قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت. ءبىزدىڭ ەلدە زاڭدىق تۇرعىدا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ دىنمەن، ءدىننىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىمەن ارالاسۋىنا قاتاڭ تيىم سالىنعان. دەسە دە، قانشا زايىرلى ەل بولعانىمىزبەن، ەلدەگى بارلىق سالا ءجىتى باقىلاۋدا بولۋى قاجەت. ونىڭ ىشىندە ءدىني احۋالدى نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. بۇل ورايدا ماسەلەن «يمامداردىڭ ۋاعىزدارى سۇزگىدەن قالاي وتكىزىلەدى؟»، «مەشىتتەردە نەگە ءوز تاريحي تۇلعالارىمىز دۇرىس ناسيحاتتالمايدى؟»، دەگەن سۇراقتار وزدىگىنەن بوي كورسەتەدى. بۇگىن وسى ماسەلەنى جان-جاقتى قاۋزاپ كورسەك دەيمىز...
اراب تاريحىن ءدىن تاريحى ەتىپ العان جوقپىز با؟
مەشىت – يسلام ءدىنىنىڭ ارقا سۇيەر التىن ۇياسى. ءار مۇسىلمان بالاسى جۇما سايىن مەشىتكە بارىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەدى. سول جۇما كۇنگى عيبادات الدىندا يمام ۋاعىز ايتادى. ارينە، ول ۋاعىزداردىڭ ماعىناسى قازاقستان حالقى ۇستاناتىن ءابۋ-حانيفا مازحابىنىڭ ۇستانىمدارىنا قايشى كەلمەيدى. دەسە دە، يمامداردىڭ ارابتان باسقا ءوزىمىزدىڭ قانداي تۇلعالاردىڭ ءومىرىن-شىعارماشىلىعىن ۇلگى ەتىپ، قانداي ءتالىم الارلىق حيكايالاردى ءسوز ەتەتىنى بارشا جۇرتقا بەلگىلى. بۇل جايت قوجا احمەت ياسساۋي، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، سادۋاقاس عىلمانيلاردان باسقا قازاقتا دىنگە مىسال بولارلىق تۇلعا جوقتاي كورىنەدى. ەسەسىنە يمامداردىڭ ۋاعىزى بارشا مۇسىلماننىڭ ساناسىنا ءتورت حاليفادان باستاپ، بۇكىل ساحاببالاردىڭ، ارابتىڭ اتقا قونعان بار باتىرىنىڭ ەسىمىن ءسىڭىرىپ تاستاعان.
يمامدار كەرەي مەن جانىبەك، ەسىم مەن قاسىم، حاقنازار مەن تاۋكە حانداردىڭ ەرلىك ىستەرىن، ۇلتتى، ۇلتتىڭ سەنىمىن قورعاۋ جولىنداعى شايقاستارىنان گورى ازىرەت ءاليدىڭ ءار كۇنىن سارناپ بەرۋگە بەيىل. حاليفا
ءابۋ باكىردىڭ جومارتتىعىن ءسوز ەتكەندەي ءوز اتىمتايلارىمىزدى ايتا المايدى، حاليفا وماردىڭ مەملەكەت باسقارۋ ىسىندەگى ادىلدىگىن تىلگە تيەك ەتەر، بىراق ەرتوستىكتەن باستالىپ، التىن ساقادان اياقتالاتىن قازاقتىڭ ادىلدىككە ۇندەيتىن ەرتەگىلەرىن مىسال ەتىپ، ۋاعىز جۇرگىزە المايدى. اقتامبەردى، شالكيىز، دوسپانبەت، بۇقارلاردان باستالاتىن جىراۋلار پوەزياسىنداعى ۇلتتىڭ ءدىني سەنىم قۇندىلىعىن قايتا تىرىلتۋگە ەشكىم پەيىلدى ەمەس.
يمامدار كاپىر اتاۋلىعا عازاۋات ۇرانىن كوتەرگەن سارجان تورە، كەنەسارى حان، سىزدىق تورەلەردىڭ ءومىرىن بىلمەگەن سوڭ، جاماعات
حاليد يبن ءۋاليدتىڭ كوزسىز ەرلىگىنە تامسانعاننان باسقا بىلەرى جوق. قاراحانيتتەر داۋىرىنەن باستاپ مۇسىلمان بولعانىمىز، سودان بەرى ۇلتىمىز ادامگەرشىلىككە ۇندەيتىن سان قيلى تاعدىردىڭ باستان كەشكەنى، حالقىمىزدىڭ ءتۇرلى اڭىز-ەرتەگى، ءان-جىر، تاريحي حيكايا، ءتۇرلى وقيعالار تۋعىزعانى ەسەپكە الىنباي كەلەدى. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ بۇل ءبىزدىڭ ارابتىڭ تاريحىن ءدىن تاريحى ەتىپ العانىزدى كورسەتەدى. ال، سول ءدىننىڭ تاريحىن قازاقتىڭ تاريحى دەپ تانۋ قانشالىقتى ورىندى؟
ءدىني كادرلاردى شەت ەلدە دايىنداۋعا تيىم سالىنسا...
