حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا مىڭداعان زيالى ازامات اتىلىپ، 1,5 ميلليون ادام اشتىقتان قازا تاپتى. قانشاما ادام شەتكە بوسىپ كەتتى؟! قانشاما ادام جازىقسىزدان-جازىقسىز ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇربانى بولدى…
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1993 جىلى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭ» قابىلداندى. «تار جول تايعاق كەشكەن» قاسىرەتتى كەزەڭدەردە جازىقسىز اتىلعاندار اقتالا باستادى. بۇگىنگى تاريح اقيقات جولدى تاڭداعانداردى ايعاقتاپ وتىر…
ەلىمىز وتكەن مەن بۇگىندى تەڭ پارىقتاي وتىرىپ، تاريحقا كوز جۇگىرتۋى قاجەت. سوندىقتان ءبىز كەڭەس داۋىرىندە ءتۇرلى جالامەن اتىلعان، ازاپتالعان، ايدالعان «ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارى» تۋرالى ق.ا. ياسساۋي اتىنداعى حالىقارلىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي مىرزامەن سۇحبات جۇرگىزدىك.
- مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىعىنا سايكەس ەلىمىزدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيالار قۇرىلعان بولاتىن. سول ساياسي قۇعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كومميسسيا قىزمەتى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- راس، پرەزيدەنتتىڭ «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىعى ءوز كەزەگىندە وتە ماڭىزدى قۇبىلىس بولدى. ىلە شالا ارتىنان وزەكتى ماسەلەنى تالداۋ، قاراستىرۋ، سالىستىرۋ، ساراپتاۋ ءۇشىن دە ارنايى مەملەكەتتىك وفيس قۇرىلدى. وفيس جەتەكشىسى پروفەسسور سابىر احمەتجانۇلى قاسىموۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا «ايماقتىق كوميسسيا» قۇرىلدى. ءاربىر وبلىس جانە قالا اكىم ورىنباسارلارى وسى ايماقتىق كوميسسيانىڭ جاۋاپتىلارى بولسا، قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋدىڭ ءوزى بىرنەشە سالاعا ءبولىنىپ تالدانۋدا.
ول سالالار: ارحيۆتىك ماتەريالداردى تالداۋ; تاريح; كوتەرىلىسشىلەر; دەپورتاتسياعا ۇشىراعاندار; باي-قۇلاقتار; اشتىق، كوللەكتيۆتەندىرۋ; لاگەرلەر (گۋلاگ); ساياسي يدەولوگيالىق (الاش پارتياسى); اسكەري تۇتقىندار (تۇركىستان لەگيونى) جانە ءدىن وكىلدەرىن اقتاۋ باعىتى بويىنشا جىكتەلگەن. وسى كلاسسيفيكاتسيانىڭ ءوزى بۇل ءوفيستىڭ قالاي جۇمىس اتقارىپ جاتقاندىعىنىڭ دالەلى.
- 1985 جىلدىڭ ساۋىرىنەن باستالعان «قايتا قۇرۋ» زاڭسىز قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قۇپيالارىنىڭ پەردەسىن اشىپ، تاريحتىڭ «اق داقتارى» شىعا باستادى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ىشىنەن اقتالماي قالعاندارى بار ما؟
- ءيا، سول كەزدەگى «گورباچەۆ جىلىمىعى» رەتىندە تاريحتا قالعان سىرەسكەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىشكى سىرىن اشۋعا باعىتتالعان اكتسيا باستالىپ، بىراق ناتيجەسىز قالعان بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. ونىڭ دا سەبەپتەرى جوق ەمەس. بۇل ءىس قازاقستاندا 1989 جىلى، 1993, 2000 جىلدارى قارقىن الدى. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2021جارلىعىمەن قايتادان وزەكتىلىگىن كورسەتتى. سەبەبى، ءالى كۇنگە سول كەڭەستىك رەجيم قۇرباندارى اقتالىپ بىتكەن جوق. بۇل ءبىزدىڭ تاريح الدىنداعى، ۇرپاق الدىنداعى بورىشىمىز بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان بۇگىن دە 10000-عا جۋىق اقتالۋى ءتيىس قۇرباندار ءتىزىمىن جاساپ شىقتىق.
-ءوزىڭىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىن اقتاۋ ءۇشىن زەردەلەۋ، قورىتىندىلار مەن ۇسىنىمدار دايىنداۋ جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسىسىز. بۇل توپ بۇگىنگە دەيىن قانداي ناتيجەگە جەتتى؟ اتقارىلعان جۇمىستارىمەن بولىسسەڭىز.
-مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارتتوقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى» جارلىعى بويىنشا 11 جۇمىس توبى قۇرىلىپ، قىزمەتىن باستاپ كەتتى.
ونىڭ ءبىرى – ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ، قورىتىندى جانە ۇسىنىستار دايىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبى. ونىڭ قۇرامىنا ەلىمىزدەگى تانىمال عالىمدار، ءدىنتانۋشى-تەولوگتار مەن فيلوسوفتار جانە تاريحشىلار كىرەدى. ال جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى – مەن. مەنەن بولەك، بۇل توپتا فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ءدىنتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقىتجان ساتەرشينوۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور يۋليا شاپوۆال، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور راحىم بەكنازاروۆ تا ءدىني تۇلعالاردى انىقتاۋ، زەرتتەۋ، اقتاۋعا ۇسىنۋ باعىتىندا ەڭبەكتەنىپ كەلەدى.
ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، وتكەن حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە مۇسىلماندارمەن قاتار، حريستيان ءدىنى مەن از بولسا دا، بۋدديزم وكىلدەرى دە بولدى. مۇنىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى. ويتكەنى كسرو قۇرىلعان كەزدەن باستاپ اتەيستىك ساياساتتى يدەولوگيالىق باعدار رەتىندە قولدانىپ، كەز كەلگەن ءدىني سەنىمگە قارسى ءىس-شارالارىن جۇزەگە اسىردى. كسرو-نىڭ بۇكىل تەرريتورياسىندا «قۇدايسىزدار قوعامى»، «قوسشى»، «قىزىل وتاۋ» ۇيىمدارى بەلسەندى ارەكەتكە كوشتى. «عىلىمي اتەيزم» جوعارى وقۋ ورىندارىندا مىندەتتى پانگە اينالىپ، جەر-جەردە پارتيانىڭ تاپسىرماسىمەن وسى باعىتتا ۇزدىكسىز دارىستەر وقىتىلدى.
ءبىزدىڭ جۇمىس توبىمىز قازىرگى كەزدە وسى ءىس-شارالاردىڭ جازباشا قۇجاتتارىن، مالىمەتتەرىن ارحيۆتەردەن ىزدەستىرىپ، تاۋىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، اۋىر جازاعا كەسىلگەن ءدىن وكىلدەرىن ايقىنداپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اقتالماي كەلگەن تۇلعالاردى اقتاۋعا ۇسىنىپ، ولاردىڭ ءومىر جولى مەن قىزمەتى جايلى اۋىزشا جانە حاتقا تۇسكەن دەرەكتەردى جيناستىرىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ باعىتىندا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. وسى جۇمىستار ناتيجەسىندە 1000-عا جۋىق ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى انىقتالدى. سونىمەن قاتار جۇمىس توبىنىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن جۇمىس جۇرگىزۋ ءادىسناماسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا وتكەن جىلى بىرنەشە كونفەرەنتسيالار، عىلىمي سەمينارلار مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزىلدى.
-
قازىر ەلىمىزدە اشارشىلىقتى جانە 1930-50 جىلدارى بولعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىن زەرتتەۋ قارقىن الدى. قۇپيا مۇراعاتتارمەن تىڭعىلىقتى جۇمىس تا باستالدى. ول ءۇشىن ارنايى كوميسسيا دا قۇرىلدى. دەمەك، وسى زەرتتەۋلەردىڭ ارقاسىندا الدا ءتۇرلى دەرەكتەر مەن تاريحي فاكتىلەرگە كوز جەتكىزەمىز بە؟
-تاريحي فاكتىلەر دە دەرەكتەر دە كوپتەپ شىعىپ جاتىر...
