Qazaqstan – zaıyrly memleket. Bizdiń elde zańdyq turǵyda memlekettik bıliktiń dinmen, dinniń memlekettiń saıasatymen aralasýyna qatań tıym salynǵan. Dese de, qansha zaıyrly el bolǵanymyzben, eldegi barlyq sala jiti baqylaýda bolýy qajet. Onyń ishinde dinı ahýaldy nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Bul oraıda máselen «Imamdardyń ýaǵyzdary súzgiden qalaı ótkiziledi?», «Meshitterde nege óz tarıhı tulǵalarymyz durys nasıhattalmaıdy?», degen suraqtar ózdiginen boı kórsetedi. Búgin osy máseleni jan-jaqty qaýzap kórsek deımiz...
Arab tarıhyn din tarıhy etip alǵan joqpyz ba?
Meshit – ıslam dininiń arqa súıer altyn uıasy. Ár musylman balasy juma saıyn meshitke baryp, Qudaıǵa qulshylyq etedi. Sol juma kúngi ǵıbadat aldynda ımam ýaǵyz aıtady. Árıne, ol ýaǵyzdardyń maǵynasy Qazaqstan halqy ustanatyn Ábý-Hanıfa mazhabynyń ustanymdaryna qaıshy kelmeıdi. Dese de, ımamdardyń arabtan basqa ózimizdiń qandaı tulǵalardyń ómirin-shyǵarmashylyǵyn úlgi etip, qandaı tálim alarlyq hıkaıalardy sóz etetini barsha jurtqa belgili. Bul jaıt Qoja Ahmet Iassaýı, Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip, Sádýaqas Ǵylmanılardan basqa qazaqta dinge mysal bolarlyq tulǵa joqtaı kórinedi. Esesine ımamdardyń ýaǵyzy barsha musylmannyń sanasyna tórt halıfadan bastap, búkil sahabbalardyń, arabtyń atqa qonǵan bar batyrynyń esimin sińirip tastaǵan.
Imamdar Kereı men Jánibek, Esim men Qasym, Haqnazar men Táýke handardyń erlik isterin, ultty, ulttyń senimin qorǵaý jolyndaǵy shaıqastarynan góri Áziret Álıdiń ár kúnin sarnap berýge beıil. Halıfa
Ábý Bákirdiń jomarttyǵyn sóz etkendeı óz atymtaılarymyzdy aıta almaıdy, Halıfa Omardyń memleket basqarý isindegi ádildigin tilge tıek eter, biraq Ertóstikten bastalyp, Altyn saqadan aıaqtalatyn qazaqtyń ádildikke úndeıtin ertegilerin mysal etip, ýaǵyz júrgize almaıdy. Aqtamberdi, Shalkıiz, Dospanbet, Buqarlardan bastalatyn jyraýlar poezııasyndaǵy ulttyń dinı senim qundylyǵyn qaıta tiriltýge eshkim peıildi emes.
Imamdar kápir ataýlyǵa ǵazaýat uranyn kótergen Sarjan tóre, Kenesary han, Syzdyq tórelerdiń ómirin bilmegen soń, jamaǵat
Halıd ıbn Ýálıdtiń kózsiz erligine tamsanǵannan basqa bileri joq. Qarahanıtter dáýirinen bastap musylman bolǵanymyz, sodan beri ultymyz adamgershilikke úndeıtin san qıly taǵdyrdyń bastan keshkeni, halqymyzdyń túrli ańyz-ertegi, án-jyr, tarıhı hıkaıa, túrli oqıǵalar týǵyzǵany esepke alynbaı keledi. Bul neniń belgisi? Bul bizdiń arabtyń tarıhyn din tarıhy etip alǵanyzdy kórsetedi. Al, sol dinniń tarıhyn qazaqtyń tarıhy dep taný qanshalyqty oryndy?
Dinı kadrlardy shet elde daıyndaýǵa tıym salynsa...
