سوڭعى كەزدەرى ءدىني ماسەلە قوعامدا ەڭ كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولىپ تۇر. كەيبىر ازاماتتار «الاش ارىستارى ءدىن ءۇشىن شاھيد بولعان» دەسە، ەكىنشى تاراپ بۇل ءسوزدى تەرىستەپ، ءوز ءۋاجىن ايتىپ جاتىر. شىن مانىندە الاش ارىستارى دىنگە قالاي قارادى؟
ءدىنتانۋشى كەڭشىلىك تىشقاننىڭ ايتۋىنشا، مەدرەسە كەزىندە مەكتەپتىڭ ميسسياسىن اتقارعانىن ايتادى. الايدا ول مەدرەسەدە ءبىلىم العان الاش ارىستارىنىڭ زايىرلى ۇستانىمدا بولعانىن ەسكەرتتى.
«ەلىمىزدە زايىرلى مەكتەپ پايدا بولعانشا قادىمدىق باعىتتاعى مەدرەسەدە ءبىلىم بەرىلدى. مەدرەسە دەگەن ءدىني اتى بولماسا، وندا جاراتىلىستانۋ پاندەرى وقىتىلىپ، كادىمگى مەكتەپتىڭ قىزمەتىن اتقاردى. الاش ارىستارىنىڭ كوپشىلىگى مەدرەسەدە ءبىلىم الدى. اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءوزى «بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم، قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم» دەگەنىنە قاراعاندا مەدرەسە اعارتۋشىلىق باعىتتا قىزمەت ەتكەن.
الاش ارىستارى ءدىندى جوققا شىعارىپ، وعان قارسى شىققان جوق نەمەسە باسى ءبۇتىن ءدىنشىل بولىپ كەتكەن جوق. ءدىن وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سەبەبى قاندايدا ءبىر دىنگە كىرۋ سول ەلگە اسسيميلياتسياعا تۇسۋگە تەز مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى حريستيان دىنىنە وتكەن تاتار ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ورىس ۇلتىمەن ىشىنە ءسىڭىسىپ كەتتى. سونداي-اق حريستيان ءدىنىن قابىلداعان ماجار حالقى ءوزىنىڭ تۇركى تەكتەس ەكەنىن بىلگەنىمەن ولار تۇركىلىكپەن بايلانىس ورناتا قويمايدى. سەبەبى ولار ءدىني تۇرعىدان العان كەزدە ەۋروپاعا جۇتىلىپ كەتتى. ءبىزدىڭ جوڭعارلارعا جۇتىلماي قالعانىمىز ءبۋديزمدى قابىلداماعاندىعىمىزدان دەپ بىلەمىن. پاتشالى رەسەيدىڭ كەزىندە شوقىندىرۋ ساياساتى جۇرگەن كەزدە بىزدە حريستيان ءدىنىن قابىلداماعانىمىز ورىستانۋدان ساقتاپ قالدى»، – دەيدى ول.
كەڭشىلىك تىشقاننىڭ ايتۋىنشا، وتكەن عاسىردا ءدىني ماسەلە باسپاسوزدە وتكىر تالقىلانعان.
«كەزىندە الاش زيالىلارى شىعارعان «تەمىرقازىق» سەكىلدى جۋرنالداردا ءدىن ماسەلەسى اشىق جازىلدى. الاش ارىستارى ءدىنشىل بولىپ، تەك قانا قۇدايعا سىيىنامىز دەگەن پرينتسيپ ۇستانعان جوق. ولار اعارتۋشىلىققا، ءبىلىم الۋعا ۇلكەن تالپىنىس جاسادى. بىراق قازاق قايراتكەرلەرى ءدىنسىز بولدى دەپ تە ايتا المايمىز. الاشتىڭ ءوزى جازعان اتا زاڭدا «ءبىز زاڭ مەن قۇدايدىڭ الدىندا تەڭبىز» دەگەن نارسە بار. سوندىقتان دا قايراتكەرلەرىمىز ءدىندى ىسىرىپ تاستادى دەپ ايتا المايمىز. بىراق دىنشىلدىككە سالىنىپ، شاريعات مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەن جوق. سەبەبى ءاۋ باستان ءبىزدىڭ ەلدە راديكالدى يسلام تارالعان جوق. قاجىلىققا بارىپ كەلگەن عالىمدار ساۋديانىڭ ءدىنىن الىپ كەلگەن جوق. ولار ءبىزدىڭ سالت-ءداستۇرىمىز باسقا ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. ماسەلەن ءبىزدىڭ حانافي مازحابىندا قالىپ كەتۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى ول ءبىزدىڭ سالت-ءداستۇرىمىزدى مويىندايدى. مۇنى الاش زيالىلارى جاقسى ءبىلدى. ناقتىراق ايتسام
عۇمار قاراش يسمايل گاسپرينسكيدىڭ جاديتتىك ۇستانىمىن قولدادى. يسلام الەمىنىڭ فاتاليزمگە ۇرىنىپ، فۋندامەنتاليزمگە ءتۇسۋى باتىس ءۇشىن تاپتىرمايتىن قۇرال بولدى. ال كوزى اشىق، وقىعان ادامدى باسقارۋ قيىن بولعاندىقتان الاش ارىستارىن رەپرەسسياعا ۇشىراتتى»، – دەدى مامان.
