Qazaqstan – zaiyrly memleket. Bızdıŋ elde zaŋdyq tūrǧyda memlekettık bilıktıŋ dınmen, dınnıŋ memlekettıŋ saiasatymen aralasuyna qataŋ tiym salynǧan. Dese de, qanşa zaiyrly el bolǧanymyzben, eldegı barlyq sala jıtı baqylauda boluy qajet. Onyŋ ışınde dıni ahualdy nazardan tys qaldyruǧa bolmaidy. Būl oraida mäselen «İmamdardyŋ uaǧyzdary süzgıden qalai ötkızıledı?», «Meşıtterde nege öz tarihi tūlǧalarymyz dūrys nasihattalmaidy?», degen sūraqtar özdıgınen boi körsetedı. Bügın osy mäselenı jan-jaqty qauzap körsek deimız...
Arab tarihyn dın tarihy etıp alǧan joqpyz ba?
Meşıt – islam dınınıŋ arqa süier altyn ūiasy. Är mūsylman balasy jūma saiyn meşıtke baryp, Qūdaiǧa qūlşylyq etedı. Sol jūma küngı ǧibadat aldynda imam uaǧyz aitady. Ärine, ol uaǧyzdardyŋ maǧynasy Qazaqstan halqy ūstanatyn Äbu-Hanifa mazhabynyŋ ūstanymdaryna qaişy kelmeidı. Dese de, imamdardyŋ arabtan basqa özımızdıŋ qandai tūlǧalardyŋ ömırın-şyǧarmaşylyǧyn ülgı etıp, qandai tälım alarlyq hikaialardy söz etetını barşa jūrtqa belgılı. Būl jait Qoja Ahmet Iаssaui, Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp, Säduaqas Ǧylmanilardan basqa qazaqta dınge mysal bolarlyq tūlǧa joqtai körınedı. Esesıne imamdardyŋ uaǧyzy barşa mūsylmannyŋ sanasyna tört halifadan bastap, bükıl sahabbalardyŋ, arabtyŋ atqa qonǧan bar batyrynyŋ esımın sıŋırıp tastaǧan.
İmamdar Kerei men Jänıbek, Esım men Qasym, Haqnazar men Täuke handardyŋ erlık ısterın, ūltty, ūlttyŋ senımın qorǧau jolyndaǧy şaiqastarynan görı Äzıret Älidıŋ är künın sarnap beruge beiıl. Halifa
Äbu Bäkırdıŋ jomarttyǧyn söz etkendei öz atymtailarymyzdy aita almaidy, Halifa Omardyŋ memleket basqaru ısındegı ädıldıgın tılge tiek eter, bıraq Ertöstıkten bastalyp, Altyn saqadan aiaqtalatyn qazaqtyŋ ädıldıkke ündeitın ertegılerın mysal etıp, uaǧyz jürgıze almaidy. Aqtamberdı, Şalkiız, Dospanbet, Būqarlardan bastalatyn jyraular poeziiasyndaǧy ūlttyŋ dıni senım qūndylyǧyn qaita tırıltuge eşkım peiıldı emes.
İmamdar käpır ataulyǧa ǧazauat ūranyn kötergen Sarjan töre, Kenesary han, Syzdyq törelerdıŋ ömırın bılmegen soŋ, jamaǧat
Halid ibn Uälidtıŋ közsız erlıgıne tamsanǧannan basqa bılerı joq. Qarahanitter däuırınen bastap mūsylman bolǧanymyz, sodan berı ūltymyz adamgerşılıkke ündeitın san qily taǧdyrdyŋ bastan keşkenı, halqymyzdyŋ türlı aŋyz-ertegı, än-jyr, tarihi hikaia, türlı oqiǧalar tuǧyzǧany esepke alynbai keledı. Būl nenıŋ belgısı? Būl bızdıŋ arabtyŋ tarihyn dın tarihy etıp alǧanyzdy körsetedı. Al, sol dınnıŋ tarihyn qazaqtyŋ tarihy dep tanu qanşalyqty oryndy?
Dıni kadrlardy şet elde daiyndauǧa tiym salynsa...