مىسالى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ دىنگە قارسى جۇرگىزگەن رەپرەسسيالىق شارالارى نەگىزىنەن ءۇش باعىتتا جۇزەگە استى. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ءدىني تۇلعالاردى، قايراتكەرلەردى، ءدىن عۇلامالارىن (مولدا، داموللا، احۋن، يشان، ءمۋازىن، ءمۇدارىس) ت.ب. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ. ەكىنشىسى، ءدىني وقۋ ورىندارى مەن عۇرىپتىق كەشەندەردى (مەشىت، مەكتەپ، مەدرەسە، كەسەنە، مازار، قورىم ت.ب.) قيراتۋ، شارۋاشىلىق ماقساتتاردى پايدالانۋ. ءۇشىنشىسى، ءدىني-رۋحاني ماتىندەردى، كىتاپتار مەن قولجازبالاردى تاركىلەۋ، ورتەۋ. بۇل ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – حالىقتى رۋحاني-مادەني تامىرىنان ايىرۋ، ءداستۇرلى سالت-سانا مەن دۇنيەتانىمدى تولىقتاي تەرىستەپ، «قۇدايسىزداندىرۋ» يدەياسىن قوعام ءومىرىنىڭ ءار سالاسىنا ەندىرۋ ەدى.
بۇل ماقساتتا 1929 جىلدان 1947 جىلعا دەيىن «جاۋىققان اتەيزم قوعامى» بەلسەندى قىزمەت ەتتى. 1947 جىلدان باستاپ 1950 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن «عىلىمي اتەيزم قوعامى» بۇقارالىق ەرىكتى عىلىمي-اعارتۋ ارەكەتىن جۇرگىزىپ، اتەيزمدى عىلىمي فورماتتا ناسيحاتتاۋعا باسىمدىق بەردى. دىنگە قارسى ساياساتتىڭ ەڭ اۋىر دا زاردابى مول كەزەڭى «جاۋىققان اتەيستەر قوعامى» قىزمەت ەتكەن جىلدارمەن سايكەس كەلەدى. وسى كەزەڭدە ءارتۇرلى زاڭنامالار، قاۋلىلار، بۇيرىقتار ارقىلى ارنايى «يشاندار ءىسى»، «سوپىلار وپەراتسياسى» دەگەن ناۋقاندار ۇيىمداستىرىلدى. جازالاۋشى ورگانداردىڭ مəلىمەتتەرى بويىنشا 1923-1924 جىلدارى بۇرىنعى كسرو كولەمىندە 2469 ءدىني قىزمەتشىلەر تۇتقىندالسا، 1931-1932 جىلدارى ولاردىڭ سانى 19812 ادامعا جەتكەن. قازاقستاندا 900-دەن استام ءدىن وكىلدەرى قاماۋعا الىنىپ، ولاردىڭ ىشىنەن 431 ادام (44%) اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ 86,4%-ى 1930-1940 جىلدارى ۇستالدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەندەردىڭ 32,8%-ىن قازاق قوجا-مولدالارى قۇرادى. بىراق بۇل رەسمي تىركەلگەندەرى، كەيىن انىقتالعاندارى عانا. 1928 جىلى مامىردا ب(ب)كپ وك قاراماعىنداعى ساياسي باسقارما مۇسىلمان ءدىني مەكتەپتەرىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1929 ج. اراب جازۋىنىڭ لاتىن جازۋىنا جانە 1940 ج. كيريلليتساعا الماستىرىلۋى دا مۇسىلماندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە وراسان زيانىن تيگىزدى.
ورىس پراۆوسلاۆتىق شىركەۋىنە قاتىستى جازالاۋ شارالارى 1935 جىلى باستالىپ، 1936 جىلى جالعاستى. 1935-1936 جج. شامامەن 10 000 حرام جابىلدى. 1937 جىلى عانا 59 ەپيسكوپ تۇتقىندالىپ، 60-ى اتىلدى. اتىلعانداردىڭ ىشىندە ميتر. پەتر (پوليانسكي), ميتر. سەرافيم (چيچاگوۆ), ميتر. سەرافيم (مەششەرياكوۆ), ميتر. كونستانتين (دياكوۆ), ميتر. ەۆگەني (زەرنوۆ), ارحيەپ. سەرافيم (زۆەزدينسكي) جانە باسقالارى بولدى. ميتر. سەرگيدەن بولىنگەن ارحيەرەيلەر – ميتر. كيريلل (سميرنوۆ), ميتر. يوسيف (پەتروۆىح), ارحيەپ. فەودور (پوزدەەۆسكي), ەپ. داماسكين (تسەدريك) جانە باسقالارى اۋىر جاپا شەكتى. شىركەۋ تاريحشىسى ۆ.ۆ. تسىپين ەسەپتەۋى بويىنشا 1937 جىلدىڭ وزىندە 8000-نان اسا شىركەۋ جابىلعان.