راس، ۇلتتىق تۇلعالارىمىزدى مىسال ەتە وتىرىپ، ۋاعىز جۇرگىزەتىن يمامدار مۇلدەم جوق دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق، ولاردىڭ از ەكەنى انىق. ول از يمام تۇتاستاي مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى يدەولوگياسىن وڭدى جۇرگىزۋگە قىزمەت ەتە المايدى. سوندىقتان دا، زامان تالابىنا ساي قازاقتىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىن، ءداستۇرى مەن ەتنوگرافياسىن شەمىشكەشە شاشاتىن يمامداردى تاربيلەۋ كۇن تارتىبىندە تۇرۋى كەرەك. ايتپەسە، مەشىتتەرىمىز ەشقاشان دا ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى ۋاعىزدارعا قارسى جۇمىس جاساي الماق ەمەس. قازاقستاننىڭ بارلىق مەشىتتەرىندەگى يمامداردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ۇلتتىڭ ءدىني ۇستانىمدارى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاسپاي مەملەكەتتى قاۋىپسىز ەتە المايمىز. بۇل ءۇشىن ءدىني كادرلاردى شەت ەلدەردە وقىتىپ، دايىنداۋدى ءبىرجولا توقتاتۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ءدىن دەگەن شەت ەلدەن ۇيرەنىپ كەلەتىن تەحنولوگيالىق ءىلىم سانالمايتىنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى. ەكىنشىدەن، شەت ەلدە وقىپ كەلگەن مامانداردىڭ جات يدەولوگيامەن ۋلانىپ كەلەتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەدى. سوندىقتان دا، ول ءدىني كادرلاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن سۋسىنداتىپ، قازاقستاننىڭ وزىندە وقىتۋ كەرەك.
ءدىني وقۋ ورىندارىندا قازاق ادەبيەتى مەن قازاق تاريحى وقىتىلۋى قاجەت
قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ءدىني جورالعىلاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيماي، ءتۇرلى پىكىرتالاستار تۋىپ جاتادى. ونداي پىكىرتالاستاردىڭ نۇكتەسىن قويار ۇلتتىق تانىمنىڭ دا، ءدىننىڭ دە بىلگىرىن تابۋ قيىن. بۇل جايت ۇلت پەن ءدىننىڭ اراسىن الشاقتاتىپ، ەكى جاقتى قۇندىلىقتاردى كۇيرەتۋگە جول سالۋدا. مۇنىڭ سوڭى ءبىر-بىرىنە قارسى ۇلتشىلدار مەن ءدىندارلار دەگەن ەكى الەۋمەتتىك توپتى پايدا ەتەرى كوزگە كورىنىپ تۇر. تۇبىندە ول الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ىمىراسىز كۇرەسىنە ءدىن سالاسىن باسقاراتىن مەملەكەتتىك ورگاندار دا، قوعامدىق ۇيىم سانالاتىن «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىنىڭ» شاماسى جەتپەي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا، ەلىمىزدەگى يمامداردى دايارلايتىن جالعىز وقۋ ورنى «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى تولىعىمەن قايتا قارالىپ، قازاقستانداعى بارلىق مەشىت-مەدرەسسەلەرىنىڭ جۇمىسىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىنا بەت بۇرعىزاتىنداي رەفورما جاسالۋى ءتيىس.
ول ءۇشىن بىرىنشىدەن، ءدىني وقۋ ورىندارىندا «قازاق ادەبيەتى» ءپانى وقىتىلۋى قاجەت. يمامدار ۇلتىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن باستاپ، اڭىز-ەرتەگىلەر، ۇلتتىق افسانالارمەن سۋسىنداپ، جىراۋلاردىڭ جىرلارىن جاتتاپ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن بويىنا ءسىڭىرۋى كەرەك. ادەبيەت – ءسوز ونەرى. بۇل ءدىني كادرلاردىڭ شەشەندىگىن ارتىرىپ، ولاردىڭ ۋاعىزدارى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قاجەتىن قامتاماسىز ەتۋىنە جول اشادى.
ەكىنشىدەن، «قازاق تاريحى» ءپانى ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدى مىندەتتەگەن ءجون. ەلىمىزدەگى ءدىني ماماندار، يمامدار نەگىزىنەن ۇلتىمىزدىڭ مۇسىلماندىقتى قابىلداعاننان كەيىنگى تاريحىن ازداپ قانا بىلەدى. ەلدىڭ، جەردىڭ، حان-سۇلتانداردىڭ، باتىر-باعلانداردىڭ تاريحى ۋاعىزعا وزەك بولماي، تاريحىمىزدى ءدىني كادرلاردىڭ ءوزى شىنايى ۇلگى تۇتپاي، بۇگىنگى قايشىلىقتى پىكىرتالاستارعا توقتام جوق.
ۇشىنشىدەن، ءدىني وقۋ ورىندارىندا «قازاق ەتنوگرافياسى» دەگەن ءپان ەنگىزىلگەنى دۇرىس. ءدىني كادرلار قازاقتىڭ سالت-ءداستۇىرىن، ۇلتتىق تانىمىن، ەتنوگرافياسىن بىلمەگەندىكتەن، كەيبىر ءدىني توپتاردا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا «شىرىك» دەپ قارايتىن تۇسىنىك ورنىعىپ قالعان. ءدىن – سالت-داستۇرگە شەكتەۋ قويمايدى. سوندىقتان دا، يمامدار ءدىن ءىلىمىن بىلگەندەي سالت-سانامىزدى دا بىلۋگە مىندەتتى.
ءتۇيىن
سىرت كوزبەن قاراعاندا قازىرگى يمامدار يسلام ءدىنىن ۋاعىزداپ جۇرمەگەندەي، كەرىسىنشە اراب داستۇرشىلدىگىن ۇلتتىڭ بويىنا سىڭىرۋگە تالپىنىپ جاتقانداي كورىنەدى. بۇل وتارشىلدىقتىڭ زاردابىن تەرەڭ تۇسىنەتىن كەز-كەلگەن ۇلتىن سۇيەر ازاماتتىڭ كەۋدەسىنەن كەرى يتەرىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى. ول اسەردىڭ سوڭعى زاردابىن تارتپاي تۇرىپ، تاۋەكەل ەتەر كۇن تۋعانىن مويىنداساق ەتتى...
قانات بىرلىكۇلى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