Ras, ulttyq tulǵalarymyzdy mysal ete otyryp, ýaǵyz júrgizetin ımamdar múldem joq deýden aýlaqpyz. Biraq, olardyń az ekeni anyq. Ol az ımam tutastaı memlekettiń din salasyndaǵy ıdeologııasyn ońdy júrgizýge qyzmet ete almaıdy. Sondyqtan da, zaman talabyna saı qazaqtyń tarıhy men ádebıetin, dástúri men etnografııasyn shemishkeshe shashatyn ımamdardy tárbıleý kún tártibinde turýy kerek. Áıtpese, meshitterimiz eshqashan da ýahhabılik-salafılik baǵyttaǵy ýaǵyzdarǵa qarsy jumys jasaı almaq emes. Qazaqstannyń barlyq meshitterindegi ımamdardyń qazaq halqynyń dástúrli dini men ulttyń dinı ustanymdary týraly túsinik qalyptaspaı memleketti qaýipsiz ete almaımyz. Bul úshin dinı kadrlardy shet elderde oqytyp, daıyndaýdy birjola toqtatý kerek. Birinshiden, din degen shet elden úırenip keletin tehnologııalyq ilim sanalmaıtynyn túsinetin kez keldi. Ekinshiden, shet elde oqyp kelgen mamandardyń jat ıdeologııamen ýlanyp keletinin ýaqyttyń ózi dáleldedi. Sondyqtan da, ol dinı kadrlardy ulttyq qundylyqtarmen sýsyndatyp, Qazaqstannyń ózinde oqytý kerek.
Dinı oqý oryndarynda qazaq ádebıeti men qazaq tarıhy oqytylýy qajet
Qazir áleýmettik jelilerde qazaqtyń salt-dástúri men dinı joralǵylardyń basy bir qazanǵa syımaı, túrli pikirtalastar týyp jatady. Ondaı pikirtalastardyń núktesin qoıar ulttyq tanymnyń da, dinniń de bilgirin tabý qıyn. Bul jaıt ult pen dinniń arasyn alshaqtatyp, eki jaqty qundylyqtardy kúıretýge jol salýda. Munyń sońy bir-birine qarsy ultshyldar men dindarlar degen eki áleýmettik topty paıda eteri kózge kórinip tur. Túbinde ol áleýmettik toptardyń ymyrasyz kúresine din salasyn basqaratyn memlekettik organdar da, qoǵamdyq uıym sanalatyn «Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasynyń» shamasy jetpeı qalýy múmkin. Sondyqtan da, elimizdegi ımamdardy daıarlaıtyn jalǵyz oqý orny «Nur-Múbárák» ýnıversıtetiniń oqý baǵdarlamasy tolyǵymen qaıta qaralyp, Qazaqstandaǵy barlyq meshit-medresseleriniń jumysyn qazaq halqynyń rýhanı bolmysyna bet burǵyzatyndaı reforma jasalýy tıis.
Ol úshin birinshiden, dinı oqý oryndarynda «qazaq ádebıeti» páni oqytylýy qajet. Imamdar ultymyzdyń aýyz ádebıetinen bastap, ańyz-ertegiler, ulttyq áfsanalarmen sýsyndap, jyraýlardyń jyrlaryn jattap, aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryn boıyna sińirýi kerek. Ádebıet – sóz óneri. Bul dinı kadrlardyń sheshendigin artyryp, olardyń ýaǵyzdary qazaq halqynyń rýhanı qajetin qamtamasyz etýine jol ashady.
Ekinshiden, «qazaq tarıhy» páni dinı oqý oryndarynda oqytýdy mindettegen jón. Elimizdegi dinı mamandar, ımamdar negizinen ultymyzdyń musylmandyqty qabyldaǵannan keıingi tarıhyn azdap qana biledi. Eldiń, jerdiń, han-sultandardyń, batyr-baǵlandardyń tarıhy ýaǵyzǵa ózek bolmaı, tarıhymyzdy dinı kadrlardyń ózi shynaıy úlgi tutpaı, búgingi qaıshylyqty pikirtalastarǵa toqtam joq.
Úshinshiden, dinı oqý oryndarynda «Qazaq etnografııasy» degen pán engizilgeni durys. Dinı kadrlar qazaqtyń salt-dástúirin, ulttyq tanymyn, etnografııasyn bilmegendikten, keıbir dinı toptarda ulttyq qundylyqtarǵa «shirik» dep qaraıtyn túsinik ornyǵyp qalǵan. Din – salt-dástúrge shekteý qoımaıdy. Sondyqtan da, ımamdar din ilimin bilgendeı salt-sanamyzdy da bilýge mindetti.
Túıin
Syrt kózben qaraǵanda qazirgi ımamdar ıslam dinin ýaǵyzdap júrmegendeı, kerisinshe arab dástúrshildigin ulttyń boıyna sińirýge talpynyp jatqandaı kórinedi. Bul otarshyldyqtyń zardabyn tereń túsinetin kez-kelgen ultyn súıer azamattyń keýdesinen keri ıterip turǵandaı áser beredi. Ol áserdiń sońǵy zardabyn tartpaı turyp, táýekel eter kún týǵanyn moıyndasaq etti...
Qanat Birlikuly
"Adyrna" ulttyq portaly