مۇنىڭ بارلىعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردى زەرتتەۋ ناتيجەسىنەن پايدا بولدى. ءالى زەرتتەلمەگەنى قانشاما...
-قازىر بىزگە تاريحىمىزدىڭ وسى قايعىلى كەزەڭىن تولىق ءارى جان-جاقتى زەردەلەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. بۇل اقپاراتتى ءار ازاماتقا بۇكپەسىز جەتكىزۋ - ءاربىر قازاقستاندىق عالىمنىڭ، تاريحشىنىڭ مىندەتى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرىن جان-جاقتى زەردەلەۋ جانە شەشۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان قانداي دا ءبىر كومەك بار ما؟
- ارينە، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، ءوز الدىمىزعا ءبىرتۇتاس ەل بولعاننان كەينى تاريحتى قازىپ، قازىنامىزدى جيىپ سالۋعا مۇمكىندىگىمىز كوپ بولدى. بۇل اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار تىكەلەي مەملەكەتتىڭ نازارىنداعى ءىس. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، مەملەكەتتىك وفيس قۇرىپ، قاداعالاپ، باقىلاپ، مەتوديكالىق باعىت باعدار بەرىپ، ونى ارنايى بيۋدجەتپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر.
-ق.ا. ياسساۋي اتىنداعى حالىقارلىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى رەتىندە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى، ولاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى قانشالىقتى وقۋ ورىندارىندا قانشالىقتى ناسيحاتتالادى؟
- پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ جوعارىدا ايتىلعان جارلىعىندا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جازىقسىز قۇرباندارىنا قاتىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ، ولاردىڭ ادال جانە يگى ەسىمدەرىن حالىق پەن ۇرپاقتارىنا قايتارۋ» مىندەتىن قويعان بولاتىن. دەمەك، وتكەن عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى جازىقسىز جازالاۋعا ۇشىراعان ءدىن قايراتكەرلەرىن اقتاۋدىڭ بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان ءمانى وتە زور. ويتكەنى ءبىز كەز كەلگەن قۇبىلىستى وتكەنىنەن ءبولىپ-جارىپ قاراستىرا المايمىز.
بۇگىنگى جاس ۇرپاق قازاقستان تاريحىندا نەبىر «اقتاڭداقتار» قالعانىن، اتا-بابالارىنىڭ مىڭجىلدىق قۇندىلىقتى، مايەكتى رۋحاني مۇرالاردى ساقتاۋ، قورعاۋ، جەتكىزۋ جولىندا قانداي ازاپ تارتقانىن، ماشاقات كورگەنىن وقۋ كەرەك، زەردەسىنە توقۋ كەرەك. بۇل باعىتتا اۋقىمدى ءىس-شارالار جۇزەگە اسىپ، ەسكەرۋسىز قالعان تۇلعالاردىڭ اتى-جوندەرى تۇگەل جارىققا شىققاندا عانا تاريحي تىزبەك پەن ساباقتاستىق قايتادان جالعانادى. بۇل ءبىر جاعىنان، يسلامنىڭ تامىرلى مادەنيەت رەتىندە جەرىمىزدە وركەندەپ، جەمىس بەرگەنىن، ۇلتتىق سانامىزدىڭ، دۇنيەتانىمىمىز بەن ءومىر سالتىمىزدىڭ دىننەن ءنار الىپ كەلگەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن دە كەرەك. كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتەيستىك ساياساتى سالدارىنان زارداپ شەككەن ءدىني تۇلعالاردى اقتاۋ ارقىلى ءبىز ولاردىڭ الدىنداعى پارىزىمىزدى، مىندەتىمىزدى دە ورىنداعان بولامىز.
سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
