Sońǵy kezderi dinı másele qoǵamda eń kóp talqylanatyn taqyryptyń biri bolyp tur. Keıbir azamattar «Alash arystary din úshin shahıd bolǵan» dese, ekinshi tarap bul sózdi teristep, óz ýájin aıtyp jatyr. Shyn máninde Alash arystary dinge qalaı qarady?
Dintanýshy Keńshilik Tyshqannyń aıtýynsha, medrese kezinde mekteptiń mıssııasyn atqarǵanyn aıtady. Alaıda ol medresede bilim alǵan Alash arystarynyń zaıyrly ustanymda bolǵanyn eskertti.
«Elimizde zaıyrly mektep paıda bolǵansha qadymdyq baǵyttaǵy medresede bilim berildi. Medrese degen dinı aty bolmasa, onda jaratylystaný pánderi oqytylyp, kádimgi mekteptiń qyzmetin atqardy. Alash arystarynyń kópshiligi medresede bilim aldy. Abaı Qunanbaıulynyń ózi «Balamdy medresege bil dep berdim, Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim» degenine qaraǵanda medrese aǵartýshylyq baǵytta qyzmet etken.
Alash arystary dindi joqqa shyǵaryp, oǵan qarsy shyqqan joq nemese basy bútin dinshil bolyp ketken joq. Din óte mańyzdy ról atqardy. Sebebi qandaıda bir dinge kirý sol elge assımılıaııaǵa túsýge tez múmkindik beredi. Mysaly hrıstıan dinine ótken tatar ultynyń ókilderi orys ultymen ishine sińisip ketti. Sondaı-aq hrıstıan dinin qabyldaǵan majar halqy óziniń túrki tektes ekenin bilgenimen olar túrkilikpen baılanys ornata qoımaıdy. Sebebi olar dinı turǵydan alǵan kezde Eýropaǵa jutylyp ketti. Bizdiń jońǵarlarǵa jutylmaı qalǵanymyz býdızmdi qabyldamaǵandyǵymyzdan dep bilemin. Patshaly Reseıdiń kezinde shoqyndyrý saıasaty júrgen kezde bizde hrıstıan dinin qabyldamaǵanymyz orystanýdan saqtap qaldy», – deıdi ol.
Keńshilik Tyshqannyń aıtýynsha, ótken ǵasyrda dinı másele baspasózde ótkir talqylanǵan.
«Kezinde Alash zııalylary shyǵarǵan «Temirqazyq» sekildi jýrnaldarda din máselesi ashyq jazyldy. Alash arystary dinshil bolyp, tek qana qudaıǵa syıynamyz degen prınıp ustanǵan joq. Olar aǵartýshylyqqa, bilim alýǵa úlken talpynys jasady. Biraq qazaq qaıratkerleri dinsiz boldy dep te aıta almaımyz. Alashtyń ózi jazǵan Ata zańda «Biz zań men qudaıdyń aldynda teńbiz» degen nárse bar. Sondyqtan da qaıratkerlerimiz dindi ysyryp tastady dep aıta almaımyz. Biraq dinshildikke salynyp, sharıǵat memleketin quramyz degen joq. Sebebi áý bastan bizdiń elde radıkaldy ıslam taralǵan joq. Qajylyqqa baryp kelgen ǵalymdar Saýdııanyń dinin alyp kelgen joq. Olar bizdiń salt-dástúrimiz basqa ekenin jaqsy bildi. Máselen bizdiń hanafı mazhabynda qalyp ketýimizdiń bir sebebi ol bizdiń salt-dástúrimizdi moıyndaıdy. Muny Alash zııalylary jaqsy bildi. Naqtyraq aıtsam
Ǵumar Qarash Ismaıl Gasprınskııdiń jadıttik ustanymyn qoldady. Islam áleminiń fatalızmge urynyp, fýndamentalızmge túsýi batys úshin taptyrmaıtyn qural boldy. Al kózi ashyq, oqyǵan adamdy basqarý qıyn bolǵandyqtan Alash arystaryn repressııaǵa ushyratty», – dedi maman.
