keıni tarıhty qazyp, qazynamyzdy jıyp salýǵa múmkindigimiz kóp boldy. Bul atqarylyp jatqan jumystar tikeleı memlekettiń nazaryndaǵy is. Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, Memlekettik ofıs quryp, qadaǵalap, baqylap, metodıkalyq baǵyt baǵdar berip, ony arnaıy bıýdjetpen qamtamasyz etip otyr.
-Q.A. Iassaýı atyndaǵy Halyqarlyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń professory, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory retinde qýǵyn-súrgin qurbandary, olardyń ǵylymı eńbekteri qanshalyqty oqý oryndarynda qanshalyqty nasıhattalady?
- Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev joǵaryda aıtylǵan Jarlyǵynda «Saıası qýǵyn-súrginniń jazyqsyz qurbandaryna qatysty tarıhı ádildikti qalpyna keltirý, olardyń adal jáne ıgi esimderin halyq pen urpaqtaryna qaıtarý» mindetin qoıǵan bolatyn. Demek, ótken ǵasyrdyń 20-50 jyldary jazyqsyz jazalaýǵa ushyraǵan din qaıratkerlerin aqtaýdyń búgingi kún turǵysynan máni óte zor. Óıtkeni biz kez kelgen qubylysty ótkeninen bólip-jaryp qarastyra almaımyz.
Búgingi jas urpaq Qazaqstan tarıhynda nebir «aqtańdaqtar» qalǵanyn, ata-babalarynyń myńjyldyq qundylyqty, máıekti rýhanı muralardy saqtaý, qorǵaý, jetkizý jolynda qandaı azap tartqanyn, mashaqat kórgenin oqý kerek, zerdesine toqý kerek. Bul baǵytta aýqymdy is-sharalar júzege asyp, eskerýsiz qalǵan tulǵalardyń aty-jónderi túgel jaryqqa shyqqanda ǵana tarıhı tizbek pen sabaqtastyq qaıtadan jalǵanady. Bul bir jaǵynan, Islamnyń tamyrly mádenıet retinde jerimizde órkendep, jemis bergenin, ulttyq sanamyzdyń, dúnıetanymymyz ben ómir saltymyzdyń dinnen nár alyp kelgenin dáleldeý úshin de kerek. Keńes ókimetiniń ateıstik saıasaty saldarynan zardap shekken dinı tulǵalardy aqtaý arqyly biz olardyń aldyndaǵy paryzymyzdy, mindetimizdi de oryndaǵan bolamyz.
Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