Ras, ūlttyq tūlǧalarymyzdy mysal ete otyryp, uaǧyz jürgızetın imamdar müldem joq deuden aulaqpyz. Bıraq, olardyŋ az ekenı anyq. Ol az imam tūtastai memlekettıŋ dın salasyndaǧy ideologiiasyn oŋdy jürgızuge qyzmet ete almaidy. Sondyqtan da, zaman talabyna sai qazaqtyŋ tarihy men ädebietın, dästürı men etnografiiasyn şemışkeşe şaşatyn imamdardy tärbileu kün tärtıbınde tūruy kerek. Äitpese, meşıtterımız eşqaşan da uahhabilık-salafilık baǧyttaǧy uaǧyzdarǧa qarsy jūmys jasai almaq emes. Qazaqstannyŋ barlyq meşıtterındegı imamdardyŋ qazaq halqynyŋ dästürlı dını men ūlttyŋ dıni ūstanymdary turaly tüsınık qalyptaspai memlekettı qauıpsız ete almaimyz. Būl üşın dıni kadrlardy şet elderde oqytyp, daiyndaudy bırjola toqtatu kerek. Bırınşıden, dın degen şet elden üirenıp keletın tehnologiialyq ılım sanalmaitynyn tüsınetın kez keldı. Ekınşıden, şet elde oqyp kelgen mamandardyŋ jat ideologiiamen ulanyp keletının uaqyttyŋ özı däleldedı. Sondyqtan da, ol dıni kadrlardy ūlttyq qūndylyqtarmen susyndatyp, Qazaqstannyŋ özınde oqytu kerek.
Dıni oqu oryndarynda qazaq ädebietı men qazaq tarihy oqytyluy qajet
Qazır äleumettık jelılerde qazaqtyŋ salt-dästürı men dıni joralǧylardyŋ basy bır qazanǧa syimai, türlı pıkırtalastar tuyp jatady. Ondai pıkırtalastardyŋ nüktesın qoiar ūlttyq tanymnyŋ da, dınnıŋ de bılgırın tabu qiyn. Būl jait ūlt pen dınnıŋ arasyn alşaqtatyp, ekı jaqty qūndylyqtardy küiretuge jol saluda. Mūnyŋ soŋy bır-bırıne qarsy ūltşyldar men dındarlar degen ekı äleumettık topty paida eterı közge körınıp tūr. Tübınde ol äleumettık toptardyŋ ymyrasyz küresıne dın salasyn basqaratyn memlekettık organdar da, qoǧamdyq ūiym sanalatyn «Qazaqstan mūsylmandarynyŋ dıni basqarmasynyŋ» şamasy jetpei qaluy mümkın. Sondyqtan da, elımızdegı imamdardy daiarlaityn jalǧyz oqu orny «Nūr-Mübäräk» universitetınıŋ oqu baǧdarlamasy tolyǧymen qaita qaralyp, Qazaqstandaǧy barlyq meşıt-medresselerınıŋ jūmysyn qazaq halqynyŋ ruhani bolmysyna bet būrǧyzatyndai reforma jasaluy tiıs.
Ol üşın bırınşıden, dıni oqu oryndarynda «qazaq ädebietı» pänı oqytyluy qajet. İmamdar ūltymyzdyŋ auyz ädebietınen bastap, aŋyz-ertegıler, ūlttyq äfsanalarmen susyndap, jyraulardyŋ jyrlaryn jattap, aqyn-jazuşylardyŋ şyǧarmalaryn boiyna sıŋıruı kerek. Ädebiet – söz önerı. Būl dıni kadrlardyŋ şeşendıgın artyryp, olardyŋ uaǧyzdary qazaq halqynyŋ ruhani qajetın qamtamasyz etuıne jol aşady.
Ekınşıden, «qazaq tarihy» pänı dıni oqu oryndarynda oqytudy mındettegen jön. Elımızdegı dıni mamandar, imamdar negızınen ūltymyzdyŋ mūsylmandyqty qabyldaǧannan keiıngı tarihyn azdap qana bıledı. Eldıŋ, jerdıŋ, han-sūltandardyŋ, batyr-baǧlandardyŋ tarihy uaǧyzǧa özek bolmai, tarihymyzdy dıni kadrlardyŋ özı şynaiy ülgı tūtpai, bügıngı qaişylyqty pıkırtalastarǧa toqtam joq.
Üşınşıden, dıni oqu oryndarynda «Qazaq etnografiiasy» degen pän engızılgenı dūrys. Dıni kadrlar qazaqtyŋ salt-dästüırın, ūlttyq tanymyn, etnografiiasyn bılmegendıkten, keibır dıni toptarda ūlttyq qūndylyqtarǧa «şırık» dep qaraityn tüsınık ornyǧyp qalǧan. Dın – salt-dästürge şekteu qoimaidy. Sondyqtan da, imamdar dın ılımın bılgendei salt-sanamyzdy da bıluge mındettı.
Tüiın
Syrt közben qaraǧanda qazırgı imamdar islam dının uaǧyzdap jürmegendei, kerısınşe arab dästürşıldıgın ūlttyŋ boiyna sıŋıruge talpynyp jatqandai körınedı. Būl otarşyldyqtyŋ zardabyn tereŋ tüsınetın kez-kelgen ūltyn süier azamattyŋ keudesınen kerı iterıp tūrǧandai äser beredı. Ol äserdıŋ soŋǧy zardabyn tartpai tūryp, täuekel eter kün tuǧanyn moiyndasaq ettı...
Qanat Bırlıkūly
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
